از خامهء این نویسنده
 

[پیوستن به حیوانیت
تبار گریزی]

[وحدت ملی یک توهم
و هزار گمان]

 رحمت الله بیژنپور

چکامه های فرازستان

(١)

اندکی در تاریخ

نیک بختانه بخشی از دست نویس های دبیران و نامه نگاران دستگاه پادشاهی درواز، در تاریخ درواز و شغنان و اسناد قلمی ثبت شده در آرشیف های جمهوری ازبکستان، تاجیکستان، سن پطرز بورگ روسیه و دولت بریتانیای کبیر موجود است. اما دولت افغانیه همانگونه که فرهنگ براندازی را برای ریشه سوزی هویتهای قومی برگزیده بود، با استبداد و خشونتهای فراموش ناپذیر هرچه در دسترسش قرار گرفت؛ در آب و در آتش انداخت. اینکه بر سر نویسندگان چه آورده اند، برای هر انسان ساده یی قابل پیش بینی است.

درواز پادشاهی و درواز کنونی ازهم بسیار متفاوت اند، آن روزگاری که درواز کشور مستقل و پادشاهی دیرینه در کوهستان زمین بود، قریب یکصد هزار کیلومتر مربع مساحت داشت، اما امروز بخش اندکی از مساحت کوهستان زمین است که با چند هزار کیلومتر مربع یکی از پر نفوس ترین واحد های اداری در دولت افغانستان است.

 پادشاهان درواز را برخی تاریخنگاران غربی، بازما ندگان سپاه اسکندر کبیر و از احفاد او میدانند. اما پرورش شعر و ترتیب و رشد شاعران در نزد این پادشاهان که جز وظایف و ترتیبات کار حکومتهای ایشان بوده است، بقول ولاد یمیر بارتولد اثباتی برای غیر رومی بودن نژاد آنهاست. این ادعا ها را در سفر نامه ی مار کوپولو سیاح ایتالوی در قرن 13 میلادی می بینیم. *

تذکره نگاران در ادب فارسی کوشش داشتنه اند، از شاعران وسخنوران سرزمسن کوهستان نام تنی چند از اهل فضل و بذل را بیاورند، اما آنچه از این دانشنامه های پسین بر می آید هویدا میشود، که ایشان نتوانستند حتی پنج در صد ضیاییان و چراغداران شعر وشاعری در کوهستان را معرفی بدارند.

من در همین نبشته در پی آن هستم تا اندکی دگرگونه نگاه کنم و تحول شعر فارسی در زادگاه گویش دری (درواز) را، به چشم دیر بین بنگرم. از آین سبب ابتدا به مقدمه پرداختم، تا خواننده دریابد، که زادگاه زبان دری کجاست؛ گویندگان فارسی در کوهستان کیانند و شکل ومحتوای شعر ایشان درچه نسبتهایی قرار دارد.

کتاب "بخارا گهواره تمدن" نوشته ی سید منصور عالمی، فرزند امیر سید عالم خان آخرین پادشاه بخارا و پناهنده در افغانستان؛ یک مقدمه و پیش نویس مناسبی دارد که در آن به معرفی اقوام، زبان و تبار مردمان و رارود (ترکستان شرقی) یا مردمان بومی در دوسوی رودخانه های آمو (جیحون) وسیر دریا (سیحون) می پردازد.

سید منصور عالمی مینویسد: اسناد وشواهد تاریخی نشان دهنده ی آن است، که ترکهای مسکون ترکستان وما وراء النهر از احفاد و ذریات "ترک بن بافث بن نوح" میباشند. در سلسله های پسین این ملیت اسمای دونفر بنامهای " اوزبک و اوزبیگ " بیشتر ثبت تاریخ است. اولی اوزبک خان که پادشاه عادل و مسلمان بوده است، او سلطنت خویش را توسط یک شورای متحده اعلام کرده است. واژه ترکی اوزبک از اوزی بیگ یا اوزوم بیگ، که معنی آزادگی و مستقل را میرسا ند؛ اقتبا س شده است. **

اوزبکها بیشتر در مناطق فرغانه، یارکند، نمنگان، چارجوی، خوارزم، اندیجان، عشق آباد، سمر قند، کته قواغان، کاشغر و بخارا  بود وباش دارند و به زبانهای فارسی و اوزبکی تکلم مینمایند. ***
 

پس از پایان حکومت سلسله عباسیان در آسیای میانه با مرکزیت سغد درسال 784 میلادی که احمد بن اسد فارسی در آنجا حاکم بود، در اوا خر قرن نهم میلادی (900 م) ترکستان بحیث یک کشور آزاد ومستقل متعلق به خاندان سامانی بخارا عرض وجود کرد. ملیتها وطوایف ترکستان شامل تاجیکها، اوزبکها، قرغزها، ترکمن ها و قزاق ها هستند.

اقوام تاجیک تبار بیشتر در بخارای شریف، خجند (سغد) سمر قند و بخارا، کاسان و اورا تپه، کان بادام و حصار، دوشنبه و فرغانه و درواز (بدخشان) زندگی دارند. اما در مناطق دیگر نیز یا به اندازه ی مردمان ترک تبار ویا کمتر از ایشان موجود هستند. مشکل آن است که اوزبیگها نیز بفارسی سخن میگویند و تشخیص زبانی ایشان دشوار است. البته تاجیکهای بخارا وسمر قند نیز به اوزبیکی گپ میزنند.

ترکستان امروزی و ماوراء النهر پس از هجوم اعراب و ورارود پیش از حکومت ساسانیان تا پایان آن قلمرو وسرزمین مشترک ترک وتاجیک است. ترکستان در زمان خلافت عثمان به دین عربی؛ اسلام مشرف ساخته شده است.
جان سختی و مقاومت مردم ورارود در برابر قشون عرب فرماندهان اسلام را بر آن واداشت که در برابر آنان خشونت بیشتر کنند و هرچه پیش آمد را برهم بزنند. بهمان دلیل کتب ومیراث پهلوی و سغدی و فارسی باستان از بین رفت و فرهنگ و زبان مردم میان دو نهر عربی ساخته شد.
بالاخره معاویه پنجاه هزار شمشیریان جدید را خود وارد جنگ علیه ترکستان ساخت و تا تخارستان (تالقان) کنونی رسید. همین جا باید از یک حکایت نانوشته ی تاریخ ذکر شود که: " مردم بدخشان وکوهستانات (درواز بزرگ) با سروری و سر لشکری فیروز شاه فرزند فریدون سوم که نوه ی دختری امیر خسرو پرویز شاه ساسانی بود، از شاهان درواز و بدخشان مدد گرفته در اطراف تخارستان به طالبان عرب جنگهای پارسیانی (پارتیزانی) را سازماندهی میکند. ****

تلفات اعراب در حوزه تخار در دوسوی رود خانه ی پنج برای ده سال ادامه یافت. تا معاویه درگذشت و خلافت عرب به مشکلات داخلی گرفتار آمد. مجاهدین عرب در ترکستان بی تحمل شدند و نتوانستند مردم (به اصطلاح مجوسی ) تخار زمین را به دین اسلام مشرف سازند. در این جنگهای (پارسیانی) بیست هزار شمشیریان عرب جان باختند. بر اساس این مقاومت در سغد، در بلخ و در هرات نیز حرکتهایی اوج گرفت.

نویسنده ی کتاب بخارا گهواره تمدن میگوید: "اهالی این مرز وبوم در مقابل مهاجمین مسلمان سرسختانه مقاومت نمودند و مسلمانان نتوانستند در این مرحله تمام نقاط مورد تجاوز خود را بدین اسلام مشرف سازند. در نتیجه ترکستان همچنان آزاد وبه حال خود باقی ماند". (*)

میگویند هنگامی که آوازه ی مقاومت ومهارت جنگهای پارسیانی مردم کوهستان (درواز و بدخشان زمین) بگوش خلافت و سرداران عرب رسید، آنها از تصرف وپیشرفت اسلام درین حوزه دل خنک کردند و سپاه خویش را دوباره عقب بردند. چهار سال بعد در سال 86 هجری عبدالملک برای تصرف کامل ترکستان؛ فتوایی صادر نمود که هرکه بتواند این منطقه را به اسلام مشرف سازد، انعام خود را خودش تعین کند. من فرمان میدهم که هرچه ایشان بکنند همان بپسندم. (** )

عبدالملک اولاً حجاج بن یوسف سقفی را مامور اشغال مجدد و کامل ترکستان زمین ساخت، وبعد قتیبه بن مسلم را به این مهم مامور نمود. خلیفه در راس این عساکر بیشمار عبدالله بن عمر و عثمان بن سعد را که از قایدان بزرگ اسلام بودند، دراین جنگ فرستاد. در نتیجه غلبه بر برخی نواحی اتفاق افتاد و تخارستان تدریجاً بصورت کامل در تصرف مسلمانها قرار گرفت.

اکنون از تاریخ گویی به ادبیا ت فارسی بر میگردم و در ادبیات فارسی به شعر شعبی (شعر متفاوت) یا اجتماعی، میپردازم و در شعر شعبی به برازندگی سخن شاعرانه توجه میکنم و در سخن شاعرانه به هنر های نمادین نگاه مینمایم و در هنر نیز به تحول هنر در هنر مند تمکین خواهم نمود.

شعر شعبی چیست ؟

شعر در دوران تحول اندیشه که سالهای آغاز نیمه ی دوم قرن نزدهم میلادی را علامت میدهد، توسط شاعران و ادیبان نامدار فارسی گوی در سرزمین ماوراء النهر پایه گذاری شد. در همین ایام سبک هندی قلمرو فارسی را رقم میزد. اولاً شکل شعر ضیاییان تاجیک دچار تغییر وتحول جدی شده بود.
دوم اینکه در محتوا نیز تفاوتهای آشکاری به نظر می رسید. شاعران این ا ندیشه شعر را از تکلف و تخیل دشوار به میدان زندگی آورد ند. دوز بازی با الفاظ و معما گویی در شیوه های دشوار فهم، از توجه دور ماند. شعر با اسلوب روان ونا معقد به دور از تقلید با اندیشه های بکر و معنی سازیهای نو؛ که سزاوار افکار اجتماعی ودر خواستهای جامعه بود، بشدت رواج پیدا نمود. این دگر شد های اجتماعی در شعر فارسی شاعران آمو دریایی بیشتر بنام معارف پروران نو اندیش پیدایی یافت.

از شاعران مسلم واستادان سخن در این دوره (قرن 13 خورشیدی )میتوان نام احمد مخدوم دانش (مخدوم کله)، شمس ا لدین مخدوم شاهین (1270 – 1235 خ )، سید امیر عبدالاحد عاجز امیر بخارا، میرزا عبدالقادر سودا مشهور به بی پل، داملا قربانجان فطرت (12 – 1205 خ) محمد صدیق حیرت، میرزا عبدالواحد منظم، داملا سید احمد وصلی، عبدالمجید مخدوم مضطرب (1219 – 1273 خ)، محمد شریف خان صدر ضیاء، ملا محمد شریف عنبر(وفات 1292 خ)، داملا صدر الدین خواجه متخلص به عینی (متولد 1255 خورشیدی) پایه گذار ادبیات نوین تاجیک، ملا اسماعیل منیر کشمیری که در سال 1281 خ بفرمایش وکیل امپراطوری روس از بخارا اخراج گرد ید و دیگران را نوشت. (1)

(1) - ارمغان سباق نوشته کرمت الله سباق، مطبع الرشید، المدینته المنوره 24.4.1410

***********