( بخش دوم ) (۱۳۴۳ـ ۱۳۵۲ هـ ش = ۱۹۶۳ ـ ۱۹۷۳ م )

تجربه سوم آزادی مطبوعات در دهه دیموکراسی :
۱۳۴۳ تا ۱۳۵۲ هـ ش
سالهای ۱۹۶۳ تا ۱۹۷۳ را در افغانستان به نام دهه دموکراسی می شناسند و برخی کارشناسان بر این باورند که در این دوره بود که برای اولین بار بنیان حاکمیت مدرن و دموکراتیک در این کشور گذاشته شد.شاید بتوان گفت که دهه دموکراسی با کنار رفتن محمد داوود خان، صدر اعظم افغانستان از قدرت آغاز شد.
داوود خان که پسر کاکا و شوهر خواهر ظاهر شاه بود، در سال ۱۹۵۳ بعد از استعفای شاه محمود خان، کاکای پادشاه افغانستان، از صدارت، به عنوان صدراعظم قدرت را به دست گرفت.
ده سال بعد، یعنی در سوم مارچ ۱۹۶۳، داوود خان استعفای خود را از صدارت به پادشاه سپرد و سپس دکتر محمد یوسف به عنوان صدراعظم توسط ظاهر شاه تعیین شد.
دکتر محمد یوسف از خانواده شاهی نبود و این اولین بار بود که مهمترین مقام بعد از پادشاه به کسی سپرده می شد که عضو خاندان سلطنتی نبود. برخی کارشناسان معتقدند که این اولین گام به سوی دموکراسی و تحولی بزرگ در حاکمیت افغانستان به شمار می رفت.
مطبوعات دراین دوره با ابعاد گسترده رونق داشت گفته می شود که قانون جدید مطبوعات نسبت به قانون دوره شاه محمود خان بسیار لیبرال تر و نسبت به قوانین کشور های همسایه افغانستان مترقی تر و آزاد تر بود; در این جا از تبصره های سیاسی و اجتماعی آن صرف نظر نموده با ذکر نامها و مدیران مسؤول آنها نام میبریم : روزنامه و جراید ملی و آزاد عبارتند از :
۱ ـ آزادی ؛ .......
۲ـ اتحاد ملی : محل نشر کابل ، هفتگی ، تاریخ نشر ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۱ هـ ش ، صاحب امتیاز : عبدالحکیم مژده ٬ زبان : دری و پشتو ، آدرس : کابل ، مطبعه دولتی ، اشتراک سالانه در داخل ۸۰ تا ۱۰۰ افغانی ، خارج افغانستان ۸ دالر امریکایی .
۳ ـ افغان ؛ محل نشر : کابل ، هفتگی ، از سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۲ نشر یافت و صاحب امتیاز آن محمد حسن اولس مل پود ، زبان : دری و پشتو ، آدرس : محمد جانخان واټ ٬ لعل مارکیت ، اشتراک سالانه : داخل کشور ۱۵۰ افغانی ، خارج افغانستان ۱۵ دالر .
۴ ـ افغان ملت ؛ محل نشر کابل ، هفتگی ، تاریخ نشر ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : انجنیر غلامحمد فرهاد ، زبان : دری و پشتو ٬ آدرس : جاده میوند ، وجه اشتراک : داخل ۱۶۰ افغانی ، خارج افغانستان ۱۰ دالر .
۵ ـ افغان ولس ؛ محل نشر : کابل ، هفتگی ، تاریخ نشر : ۱۳۴۸ ـ ۱۳۴۸ ٬ صاحب امتیاز : قیام الدین خادم ٬ زبان : پشتو ، آدرس : کابل ، اشتراک سالانه در داخل ۱۵۰ افغانی ، در بیرون افغانستان ۱۲ دالر .
۶ ـ افکارنو ؛ محل نشر : کابل ، هفتگی ٬ تاریخ نشر ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : نورالله ، زبان : دری و پشتو ، آدرس : مطبعه دولتی ، اشتراک سالانه : در داخل ۲۰۰ افغانی ، در خارج از افغانستان ۱۰ دالر .
۷ ـ برید ؛ ......
۸ ـ پرچم ؛ محل نشر : کابل ، هفتگی ، تاریخ نشر ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۲ ٬ صاحب امتیاز و مدیر مسؤول : سلیمان لایق ،اما از تاریخ دوشنبه ۶ اسد ۱۳۴۸ شماره ۷۱ صاحب امتیاز کمافی السابق سلیمان لایق و مدیر مسؤول آن میراکبرخیبر گردید . زبان : دری و پشتو ، آدرس : کابل زرلښت مارکیت و محمد جانخان واټ ، اشتراک در داخل : ۱۱۰ افغانی در بیرون افغانستان ۱۰ دالر امریکایی .
۹ ـ پروانه ، محل نشر : کابل ، هفتگی ، تاریخ نشر : ۱۳۴۷ هـ ش ، صاحب امتیاز ک امان الله پروانه ، زبان : دری و پشتو ، آدرس : کابل ، حصه اول جاده میوند ٬ اشتراک سالانه در داخل ۱۱۰ افغانی و در بیرون از افغانستان ۱۰ دالر .
۱۰ ـ پکتیکا ؛ محل نشر : کابل ، هفتگی ، تاریخ نشر ۱۳۴۸ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : شاه زمان وریځ ستانیزی ( به احتمال ستانکزی ) ، زبان : دری و پشتو ، آدرس : حصه اول جاده میوند ٬ اشتراک سالانه در داخل ۱۱۰ افغانی و در بیرون از افغانستان ۱۰ دالر .
۱۱ ـ پیام امروز ؛ محل نشر : کابل ، هفتگی ، تاریخ نشر ۱۳۴۴ ـ ۱۳۴۷ ، صاحب امتیار : غلام نبی خاطر ، زبان : دری وپشتو ، بعد از سال ۱۳۴۷ توقیف گردید و ناشر جریده دیگری به نام سبا منتشر کرد .
۱۲ ـ پیام وجدان ؛ محل نشر : کابل ، هفتگی ٬ ۱۳۴۵ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : عبدالروف ترکمنی ٬ زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه : در داخل ۱۵۰ افغانی ، در خارج ۱۰ دالر.
۱۳ ـ پیکار ؛ کابل ، هفتګی ، ۱۳۵۰ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : غلام محمد الماسک ٬ زبان : دری و پشتو .
۱۴ ـ ترجمان ؛ کابل ٬ هفتگی ، ۱۳۴۷ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : دکتور عبدالرحیم نوین ٬ مدیر مسؤول : علی اصغر بشیرهروی ٬ اشتراک سالانه : در داخل ۱۱۰ افغانی ، در بیرون افغانستان ۱۰ دالر . این نشریه همه گونه مطالب را در قالب طنز وفکاهی و کاریکاتور به نشر می سپرد .
۱۵ ـ جبهه ملی ؛ کابل ، هفتگی ، ۱۳۴۷ ـ ۱۳۵۲ ٬ صاحب امتیاز : عبدالرب اخلاق ، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه : در داخل ۱۶۰ افغانی در خارج ۸ دالر .
۱۶ ـ خلق ؛ کابل ٬ هفتگی ٬ تاریخ انتشار ۱۳۴۵ هـ ش ٬ صاحب امتیاز نورمحمد تره کی ٬ مدیر مسؤول : بارق شفیعی ، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه : در داخل ۱۱۰ افغانی و در خارج ۱۰ دالر .
۱۷ ـ خیبر ؛ کابل ، هفتگی ، ۱۳۴۷ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : محب الرحمن هوسا ، زیان : پشتو و دری ، اشتراک سالانه : در داخل ۱۱۰ افغانی در خارج ۱۰ دالر .
۱۸ ـ روزگار ؛ کابل ، هفتگی ، ۱۳۵۰ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : محمد يوسف فرند، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه در داخل ۱۳۰ افغانی در بیرون از افغانستان ۱۰ دالر .
۱۹ ـ سپیده دم ؛ کابل ، هفتگی ، ۱۳۴۸ ، صاحب امتیاز : سید محمد بامداد ، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه در داخل ۱۵۰ افغانی ٬ در بیرون افغانستان ۱۲ دالر .
۲۰ ـ شعلهء جاوید ؛ کابل ٬ هفتگی ، ۱۳۴۷ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : رحیم محمودی ، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه در داخل ۱۱۰ افغانی و در خارج ۱۰ دالر .
۲۱ ـ شوخک ؛ کابل ، هفتگی ، ۱۳۵۰ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : عبدالعزیز مختار، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه در داخل ۱۵۰ افغانی ، اندیشه های خود را با قالب شوخی و طنز و فکاهی پجش مینمود .
۲۲ ـ صدای عوام ؛ کابل ، هفتگی، ۱۳۴۷ ، صاحب امتیاز : عبدالکریم فرزان ، اشتراک سالانه در داخل ۱۱۰ افغانی در خارج ۱۰ دالر .
۲۳ ـ کمک ؛ کابل ، هفتگی ، ۱۳۴۷ ـ ۱۳۴۷ ، صاحب امتیاز : یعقوب کمک ٬ زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه : در داخل ۱۱۰ افغانی در خارج ۱۰ دالر .
۲۴ ـ گهیځ ؛ کابل ، هفتگی ، ۱۳۴۷ ـ ۱۳۵۱ ، صاحب امتیاز : منهاج الدین گهیځ و عبدالسلیم فرقانی ، اشتراک سالانه : داخل ۱۴۰ افغانی ؛ انتشار این‌ جریده‌ به‌ دو زبان‌ دری‌ و پشتو از ۲۱ میزان ۱۳۴۷آغاز شد و تا ترور منهاج‌الدین‌ گهیح‌ در 1351 ش‌ ادامه‌ یافت‌ و مقالات‌ اسلامی‌ و فلسفی‌ را در رد ماتریالیسم‌ دیالكتیك‌ و مخالف‌ با جریانهای‌ مادّی‌گرا و ضد اسلامی‌ منتشر ساخت‌
۲۵ ـ مردم ؛ کابل ، هفتگی ، ۱۳۵۴ ، صاحب امتیاز : سید مقدس نگاه ، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه ۱۱۰ افغانی خارج ۱۰ دالر .
۲۶ ـ معرفت ؛ کابل ، هفتگی ، ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : غلام معصوم اخلاص ، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه ۱۲۰ افغانی خارج ۱۲ دالر .
۲۷ ـ ملت ؛ کابل ، هفتگی ، ۱۳۵۰ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : فدا محمد فدایی ، زبان پشتو و دری ، اشتراک سالانه ۱۵۰ افغانی .
۲۸ ـ ندای حق ؛ کابل ، هفتگی ٬ ۱۳۵۰ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : عبدالستار صدیقی ، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه ۱۵۰ افغانی .
۲۹ ـ وحدت ؛ کابل ، هفتگی ٬ ۱۳۴۴ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : خال محمد خسته ، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه ۱۵۵ افغانی .
۳۰ ـ هدف ؛ کابل ، هفتگی ٬ ۱۳۴۷ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : غلام محمد اورمړ ، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه ۱۵۰ افغانی خارج ۱۰ دالر .
۳۱ ـ سبا ؛ کابل ، روزنامه ٬ ۱۳۴۷ ـ ۱۳۴۷ ، صاحب امتیاز : غلام نبی خاطر ، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه ۳۵۰ افغانی .
۳۲ ـ کاروان ؛ کابل ، روزنامه ٬ ۱۳۴۷ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : صباح الدین کشککی، مدیر مسؤول : عبدالحق واله ، ، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه ۳۵۰ افغانی .
۳۳ ـ مساوات ؛ کابل ، روزنامه ٬ ۱۳۴۵ ـ ۱۳۵۲ ، صاحب امتیاز : محمد شریف ایوبی ، مدیر مسؤول : پوهاند محمد رحیم الهام ، زبان : دری و پشتو ، اشتراک سالانه ۱۱۰ افغانی ، خارج ۲۵ دالر . (۱)
۳۴ ـ هدف ؛ .......

در پهلوی این همه جراید وروزنامه های آزاد با هویت های اجتماعی و سیاسی روزنامه ها و جراید دولتی هم جای خودرا داشت : انیس و اصلاح در قدم اول نظر ما را جلب میکند تا اینکه
در اواخر دهه قانون اساسی ادغام روزنامه ها ی دولتی اصلاح - انیس و توزیع آن در شهر های بزرگ کشور در عین روز بود. اعظم رهنورد زریاب؛ در باره دلایل این ادغام و ظهور یک روزنامه ۱۶ صفحه ای می گوید که ادغام این روزنامه ها را ابتکار صباح الدین کشککی وزیر اطلاعات و فرهنگ آن زمان می داند. به گفته آقای زریاب آقای کشککی از ابتدا انتقاداتی در مورد روزنامه های دولتی داشت و آنها را از لحاظ کمیت و صفحات "حقیر" می پنداشت. آقای زریاب می افزاید:
" روزنامه «انیس» در چهار صفحه نشر می شد، روزنامه «اصلاح» در چهار صفحه نشر می شد. از سوی دیگر این روزنامه ها در پخش خبرها هیچگونه آزادی نداشتند. یعنی خبرها توسط آژانس باختر آماده می شد و برای این روزنامه ها مخابره می شد و این روزنامه ها و نیز رادیو همین خبرهای آژانس باختر را می کردند و از رادیو پخش می کردند. آقای کشککی بر این مسئله هم انتقاد داشت و می گفت که نباید چهار روزنامه یک خبر را به عین شکل چاپ کنند.
روزنامه هیواد و کابل تایمز ( به زبان انګلیسی ) هم از طرف دولت انتشار میافت .
در دهۀ قانون اساسی به مجلات خانوادگی و نشریه های اختصاصی برای زنان و کودکان توجه جدی مبذول شد. یکی از مجلات مورد علاقه مردم ، مجله مصور خانوادگی "ژوندون" بود که در این دوره تیراژ ان آز ۲۰۰۰ به ۶۰۰۰ شماره بالا رفت.( ۲)
ضمنا پیام‌ حق‌ ، پشتون‌ ژغ‌ ،انیس‌ اطفال‌ ، نَنْگَرهار، كندهار، آریانا و افغانستان‌ ، هرات‌ و كمكیا نو انیس‌ در كابل‌، یك‌ مجله‌ در هرات‌ و هجده‌ جریده‌ دولتی‌ در ولایات‌ افغانستان‌ منتشر شد (۳)
اما این آزادی نسبی بود عده توانستند بیشتر استفاده ببرند تا ایتکه در ۱۰ سال ۵ بار صدراعظم های کشور تغییر و تبدیل شدند چنانچه در بخش جراید چپی ها ؛ جریده خلق شش شماره بیشتر چاپ نشد و جریده پرچم دوامی بیشتری داشت. جریده شعله جاوید هم. یعنی اینها به هر حال همه مصادره شدند. برای یک مدتی آمدند و دوباره رفتند.
وقتی در باره آزادی بیان در دهه دموکراسی یا دهه مشروطه صحبت می کنیم، این آزادی بیان عمر کوتاه داشت ؛ یعنی اجازه ندادند که تا آخر چپ ها و راست ها حرفهای خود را بزنند. حتی برخی از رهبران جراید کشته شدند و به زندان افگنده شدند.(۴)

زیر نویسها :
۱ ـ صدیقی ـ پوهاند جلال الدین ، افغانستان در دایرة المعارف تاجیک ، پوهنتون کابل ، ۱۳۶۱ ، صص ۳۱ ـ ۳۴ ، به نقل از صابر ـ علی احمد و عبدالغفور مردمی ، رهنمای مجلات جراید و روزنامه های افغانستان ۱۳۵۲ ـ ۱۳۵۶ ، انتشارات کتابخانه مرکزی پوهنتون کابل ٬ کابل ، اسد ۱۳۵۶ هـ ش
۲ ـ شادان ـ عبدالله ، از دکتر یوسف تا موسی شفیق، فرصت دوباره برای مطبوعات ، بی بی سی ،۲۷ اکتوبر ۲۰۱۱ م .
۳ ـ سالنامه افغانستان ٬ ۱۳۵۴ ٬ ص ۹۰ .
۴ ـ شادان ـ عبدالله ، چالشها و دستاوردهای مطبوعات دهه چهل ، بی بی سی ،۲۹ اکتوبر ۲۰۱۱ .

مطبوعات در افغانستان در دهه های دیموکراسی :
( بخش سوم ) از آغاز جمهوریت ۲۶ سرطان ۱۳۵۲ تا امروز :

ادامه دارد ......