دوستي دارم باورمند به برگزاري خوشيها از هر آييني که باشد. هميشه در دلم ميگردد که او چه جهان پاکيزه يي دارد، زيرا تا به ياد دارم شگوفه^ء همه خوشبختيها به رويش و برايش خنديده اند.

انگار قاموس زندگيش واژه^ء "اندوه" را نميشناسد.

اين روزها شادمانيش فزونتر از پار و پيرار است، زيرا در چشم او، ديوالي امسال ديوار نميشناسد. دوست ميگويد: در هزار سال پسين، نخستين بار است که "جش چراغاني" هندوباوري در ميان شب قدر و روز عيد مسلمانها ميدرخشد. اگر اين نشانه^ء مهرباني خداوند نيست، چيست؟

به سخنان او گوش ميدادم، دوباره يادم آمد که در جهان فرساينده يي زندگي ميکنيم. اگر آن جوان دنمارکي براي بازاريابي، کارتونهاي نازيبنده^ء پيامبر اسلام را در روزنامه^ءJyllands-Posten  مي آورد، ميتوان او را به خاطر ندانستن تفاوت "آزادي بيان" و "آزادي هيجان" بخشيد، ولي هنگامي که پاپ بنديکت شانزدهم در زير سقف خانه^ء خدا، براي شگوفاندن گل لبخند بر دهان آدمچهره هاي "ناتو"، بر پيشواي يک آيين آسماني ديگر ميتازد، چه بايد گفت؟ موي سپيدتر از جامه، بيگناه_نمايي تماشاييتر از آن هنرمند شانزده ساله^ء فلم "رمز داوينچي" و اين سخنراني دو آتشه تر از بيانيه هاي ولاديمير ايليچ لنين از زبان نماينده^ء روحاني رومن کاتوليک، فراموشکارترين آدم روي زمين را به ياد اين دو سطر درخشان مي اندازد: "هرچه بگندد، نمکش ميزنند/ واي به روزي که بگندد نمک"

و در اين گوشه^ء ديگر زير آسمان، هندو و مسلمان دست نيايش به درگاه آنکه همه^ء آدميان را "ز يک جوهر" آفريده بلند، ميکنند و با دلگرمي ميخوانند:

از هر دو لب که خورد به هم مدعا يکيست

 از کفر و دين خموش که هر جا خدا يکيست

کتابچه^ء خاطرات

چه روزگار شگفتي بود. به گفته^ء فروغ فرخزاد "آن روزها رفتند"، گويي ديگر در خواب هم نخواهند آمد. بخش بزرگي از زندگي مان را در لاي "کتابچه^ء خاطرات" پنهان ميکرديم. آن دفترچه^ء کوچک، همه چيز ما بود: شناسنامه، زندگينامه، گذرنامه، کارنامه، روزنامه، شبنامه  و در کوتاه سخن خودنامه. در برگ برگ آن خود را مينوشتيم، ميگذاشتيم و ميگذشتيم.

جاي کتابچه^ء خاطرات در ميان هندسه و کيميا و فزيک، يا الجبر و بيولوژي و مثلثات نبود. گاه آن را زير يک راديوي کهنه و از کارافتاده، پشت بکس جامه ها، لاي پوش بالشت و گاه در گوشه گک زير گليم مينهاديم و نميخواستيم کسي از بزرگان خانواده ببيند و رازي از رازهاي ما از پرده بيرون افتد.

دادن آن يادگار گرانبار به کسي، بلندترين نماد باور و دوستي بود.

چقدر دلم ميخواست يک بار ديگر کتابچه^ء خطرات دوست را ببينم و بدانم که امسال در آن چه مينويسد و شگون آمدن ديوالي در ميان شب قدر و روز عيد را چگونه ميگيرد.

گويي او ناپرسيده هايم را شنيده بود که رفت و برگشت و گفت: بگير و بخوان!

شب قدر

"بسم الله الرحمن الرحيم. انا انزلناه فى ليله القدر و ما ادريك ماليله القدر. ليله القدر خير من الف شهر. تنزل الملائكه والروح، فيها باذن ربهم من كل امر. سلام هى حتى مطلع الفجر"

(قرآن پاک را در شب قدر نازل كرديم و چه تو را به سترگي اين شب قدر آگاه تواند كرد. شب قدر نيکوتر از هزار ماه است. در اين شب فرشتگان و روح به اجازه^ء پروردگار از هر فرمان نازل ميگردانند. اين شب، تهنيت است تا سپيده دم.")

به دنبال برگردان بالا، دو فرد از حافظ شيراز و ناصر خسرو و يکي از صايب تبريزي که شب قدر را با ستايش رخسار و زلف و کابل پيوند ميزند، به چشم ميخورند:

شب قدر است و طي شد نامه هجر

سلام فيه حتي مطلع الفجر

قنديل فروزي به شب قدر به مسجد

مسجد شده چون روز و دلت چون شب يلدا

به صبح عيد ميخندد گل رخساره صبحش

به شام قدر پهلو ميزند زلف شب تارش

ديوالي

"ديوالي" يا "ديپ والي" آميزه يي است از دو واژه^ء "ديو/ديپ" (چراغ) و "اوالي" (انبوه/قطار) در زبان سنسيکريت. ميتوان آن را "انبوهه^ء چراغها" يا به سادگي "چراغان" ناميد. البته "ديپ" در گويش باشندگان پنج بخش آفتاب برامد، آفتاب نشست، شمال، جنوب و دل هند، به شيوه هاي گوناگونِ ديپا، ديپک ديو، ديا، و ديوه نيز شنيده ميشود و همه جا به روشني برخاسته از چراغ تيلي يا روغن افروخته اشاره دارند. شايد واژه^ء پشتوي "ديوه" نيز پيوند روشني با همين چراغ کهن داشته باشد.

"جشن چراغان" از سپيده دم پيش از درخشيدن آفتاب تاريخ، براي پيروان آيين جين دهرما، هندو و سکهـ در نقش ارجناکترين رسم نياکان به يادگار مانده است. اين رويداد سترگ چندين هزار ساله که ريشه در زندگي کاشتکاري هند باستان دارد، به گمان زياد، دنباله^ء "جشنواره^ء شبينه^ء خرمن برداري" خواهد بود.

شماري از پژوهشگران "جين دهرما" به اين باور اند که در کتابهاي مقدس راماين، مهابهارت، براهمن پرانا و چاريتمناي تلسيداس نشاني از ديوالي به چشم نميخورد. آنها آغاز "جشن چراغان" را فراتر از پيدايش کيش هندو، سکه و بودا دانسته و ميگويند که اين جشن با سرچشمه^ء جين دهرمايي و پس از گذشت سالها در هند فراگير شده است. البته تاريخنگاران دگرانديش اين پژوهش را نميپذيرند.

خاستگاه ديوالي در "کلپاسوترا" اثر بهادراباهود (433 تا 357 سال پيش از ميلاد) چنين آمده است: "فرمانرواي سرزمين ويشالي، شاه چيتاکا و همتاهايش با افروختن چراغها گفتند که روشني جاودانه دانايي از اين جهان کوچيده است. بايسته آن است تا براي زنده نگهداشتن يادبودش چراغهاي زميني را برافروزيم."

ابوريحان محمد بن احمد البيروني نيز هزار سال پيش در "تحقيق ما للهند من مقولة معقولة في العقل أم مرذولة" از ديوالي ياد کرده است.

واژه^ء ديوالي و پاکيزگي بايسته^ء آن در نقش خجسته ترين روز رسيدن مهاويرا به نيروانا، نخستين بار در در برگهاي "هريوامشاه پرانا" نوشته^ء  اچاريا جيناسينا در سال شاکا_سموات 705 (ميانه^ء سده نهم) ديده شده است:

تتستوه لوکه پرتيوارشم آدرت

پراسيدها ديپاليکايا آترا بهارتي

سمودياته پوجايتم جين ايشورام

جينيندرا نيروانا ويبهوتي بهکتي بهک

مرمان همه ساله برگزار ميکنند

ديپ والي شکوهنده را در سرزمين بهارت

با خلوص و حرمت به جا مي آورند نيايش شان را

براي گراميداشت رسيدن جينيندرا به نيروانا

دوست در آويزه^ء نوشته اش اين سرود کوتاه ويژه^ء ديوالي از رابيندر ناتهـ تاگور را آورده است:

شب تيره است

چراغ عشق را بيفروز

با زندگي و نيايش خويش

عيد

سه روز خجسته^ء پس از ماه روزه، بزرگترين مناسبت اسلامي است و به حق آن را روزهاي پاداش گرفتن و روشن کردن ديده به ديدار مهرباني خداوند ميدانند. عيد اندوه ميزدايد، مهر ميفزايد، پاکيزگي ميبخشد و پاکان را به خداوند  نزديکتر ميسازد. در پناه همين خجستگي است که نيکوکاران به ثواب ميرسند و تبهکاران به زيان مينشينند.

عيد مردم ديدن ماه، عيد ما ديدار دوست

همچو عيد ما مبارک نيست عيد هيچکس

ماه شعبان مده از دست قدح ، کاين خورشيد

از نظر تا شب عيد رمضان خواهد شد

عيد آمد و هر کس پي کار خويش است

مينازد اگر غني وگر درويش است

من بيتو به حال خود نظرها کردم

ديدم که هنوزم رمضان در پيش است

روزه و عيد در زندان گوانتانامو

در کتابچه^ء خاطرات همان دوستي که گمان ميبردم قاموس زندگيش واژه^ء "اندوه" را نميشناسد، چشمم به دو گزارش دلچسپ با عنوانهاي "رمضان دشوار گوانتانامو" (نويسندگان:Rich Connell  وRobert Lopez ، روزنامه^ء Los Angeles Times, 26.09.06) و "اعتدال گوانتانامو براي رمضان" (نويسنده: Micheal Melia، گزارش (Associated Press, 26.09.06، شعر مهدي اخوان ثالث و عکسي از قرآن مجيد در پشت ميله هاي سلول کمپ دلتا (گوانتانامو) که از سوي Brennan Linsley هنرمند امريکايي برداشته شده، افتاد:

عيد آمد و ما خانه^ء خود را نتکانديم

گردي نسترديم و غباري نفشانديم

ديديم که در کسوت بخت آمده نوروز

از بيدلي او را ز در خانه برانديم

هر جا گذري غلغله^ء شادي و شور است

ما آتش اندوه به آبي ننشانديم

آفاق پر از پيک و پيام است ولي ما

پيکي ندوانديم و پيامي نرسانديم

احباب کهن را نه يکي نامه بداديم

و اصحاب جوان را نه يکي بوسه ستانديم

من دانم و غمگين دلت، اي خسته کبوتر

سالي سپري شد و ترا ما نپرانديم

ماننده^ء افسونزدگان، ره به حقيقت

بستيم، و جز افسانه^ء بيهوده نخوانديم

از نه خم گردون بگذشتند حريفان

مسکين من و دل در خم اين زاويه مانديم

طوفان بتکاند مگر اميد که صد بار

عيد آمد و ما خانه^ء خود را نتکانديم

در برگ پايان کتابچه^ء خاطرات دوست خواندم: "خدواندا! تو که هم آفريدگاري و هم پروردگار، به روي پيامبرانت، به پاکي نور شب قدر و چراغهاي ديوالي و به پاس تقدس عيد، مگذار که اهريمن بيش از اين بر شانه هاي فرزندان آدم بنشيند و براي همه دست بستگان جهان "سرنوشت" بنويسد.

خداوندا! ميدانم راه حلي در چشم انداز نيست. بسيار اميد بستم، ديگر دلم براي يک معجزه تنگ شده است. خدايا! تو که تواناي بيهمتا، بيننده^ء نديدنيها و داننده^ء همه نگفته هاستي، ميداني چه ميخواهم. دگر چيزي نميخواهم."

[][]

آويزه ها

1) روزنامه^ء Jyllands-Posten چاپ دنمارک، روز 30 سپتمبر 2005، دوازده کارتون اهانت آميز به نام "سيماي محمد" را به نمايش گذاشت. کارتونهاي يادشده تنها در هفته^ء نخست اکتوبر 2005، از سوي بيشتر از پنجاه کشور بازچاپ گرديد.

2) پيشواي جهاني کليساي رومن کاتوليک، Joseph Alois Ratzinger (پاپ بنديکت شانزدهم)،  روز دوازدهم سپتمبر 2006، در دانشگاه Regensburg جرمني، سخنان ناشايستي در پيرامون شخصيت، انديشه و آيين حضرت محمد (ص) گفت و مايه^ء آشوب بزرگي در ميان برخي از مسلمانان و پيروان باورهاي ديگر گرديد.

3) براي آگاهي بيشتر در باره^ء ديوالي ميتوانيد رو آوريد به:

"همباور ديروزم! ديوالي مبارک باد!" (نوشته^ء صبورالله سياه سنگ)

"هموطن هندوي افغان! ديواليت مبارک" (نوشته^ء ايشور داس)

[][]

ريجاينا (کانادا)

21 اکتوبر 2006

***********