دولت اسلامی افغانستان و حضور مجاهدین ، طالبان و
دیموکراسی وارداتی :
حاكمیت ۷ ثور(
ج.د.ا.) و اشغال افغانستان به دست روسها، به تشكیل و گسترش
نهضت مقاومت اسلامی در این كشور انجامید و مهاجرتهای وسیع
افغانها به ایران و پاكستان، جامعه افغانستان را وارد مرحله
جدیدی از تاریخ معاصرش ساخت. در این مرحله، در عرصه مطبوعات و
روزنامه‌نگاری نیز دگرگونی هایی به وجود آمد. مطبوعاتِ ویژه
مقاومت اسلامی با ادبیات خاص خود شكل گرفت. این مطبوعات غالباً
در ضدیت با ماركسیسم و تجاوز شوروی و ګرداننده ګان قدرت در
افغانستان و در دفاع از اسلام و میهن (به لحاظ كیفی در درجات
متفاوت و از نظر كمّی در سطح زیاد و گسترده)، خبر، گزارش،
مصاحبه، مقاله، عكس و از این قبیل منتشر می‌ساختند و می‌كوشیدند
برخی واقعیات از اشغال كشور و مبارزه ملت افغانستان را منعكس
سازند. مجاهدین هم مانند جراید و تلویزیون افغانستان که بعد از ۷ ثور
انتشار میافت و اصطلاحات جدید مانند عناصر ضد انقلاب، اشرار... غلامان
امپریالیزم، نوکرازتجاع وغیره علیه مجاهدین به کار می بردند . مخالفان
آنها هم اصطلاحات چون کمونیست ، خلقی ، پرچمی ، خادیست و متجاوز
واشغالگر را به کار می گرفتند .بدین‌ترتیب، گروههای مختلف مجاهدان
و مهاجران ۳۰۶ جریده منتشر كردند كه فهرست آنها بسیار طولانی است
۱- حزب اسلامی افغانستان (گلبدین حکمتیار) (پاکستان) ۶۲ عنوان نشریه،
به زبانهای مختلف
۲- جمعیت اسلامی افغانستان ( برهان الدین ربانی) (پاکستان)۴۷ عنوان
نشریه، به زبان های مختلف
۳ - تعداد نشرات و روزنامه ها در دوره ی حکومت ربانی در کابل (کابل) ۲۸
عنوان
۴ - حزب وحدت اسلامی افغانستان (عبدالعلی مزاری) (ایران) ۲۱...
۵ - حرکت اسلامی افغانستان (شیخ آصف محسنی) (ایران) ۱۷...
۶- دفتر تبلیغات مجاهدین افغانستان در هالند (هوادارحزب اسلامی)
(هالند) ۱۶ ...
۷ - اتحاد اسلامی افغانستان (عبدالرب الرسول سیاف) (پاکستان) ۱۱ ...
۸ - جبهه ملی نجات افغانستان ( صبغت الله مجددی) (پاکستان) ۹ ....
۹ - دولت موقت در پیشاور (به رهبری انجنیر احمدشاه) (پاکستان) ۷ ....
۱۰- جنبش ملی اسلامی افغانستان (عبدالرشید دوستم) (شمال کشور) ۶...
۱۱- محاذ ملی افغانستان ( پیر سید احمد گیلانی) (پاکستان) ۶ ...
۱۲- سازمان نصر افغانستان (عبدالعلی مزاری) (ایران) ۵ فارسی
۱۳- اتحاد موسوم به " سه گانه " (مجددی، محمدی، گیلانی) (پاکستان) ۵
.... زبان های مختلف
۱۴- حرکت انقلاب اسلامی افغانستان ( مولوی محمد نبی محمدی) (پاکستان) ۵
...
۱۵ - حرکت انقلاب اسلامی ( مولوی نصرالله منصور) (پاکستان) ۵ ...
۱۶- اتحاد موسوم به "هفتگانه " (پاکستان) ۴ ...
۱۷ - اسلام مکتب توحید (سید اسدالله نکته دان) (ایران) ۴ ... فارسی
۱۸- حزب اسلامی رعد ( شیخ زاده خزاعی) (ایران) ۳ ... فارسی
۱۹ - حزب دعوت اسلامی (شیخ زاده غزنوی) (ایران) ۳ ... فارسی
۲۰ - جبهه ی متحد (شورایی) (ایران) ۳ ... فارسی
۲۱ - کانون مهاجر (شورایی) (ایران) ۳ ... فارسی
۲۲ - مجاهدین مستضعفین (شورایی) (بامیان) ۳ ... فارسی
۲۳ - نهضت اسلامی (علی یاور افتخاری) (ایران) ۳ ... فارسی
۲۴ - سازمان های بشری جهان درمورد افغانستان (پاکستان) ۳ ... زبان های
مختلف
۲۵- حزب اسلامی (مولوی یونس خلص) (پاکستان) ۲ ...
۲۶- روحانیت وجوان (سید محسن نقوی) (ایران) ۲ ... فارسی
۲۷- حزب الله (قاری احمد) (ایران) ۲ ...
۲۸- شورای اتفاق اسلامی افغانستان (سید علی بهشتی) (بامیان) ۲ ...
۲۹- مرکز اطلاعاتی افغان (سید بهاوالدین مجروح) (پاکستان) ۲ ... زبان
های مختلف
۳۰- اتحادیه نویسندگان افغانستان آزاد (عبدالرسول امین) (پاکستان) ۲
...
۳۱- مرکز فرهنگی اسلامی افغانستان (حسن الله متوکل) (پاکستان) ۱ ...
پشتو و دری
۳۲- جبهه ی آزادی بخش انقلاب اسلامی (ایران) ۱ .. فارسی
۳۳- جنبش اسلامی مستضعفین (عبدالحسین عاقلی) (ایران) ۱ ....
۳۴ - پاسدارن جهاد اسلامی افغانستان (محمداکبری) (ایران) ۱ ....
۳۵ - سازمان آزادی بخش اسلامی (الحدید( (مولوی عبدالقیوم پیام) (ایران)
۱ ...
۳۶ - نیروی اسلامی افغانستان (سید ظاهر محقق) (ایران) 1 " " " "
۳۷ - نیروی انقلاب اسلامی افغانستان (حسن کریمی) (ایران) ۱ ...
۳۸ - انجمن اسلامی سوم حوت (شورایی) (ایران) ۱ ....
۳۹ - قیام توحیدی مستضعفین (قسیم اخگر) (پاکستان) ۱ ...
۴۰- مرکز تحقیقات جهاد افغانستان (فارق اعظم) (پاکستان) ۱ .... زبان
های مختلف
۴۱ - شورای ثقافتی جهاد افغانستان (صباح الدین کشککی) (پاکستان) ۱ ....
۴۲- کانون ترجمه آثار جهاد افغانستان (محمد یوسف علمی) (پاکستان) ۱ ...
۴۳ - انجمن دایرةالمعارف اسلامی افغانستان (شورایی) (پاکستان)۱ ...
۴۴ – اتحادیه مجاهدین اسلامی افغانستان (عبدالحسین مقصودی) (پاکستان)
۱... دری.
.(۱)
بار اول هم زمان با ادامه یی خروج نظامیان اتحاد شوروی (سابق) از
افغانستان ، تنظیم های جهادی مستقر در پاکستان که خودرا پیروز میدان می
دیدند ، در پیشاور اقدام به تشکیل دولت موقت تحت عنوان «حکومت اسلامی
انتقالی مجاهدین نمودند»
این دولت درتاریخ ۲۹ جوزای ۱۳۶۷ هـ ش = جون ۱۹۸۸ م ، در دفتر مرکزی
اتحاد اسلامی مجاهدین در پیشاور ضمن کنفرانس مطبوعاتی توسط پیر سید
احمد گیلانی که سمت سخنگوی ائتلاف مجاهدین را به عهده داشت، اعلان
گردید. و تمام رهبران هفت تنظیم عضو ایتلاف برآن موافقه نمودند
در حالیکه مجاهدین در ایران جبهه ی آزادی بخش انقلاب اسلامى افغانستان
در سال ۱۳۶۹ متشکل از ۱۰ گروه اهل تشیع را تشکیل دادند که شامل: حرکت
اسلامی ، شوراى اتفاق، سازمان نصر، سازمان نیرو، گروه رعد، جنبش
مستضعفین، مجاهدین مستضعفین ، جمعیتالعلمأ ، دعوت اسلامی و نهضت اسلامی
در شهر قم تشکیل شد . رییس جبهه آیت الله محسنى ؛ و فرمانده نظامى
علیپور غفورى مقرر گردید . ارگان نشراتى: "عاشورا " (فقط دو شماره) مدت
فعالیت : فقط چندماه. که در نتیجه کارشکنى برخی واحد ها از هم پاشید .
اما با پیروزی مجاهدان در ۸ ثور ۱۳۷۱ و تأسیس دولت اسلامی در
افغانستان، شمار زیادی از جراید نهضت مقاومت به داخل كشور منتقل
شدند، اما بر اثر جنگهای خونین و ویرانگر گروهی و حزبی، گسترش
ناامنی و ایجاد فضای هراس و وحشت، مطبوعات مقاومت افغانستان نیز
سیر قهقرایی پیمودند و از رشد و بالندگی سالهای پیش از پیروزی
مجاهدان بازماندند.
شورای ثقافتی جهاد
افغانستان :
در ماه سنبله ۱۳۶۲ هـ ش = اگوست ۱۹۸۳ م به ابتکار صباح الدین کشککی
روزنامه نگار برجسته ی معاصر افغانی و با عضویت محمد صدیق راشد سلجوقی
، حبیب الله غالب، عبدالسلام عظیمی و محمد هاشم مجددی در اسلام آباد
تاسیس شد
در حالیکه این شوری باوجود بی طرف خود ، اغلب مورد غضب رهبران جهادی
قرار می گرفت و سر انجام در ماه جدی ۱۳۷۰ = جنوری ۱۹۹۱ به کار خود
پایان داد .
این کانون علاوه بر نشر جریده ای با عنوان " افغانستان در مطبوعات
جهان" تعداد ۱۹ عنوان کتاب از نویسندگان مختلف جهان (در موضوع حوادث
افغانستان به زبان های پشتو و دری ترجمه نموده و به نشر سپرد.
از کار کرد های این ثقافت میتوان نکات ذیل را برشمرد :
الف ـ ترجمه و نشر تفسیر " فی ظلال القرآن " (نوشته ی سید قطب به زبان
دری .
ب ـ تشکیل کتابخانه ی با بیش از پنج هزار جلد کتاب مرجع و انواع دایرة
المعارف .
ج ـ تاسیس مکاتب ابتدایی و متوسطه در مناطق آزاد شده .
د ـ توسعه ی برنامه های تعلیمی صوتی و تصویری زیر نام " آواز جهاد"
ه ـ تاسیس شعبه و کورس های عکاسی و فیلم برداری به منظور تهیه ی
گزارشات و فیلم های مستند از وقایع داخل کشور .
و ـ تهیه یی نصاب تعلیمی برای کودکان افغانستان به زبان های پشتو و دری
از صنف اول تا نهم. این شوری توانست طی دو سال اول بیش ازهشتاد هزار
جلد کتاب تعلیمی چاپ نموده و به مراجع تعلیمی تحویل دهد .
ز ـ تدویر سمینارهای گسترده در مورد برنامه ریزی و تحلیل ابعاد
اقتصادی، سیاسی، تعلیم و تربیه، رسانه های گروهی، قانون گذاری و آینده
ای افغانستان و نشر محتویات سمینارها در مجموعه ای زیر عنوان " فردای
افغانستان " به زبان های دری، پشتو و انگلیسی.
نشریات آزاد:
افزون بر نشرات سازمانهای رسمی و بزرگ سیاسی، جراید زیادی توسط محافل و
جریانات کوچک و غیر وابسته به تنظیمهای سیاسی- جهادی ، با گرایشها و
تمایلات گوناگون و بعضا هواداری ضمنی از تنظیمهای جهادی، یا
قوماندانهای سرشناس مستقر در داخل کشور، با زبان های مختلف در کشورهای
همجواری چون پاکستان، ایران، هندوستان و هم در سراسر جهان به نشر می
رسیدند که من حیث المجموع پیام آور اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و
فکری افغانستانیها در قبال وقایع جاری در کشورشان بود که فی الجمله
نقشی برجسته در جهت دهی افکار عمومی داشته اند .
تعداد آنها به ۲۲۳ عنوان میرسد که بررسی آماری و مشخصات، موضع گیریها و
محتویات هریک از ظرفیت این مطلب خارج است.
حکمروایی طالبان و
مطبوعات :
احمد رشید روزنامه نگار و نویسنده پاکستانی که سالهای زندگی خویش را در
دشت و کوههای افغانستان سپری نموده است و بار ها محبوس شده است اما
بدون اینکه متضرر گردد نجات یافته است حتی داکتر نجیب الله در سال ۱۹۸۱
م هم از او استنطاق نموده و توسط او پیام صلح به صدراعظم پاکستان
بینظیر بوتو ارسال نموده است (۲) کتابی بنام طالبان دارد اما با وجود
رازهای ناگفته را عیان نموده .اما از اولین جلسه طالبان در اوایل
اکتوبر ۱۹۹۴ م در هوتل سرینای شهر کویته پاکستان به رهبری محمود مستری
نماینده سازمان ملل و نصیرالله بابر و توجه خاص بینظیر بوتو صدراعظم
پاکستان ؛ تعداد رهبران به اصطلاح معتدل و نرم مزاج چون مولوی محمدنبی
محمدی ، پیرسیداحمد گیلانی ، افراد دیگری که هنوز شناخته نشده اند ؛
خاموش مانده است . این جلسه ظاهرا تشکیل رهبری طالبان و در اصل رسیدن
اعمار خط تزانزیتی به آسیای مرکزی دایر گردید . هنوز چند روز نگذشته
بود که بنابر گفتار احمد رشید گروه ۲۰۰ نفره طالبان در ۱۰ اکتبر سال
۱۹۹۴ م یا ۱۲ اکتوبر ۱۹۹۴ م (۳) در اوج جنگهای داخلی افغانستان وارد
منطقه سپین بولدک ولایت قندهار سرحد افغانستان و پاکستان در جنوب
افغانستان شدند و نام خود را «تحریک اسلامی طلبای کرام» نهادند.
طالبان بزودی مناطقی را در جنوب افغانستان که زیر تسلّط دولت مجاهدین
به رهبری برهان‌الدین ربانی بود اشغال نمودند. آنها یک ماه و دو روز پس
از اعلام موجودیت، ولایت قندهار چهارمین ولایت مهم افغانستان را تصرف
کردند. طالبان به پیشروی‌های خود ادامه می‌دادند و تعدادی از ولایات را
بدون جنگ یکی پس از دیگری اشغال می‌نمودند که به ترتیب ولایات دیگری
میدان وردک، لوگر، خوست، هرات، جلال‌آباد و کابل رابا اندک درگیری‌های
تا تاریخ ۲۶ سپتامبر ۱۹۹۶ به تصرف خود در آوردند.
طالبان در ۲۶ سپتامبر ۱۹۹۶ کابل پایتخت افغانستان را تصرف کردند. آنان
به محض ورود دکتر نجیب‌الله ، رئیس جمهوری سابق افغانستان و برادرش
شاهپور احمد زی را کشتند و جنازه هایشان را در چهارراه آریانا در
نزدیکی ارگ ریاست جمهوری افغانستان به نمایش گذاشتند. سپس به تدریج سه
چهارم خاک افغانستان را متصرف شدند.
طالبان سپس نام حکومت خود را امارت اسلامی افغانستان گذاشتند و تشکیلات
خود را از طریق رادیو افغانستان اعلان نمودند. کشورهای پاکستان، امارات
متحده عربی و عربستان سعودی تنها سه کشوری بودند که طالبان را به رسمیت
شناختند.
بعدها با حاكمیت طالبان در افغانستان، روزنامه‌نگاری و نشر جراید
نیز كاملاً در اختیار حكومت قرار گرفت و جرایدی مانند شریعت ، حزب
مؤمن، الخلافة الاسلامیه در افغانستان صرفاً منعكس‌كننده اخبار
جنگ، فرمانهای رهبران طالبان، اعلامیه‌های دولتی و دیگر
دیدگاههای گروه طالبان بودند. در این دوره هیچ جریده آزاد و
مخالفی مجال چاپ و انتشار در داخل افغانستان نیافت ( ۴) .
جنبش طالبان در دوران اقتدار در کابل تعداد ۱۲ عنوان نشریه منتشر میکرد
که در صدر آنها نشریه «شریعت» قرار داشت و دوبار در هفته منتشر میشد.
«شریعت» را که ارگان نشراتی جنبش طالبان محسوب میشد، به لحاظ
ایدیولوژیک باید در نقطه مقابل «حقیقت انقلاب ثور» قرار داد. آن در هر
شماره خود یک فرمان الهی را در حاشیه فوقانی کلیشه میکرد. از جراید
سابق تنها روزنامه ملی «انیس» در این فهرست قرار دارد
دهه چهارم تجربه
دیموکراسی مطبوعات جمهوری اسلامی افغانستان :
با وقوع حادثه یازدهم سپتامبر و عدم تسلیم بن لادن به آمریکا از سوی
طالبان، بهانه حمله به افغانستان در اختیار آمریکا قرار گرفت. ایالات
متحده آمریکا به تاریخ ۷ اکتبر ۲۰۰۱ به افغانستان حمله نمود طالبان با
همکاری اعضای جبهه مخالف طالبان (مجاهدین سابق) شکست خوردند و حامد
کرزی رئیس جمهور دولت موقت افغانستان گردید. افغانستان بار دیگر اشغال
شد این بار ۴۲ کشور با سردمداری ایالات متحده امریکا افغانستان را با
تبانی و خفت فراریان ایکه ؛ طالبان آنها را رانده بودند ؛ دولت جمهوری
افغانستان را بنیاد گذاشتند و بنابر نشست بن حامد کرزی راهی کابل شد .
این اشغال که تا حال ادامه دارد ملیونها افغان به مهاجرت و به بیرحمانه
ترین کشتار مواجه شدند . اما پول های بی حساب که در حساب بانکی و یا
نقدی برای شان میرسید زمینه ساخت و ساز قصور و غضب اراضی دولتی و
استمرار کشت خشخاش و دهها جنایات دیگر هموار شد .
حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ = ۲۰ سنبله ۱۳۸۰ هـ ش امریكا و در پی آن
حمله امریكا به افغانستان و سرنگونی طالبان، زمینه را برای آغاز
فعالیت جراید و مطبوعات مساعد ساخت و سپس در فضایی كه از حیث
چاپ و نشر در افغانستان پدید آمد، جراید آزاد و غیردولتی نیز شروع
به كار كردند. به خصوص پس از سال ۲۰۰۲ میلادی دوره جدیدی در روزنامه
نگاری افغانستان آغاز میشود که روزنامه‌های بیشماری در کشور روزانه
بنشر میرسد. در جنب روزنامه جراید مجلات و نشر کتب رونق بیشتر نمود.
اصطلاحات جدیدی در سرمقاله ها و عناوین درشت چون دیموکراسی ، حقوق زنان
، حقوق بشر و جامعه مدنی ..... معمول شد .
نویسندکان و هنر مندان از خاک و باد فراموش شده جسته به دنیای امید
داخل شدند. و زمینه رشد برای نوییسندگان ،هنرمندان و فرهنگیان جوانان
مجدداً مساعدگردید. تا فعلاً افغانستان دارای این تعداد اطلاعات جمعی
اند. بر اساس اعلام وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان، شمار آنها
در پایان ۱۳۸۱ ش به ۸۲ نشریه در كابل رسید. در همین زمان ۲۱
نشریه در ولایات افغانستان فعال بوده‌اند (۵) كه برخی از آنها
عبارت‌اند از: پیام ملت، فردا، نجات، هفته‌نامه كابل، سیرت،
آئینه زن، كلید، حقایق، آوای مردم، كاروان دموكراسی، آفتاب
شرق، رسالت، مشاوره دموكراتیك، افغان ملت، نوای بازرگان،
عدالت، عروج، هریوا، حقوق مردم، اصلاح ملی، نگاه معاصر، وفاق،
رشاد، خط سوم، اتفاق اسلام و توسعه .ماندګار ، سخن جدید ، سرنوشت
،افغانستان ،و دههای دیگر ...
تلویزیون های
افغانستان :
در این جا به خاطری جلوگیری از اطنان مطلب فقط نامهای از تلویزیون ها
را یادآورمیشوم . این تلویزیون ها در پهلوی تلویزیون ملی افغانستان ؛
به تعداد قابل توجهی نشرات دارند اکثرا نشرات آنهاچنان با دیموکراسی
واردانی وفق دارد ؛ که فکر نمیکنید که در کابل و مزارشریف و یا هرات
زندگی مینماید بلکه طوری برنامه دیده میشود که شاید در دوبی و یا
استانبول و یا قاهره نمایش میدهند . مطالب ضد ملی و تفرقه افگنی؛ روز
تا روز امواج بیشتر این برنامه هارا رنگین نموده است بخشی بزرگ این
تلویزیونها به سرمایه کشورهای همسایه و حتی حامیان امپریالستی و
استعماری قدرت های بزرگ راه اندازی شده است . تلویزیونها مانند نشرات
صوتی و جراید و روزنامه ها تفرقه های زبانی و ملی و مذهبی را روز تا
روز به سطح گسترده ای انعکاس میدهند که این خود استمرار جنگ و نابودی
مردم ما خواهد بود .
تلویزیون ها عبارتند از : ، تلویزیون ملی افغانستان، تلویزیون تعلیمی
افغانستان(شبکه آموزشی وزارت معارف افغانستان) ( دولتی )
تلویزیون‌های خصوصی ولایت کابل : تلویزیون آریا ، آریانا ، آریانا
نیوز، ( احسان الله بیات ) آرزو، آیینه ( جنرال عبدالرشید دوستم ) ،
تلویزیون استار ، تلویزیون افغان ،تلویزیون تمدن ( آیت الله محسنی )،
تلویزیون دعوت ( استاد عبدالرب رسول سیاف ) ، تلویزیون راه فردا ( محمد
محقق ) ،تلویزیون ژوندون ( اسمعیل یون ) ، تلویزیون سبا ( از طرف نشرات
صبا ) ، تلویزیون ورزش، تلویزیون شمشاد ( حاجی فض الکریم )، تلویزیون
طلوع ( برادران محسنی ) ،تلویزیون طلوع نیوز ،تلویزیون کابل نیوز،
تلویزیون کوثر( ایت الله نوراحمد تقدسی )، تلویزیون لمر، تلویزیون
میوند، تلویزیون نگاه ( محمد عالم خلیلی و عبدالرضا خلیلی )، تلویزیون
نور( صلاح الدین ربانی ، تلویزیون نورین ( حاجی محمد عارف نوری )
،تلویزیون وطندار ،تلویزیون وطن ،تلویزیون هفت ( باری سلام ) .تلویزیون
یک ( ملکیت گروپ یک ) ،تلویزیون ولسی جرگه ، تلویزیون خارور ، تلویزیون
میترا ،تلویزیون شهر، تلویزیون جوان ، تلویزیون خورشید ، تلویزیون
گوربت ( داکتر محمد نعیم سلیمی )
تلویزیون های خصوصی ولایت هرات :تلويزيون فانوس ،تلویزیون جوانه
،تلویزیون آسیا، تلویزیون تابان، تلویزیون ترقی ،تلویزیون ساقی ،سیمای
غوریان ،تلویزیون ملت ،تلویزیون میهن ،تلویزیون هری ،تلویزیون عصر
،تلویزیون اصلاح ،تلویزیون فریاد ،تلویزیون استقلال
تلویزیون زنده گی ،تلویزیون ملی هرات
تلویزیون های خصوصی ولایت بلخ: تلویزیون آرزو ، تلویزیون مهر
تلویزیون های خصوصی خارج از کشور: ،تلویزیون آریانا افغانستان،
تلویزیون پیام افغان
تلویزیون صدای افغانستان.(۶)
یقینا دراین مختصر نامهای زیادی از جراید و روزنامه ومجلات که در
ولایات و کابل انتشار یافته است دیده نمی شود .
زیر نویسها :
۱ ـ افغان جهاد ، فهرست جراید و مجلات جهاد افغانستان،ش ۴ ، ۱۳۶۷ هـ
ش ، ص ۷۷ـ۸۳
۲ ـ رشید ـ احمد ، طالبان ـ زنان ، تجارت مافیا و پروژه عظیم نفت در
آسیای مرکزی ، ترجمه نجله خندق ،کتابخانه ملی ایران ، ۱۳۸۲ ، ص ۱۹ .
۳ ـ رشید ٬ ایضا ، ص ۷۰ .
۴ ـ عصمت اللهی ـ محمد هاشم ، نظام مطبوعات افغانستان ، تهران ، ۱۳۸۲
هـ ش . ص ۱۶۱ ـ۱۶۲ .
۵ ـ دافغانستان کالنی ( سالنامه افغانستان ) ۱۳۸۰ ـ ۱۳۸۱ هـ ش ، وزارت
اطلاغات و فرهنگ ٬ ص ۵۴۹ ـ ۵۵۳ .
۶ ـ ویکی پیدیا ، فهرست شبکه های تلویزیونی افغانستان . همچنان رک :
نلویزیونهای کابل ، آژانس خبری پژواک .
