نویسنده در ضمن از"مبارزهء اجتماعی گروهی ازآگاهان و روشنفکران و پیدایی طبقهء تازه" سخن می گوید، بدون آنکه مشخص کند که این"طبقهء تازه" کدام طبقه بوده است؛ اما درک منظورش ازاین"طبقهء تازه" با درنظرداشت شیوع همگانی نظریهء مورد بحث کارمشکلی نیست، به خصوص که نویسنده با ذکر"پیدایی تجارت" قبل ازاین مفهوم سرنخ را به دست خواننده  می دهد، این همان شبح معروف "طبقهء بورژوازی تجاری" است. اما بی دقتی وفقدان غور وتأمل  درکا ر برد مفاهیم از سرتاسر جملات نویسندهء مقاله آشکار است: "مبارزهء اجتماعی گروهی ازآگاهان و روشنفکران"، "رشد طبیعی جامعه"،"پیدایی تجارت"، گویا تجارت دراین سرزمین قبلا ً وجود نداشته است و یکباره در زمان امیرشیرعلی خان ظهور کرده است.

عجالتاً دربرابرادعاهای اسماعیل پورعلامت پرسش میگذاریم وبه نوشته های دیگران دراین زمینه رجوع می کنیم که حامل همین گونه دیدگاه های غیردقیق هستند.    

2-  دکتراسدالله حبیب

اسدالله حبیب سعی دارد تا "تحولات و نو آوری" درشعرآنروزافغانستان (جنگنامه ها) را  در پرتوتغییرات اجتماعی آنزمان

تفسیر کند. آنچه این تفسیررا با واقعیت های تاریخی آنزمان بیگانه میکند، جاسازی پدیده های نو (به تعبیر خودشان "پدیده های فروریزندهء نظام مسلط ملاکی") اززمان امیرشیرعلی درزمان افغانستان ِ بعد ازجنگ اول افغان وانگلیس است. اسدالله  حبیب می نویسد:

"بررسی و تحلیل جنگ نامه های نامداران آن دوره نشان میدهد که ظهورشخصیت  های تاریخی در قبای قهرمانان داستانهای حماسی و حکایه پردازی از رویدادهای  تاریخی شاعروشعر را به واقعیت های عینی نزدیکتر کرد و جاذبهء واقعیت شاعر رسالتمند آن روز را  به سنن ادبی کلاسیک و به سنت پرستی بی اعتنا و بی علاقه  ساخت. [...] در کنار این دیگرگونی چشمگیر و پراهمیت در قلمرو ادبیات سیمای  زندگی نیزبا تطوردر گیربود، بدین تفسیر که پدیده های فروریزندهء نظام مسلط  ملاکی درعمق جامعه جوانه میزد، تجارت خارجی افغانستان از آغازسدهء نزدهم، چنانکه  سیدجمال الدین افغانی مشخص کرده بود،  با بخارا، ایران و هند جاری بود. پس ازنیمهء آن سده رشد بیشتریافت و فراخ  تر گردید.

موهن لال مینویسد: امیر دوست محمد در زمینهء بازرگانی طرح های تازه ریخت و بدین صورت داد و ستد را بارورتر ساخت." (حبیب، 1366ش:65-66)

آیا دیگرگونی در قلمروادبیات در آن زمان واقعاً چنان "چشمگیر و پراهمیت" بوده است که بتوان با اسدالله حبیب از"بی اعتنایی و بی علاقه گی شاعررسالتمند آنروز به سنن ادبی کلاسیک وبه سنت پرستی" زیر تأثیر"جاذبهء واقعیت" سخن گفت؟

ازسه "جنگنامه" ای که به فاصله های کوتاه و نسبتا ً دراز زمانی به دنبال همدیگر سروده شده اند،"جنگنامه" غلامی، سرودهء محمدغلام غلامی ازنخستین آنهاست (1259ق/1843م) که به قول فرهنگ" ازنظر شعری کم مایه است، اما دارای ارزش تاریخی می باشد"(فرهنگ،ج 1، ص314)."جنگنامه" موسوم به"اکبرنامه" حمید کشمیری که یک سال بعد از"جنگنامه" غلامی سروده شده است (حبیب، 1381ش (چاپ اول 1366ش): 26)  ازمعروف ترین واصیل ترین آنهاست و"جنگنامه" سومی با عنوان "محاربهء کابل یا ظفرنامه"  ازبی اصالت ترین آنها."بی اصالتی" آن درفرمایشی سرودن آن نهفته است ومی توان آن را در زمرهء شعر و شاعری "حزبی و ایدیولوژیکی" به حساب آورد. همانگونه که درقرن بیستم رهبر وحزب،  نویسنده و هنرمند را ملتزم می سازد که براساس معیارهای از قبل تعیین شدهء ایدیولوژیکی تاریخ نگاری کند، شعربسراید، داستان پردازی کند، معماری کند، پیکره بتراشد؛ استعمارانگلیس نیز کسی را به نام قاسم علی مأمور می کند تا به نفع آنان "ظفر نامه" بنویسد.

باری اگر"جنگنامه" را مانند هرآفریده دیگرادبی وتاریخی درچارچوب شرایط زمانی و مکانی پیدایش آنها مورد ارزیابی قراردهیم، بدون آنکه جهت گیری های سیاسی و فکری زمان خود مانرا بر آنها تحمیل کنیم، جواب به پرسش بالا را منفی می یابیم.

نه!  با وجود ارزش تاریخی "جنگنامه ها" که ازحساسیت شاعران آنها نسبت به حوادث تاریخی ناشی می شود، نمی توان از" بی اعتنایی شاعررسالتمند آن روز به  سنن ادبی کلاسیک و سنت پرستی" سخن زد. آن شاعران ازهرجهت به  سنن ادبی "کلاسیک" پابند بوده اند، نمی توان هیچ عنصری از سنت شکنی را ازاین "جگنامه ها" کشف کرد، نه درفرم ساخت شعری و نه درنگرش شاعرنسبت به هستی ("جهان بینی"). 

حمید کشمیری زمان خودش را که درمجموع زمانهء فترت، انحطاط درشعرفارسی است وازآن به تعابیر"عهد جهال"،"ختم اهل سخن" یاد می کند با شکوفایی شعردراعصار خاقانی، سعدی، مولوی و فردوسی مقایسه می کند و با قدم نهادن درطریق آنان می خواهد با"اکبرنامه"  سنت آنان را زنده کند؛ یک حادثه تاریخی را درقالب "کلاسیکی" آنان می ریزد:   

در"فصل در بیان موجب تألیف کتاب":     

                      مرا با بزرگان روشن نهاد         شبی صحبتی  اتفاق  اوفتاد

                      ازان هوشیاران بیدار مغز         همی خواند هریک غزلهای نغز

                                               **************                             

                      زخاقانی و سعدی و مولوی         گهی شد غزلخوان و گه مثنوی

                      درآخر کسی گفت زان انجمن       که هیهات شد ختم اهل سخن

                      ندانم چه بود آن خجسته زمان       که بودند زین سان سخن پروان

                      درین عهد جهال شهر و دهات       باشعار بی معنی و ترهات

                                                ***************

                      چواین گفتگویش بگوشم رسید        بمغز از تف خشم جوشم رسید

                      بدو گفتم ای دوست آهسته باش       زگفتار باطل زبان بسته باش

                      سخن هست کاهل سخن نیست کس   چمن هست مرغ چمن نیست کس

                                              **************  

                      چنان از زبان تیغ رانی کنم             که تسخیر ملک معانی کنم

                                                  **************                              

                       کند برمن از گنبد آبنوس                هزار آفرین روح دانای طوس

                                                                           (اکبرمامه، ص 14-16)

درنوع نگرش کشمیری نیز نمی توان هیچ عنصر"نو" را یافت، "جهان بینی" شاعر کاملا ً تا سطح عامیانه  "قضا و قدری" است،  نه"بی اعتنایی به "سنت پرستی". خرد چاکر قضا و قدر است و اورا یارای سر پیچی از حکم قضا و قدر نیست:

                 قضا زیرکانرا کند بی خبر            قضا آدمی را کند کور و کر

                 بتقدیر تدبیر فرمان براست            قضا و قدررا خرد چاکراست

                 چه امکان و یاراخرد را که سر     بپیچد  زحکم قضا  و قدر

                 چه خوش گفت فرزانهء هوشمند     که نبود حذر با قدرسودمند

                                                                               (همان، ص 182)

و یا سرنوشت گرایی شاعردرشکوه از چرخ:

                 کسی را که چرخ ابتلا آورد           هجوم بلا بر بلا آورد

                 کند هردمش از نو آزار زار           سرنیش خارش زند نیش مار

                                       *************

                 نه مسکین رها گردد ازچنگ او       نه شه ایمن از رنگ و نیرنگ او  

                                                                               (همان، ص 190)

درمورد "اکبرنامه" حمید کشمیری به صورت کلی یک سوال را مطرح می کنم و جواب آنرا به صاحب نظران ادب و هنر کشور وامی گذارم. ازدیدگاه تاریخی بدون تردید،"اکبرنامه" یکی ازاسناد مهم درجنگ حماسه آفرین ماعلیه اشغال گران  انگلیسی است واین امر بیانگرارزش تاریخی این اثردر رابطه با یک بخش از تاریخ افغانستان است. واما ( طرح سوال) آیا از دیدگاه بررسی ارزش ادبی"اکبرنامه"  مناسب تر نیست تا آنرا درچارچوب زمانی و مکانی آفرینش های شعری درمیان شاعران پارسی گوی کشمیردرنیم قارهء هند (هندوستان) مورد نقد وارزیابی قرار داد تا دردرون حوزهء شعر و شاعری افغانستان درقرن نزدهم؟

اینکه اسدالله حبیب از"جوانه زدن پدیده های فروریزندهء نظام مسلط ملاکی درعمق جامعه" آنروز سخن میزند، به کلی به دور

واقعیت های تاریخی است. حقیقت امراین است که درافغانستان آنروز برخلاف برداشت اسدالله حبیب، نه "سیمای زندگی با تطوردرگیربود" ونه از"پدیده های فروریزندهء نظام مسلط ملاکی" خبری بود. جنگ اول افغان وانگلیس هیچگونه تغییری درمناسبات ارباب رعیتی آنروز درپی نداشت. شادروان غبارسیستم ملوک الطوایفی این دوره را حتی به مراتب بد تراز دوره های پیشین توصیف می کند و از تنزل هرچه بیشترتجارت در این دوره سخن میزند:

"این تنها نبود، اردوی مختصرافغانستان نیز در بین پنچ پسر امیرتقسیم گردید [...] این سیتم ملوک الطوایفی امیر دوست محمد خان بمراتبی از ملوک الطوایفی قدیم بد تربود، زیرا هرشهزاده درهرمحلی که حکمران بود، مالیات و عایدات آن محل را درتیول و جاگیرخود داشته، دروضع و جمع آوری مالیات ودر تطبیق مجازات واستثمارازدهقان و مالدار، دست آزادی داشته ومعناً پادشاهی کوچک بشمارمیرفت، و هیچ مقام بازپرسی از آنان وجود نداشت. به این صورت گویا افغانستان بعد ازغسل انقلاب لباس مستعمل سابق را پوشید و 20 سال دیگررو به انحطاط رفت."

غبار در رابطه با تجارت، زراعت و صنعت و فرهنگ  ادامه می دهد: " درطی این مدت بکقدم در راه انکشاف تمدن و فرهنگ، زراعت و صناعت و تجارت و عمارت برداشته نشد [...] تجارت افغانستان در دورهء امیردوست محمد خان نسبت به دوره دولت ابدالی بسیار تنزل کرد." (غبار، ص 574)

داوری غبار در بارهء امیر دوست محمد خان با داوری سید جمال الدین افغانی کاملاً دمساز است. افغانی می نویسد:

"... وانقلاب شان (منظورجنگ و نزاع میان پسران امیر است) خون ریزی و خرابی مملکت و تاراج اموال مستلزم گردید بلکه امیر دوست محمد خان هم که  درحیات خود بهر ولایت یکی از پسران خود را والی گذاشت نهایت خطا ورزیده  بود زیرا مملکت افغان مملکت قانونی نیست گویا بدست خود دروازهء فتنه و فساد را در بین بلاد کشاده هر کدام را به طغیان و عصیان قوت و قدرت عطا کرد." (افغانی : ص 95)

تأکید افغانی بسیارجالب است: "زیرا مملکت افغان مملکت قانونی نیست" (!)  این تأکید  یک جمله ای معترضه است (در صورتیکه ترجمه دری مطابق با اصل عربی اثر باشد).  افغانی که از نارسایی حکومت امیردوست محمد خان به زمان گذشته سخن می گوید، با بیان این جملهء معترضه به زمان حال، می خواهد فقدان قانونیت ِ"مملکت افغان" را ازحکومت امیردوست محمد خان به حکومت های دیگرافغان  تأمیم دهد. افغانی دراین تأمیم دادن یقیناً به خصلت و ماهیت مشروعیت بخشی قبایلی حکومت افغان نظرداشت. واز طرف دیگراین امر واضحاً بیانگرفهم وبرداشت ِ مدرن واصلاحگرایانهء افغانی ازسیاست و دولتمداری بوده است.

جالب ترین بخش کتاب افغانی، فصل چهارم کتاب اوست که وی درآن بعد ازشرح مختصر رویداد های سیاسی تا پایان دورهء  دوم امارت امیرشیر علی خان، به توصیف کلی "اخلاق وعادات ومذاهب" وچگونگی امرارمعاش اقوام افغانستان و طرز اداری حکومت می پردازد. در زمینهء خصلت "اسبداد شرقی" امرای افغان می نگارد:

"اغلباً امیردر وقت غضب و بد گمانی اموال وزراء را ضبط می نماید و همچنان سرداران حکمران در اطراف بالای ملازمین و زیردست ها این معامله را اجرا  می کنند و ارباب ثروت از تجاران و زارعان نیز برین بلا مبتلا می باشند: امیرازمال خزانهء سلطنتی آزادانه تصرف می نماید هیچ کس حق ممانعت ومخالفت  ندارد چون حکومت افغانیه پابند واجبات اداری و قوانین ملکی نیست که آن را به اصلاح مملکت مجبور بسازد ازین رهگذربه اهتمام راه ها و اصلاح سرکها و ممانعت قطاع الطریق و محافظت قافله ها و نگاه داشت راه ها اهتمام نمی ورزد  حتی اگر قافله از یک شهربه شعر دیگری میرود تا وقتیکه دسته های عسکری  مسلح به تفنگ ها و شمشیرها در بین نباشند و آماده حرب و ضرب نگردند ممکن  نیست از یک شهربه شهر دیگری بروند و از این جهت تجارت درین بلاد کمترست"(افغانی: ص 127)

منظوراز نقل نسبتاً مفصل از کتاب افغانی این بود تا خواننده تصویرروشن و زنده از وضعیت نابسامان سیاسی و اجتماعی کشوردر- سه ربع اول قرن نزدهم –  وتأثیرمخرب آن بر تجارت و اقتصاد کشوردر مجموع بدست آرد و آن تصویررا با بر داشت اسدالله حبیب ازاوضاع سیاسی و اجتماعی آن زمان مقایسه کند.

اسدالله حبیب جهت موجه جلوه دادن نظریه "جوانه زدن پدیده های فروریزندهء نظام  مسلط ملاکی در عمق جامعه"، تصویری ازتجارت خارجی افغانستان ارائه میکند، که  گویا تجارت افغانستان ازآغازقرن نزدهم تا پایان این قرن  روند آرام و مستمر داشته است و چنین تصویرکاملا ً خلاف ِ واقعیت را  به سید جمال الدین افغانی نیز نسبت میدهد:

"... تجارت خارجی افعغانستان از آغاز سده نزدهم، چنانچه سید جمال الدین افغانی مشخص کرده بود، با بخارا، ایران و هند جاری بود."

برعکس القای اسدالله حبیب، افغانی برای امرتجاری افغانستان ازآغازسدهء نزدهم تا  تأ لیف اثرش که به احتمال زیاد اندکی بعد از وفات امیرشیرعلی خان صورت گرفته باشد، یک  پروسه ای طبیعی ومتداوم را مشخص نمی کند. بلکه قاعده وشیوهء  رایجِ شرایط سیاسی و اجتماعی بر اساس نوشتهء افغانی که در بالا ازآن نقل شد، چنین بوده است:

•    - ضبط اموال وزرا توسط امیردر وقت غضب و بد گمانی.

•    - ضبط اموال ارباب ثروت ازتجاران و زارعان توسط سرداران حکمران.

•    - ویرانی راه ها، وجود قطاع الطریق به دلیل فقدان پابندی حکومت افغانیه به واجبات   اداری و قوانین ملکی.

سند  مهم تاریخی دیگر که حکایه از وضعیت نابسامان ِ تجارت از آغازقرن نزدهم در افغانستان دارد، کتاب الفنستون است که در سالهای اول همین سده نوشته شده است. الفنستون می نویسد:

"بازرگانان عمدتأ متشکل از تاجیکان، فارسیوانان و افغانان اند. هرچند در کشور بازرگان را به نظر حقارت نمی نگرند و بازرگانان جزو طبقات بالا به شمار می روند و برخی از خانان خرد رتبهء درانی هم بازرگانی مم کنند، باز هم تجارت، آن گستردگی و رونقی را که در ایران و هند دارد، این جا ندارد.

جنگهای داخلی مداوم منجر به سقوط بازرگانی شده، راه ها نا امن گردیده و باب تاراج کاروانهای تجاری بر روی دسته های متخاصم باز شده است. در غیر این صورت، موقعیت کابل در میان ایران و هند و بلوچستان آن هم با در اختیار داشتن کشمیر منافع بسیاری در بر می داشت. [...] به هر صورت واضح است که بازرگانی ِ منظم برای بزرگان شغلی نا مناسب شمرده می شود." (الفنستون، 1373ش: 245) 

وارتان گریگوریان در کتاب "ظهور ِ افغانستان ِ نوین"، باارزش ترین اثر درتاریخ افغانستان (1880-1949) در فصل  سوم آن (افغاانستان در سراشیب انحطاط: اصلاحات دوست محمد و شیرعلی) با استفاده ازآثار تاریخی و سیاحت نامه های جهان گردان درآن زمان،  تصویر بسیار زنده و معلومات سودمند درزمینهء جنگ های مخرب میان امیران افغان وتاُ ثیرات  وحشتناک آنها بر زندگی مردم وتجارت عرضه می کند.

ازهمان آغاز قرن نزدهم جنگ های ویرانگر داخلی که غالبا ً با تحمیل مالیات سنگین وگزاف بر پیشه وران و تاجران همراه بود، موجب فرار آنان به کشورهای همسایه می گردید. گریگوریان از قول بارون مایندورف  می نویسد که درسال 1817 در بخارا تعداد پناهندگان افغانستان نتیجهء فتنه و آشوب جنگ های داخلی درحدود دوهزار تن می رسیده است.   (گریگوریان، 1969: 52)

صدمهء اقتصاد شهرهای مهم افغانستان از قبیل کابل، هرات وقندهار و کاهش وحشتناک نقوس آنها از پیامد های فتنه های این "ملک ِ بی سیاست" (به قول شیخ سعدی) بود. نفوس شهرهرات از (100000) درسال 1810 به (40000) در سال 1826 و به (20000) تا سال 1845 تقلیل یافت. قندهار، مرکز بزرگ ترانزیت برای تجارت از راه زمینی که در سال 1809 تقریبا ً دارای (100000) جمعیت بود، در سال های میان 1826-36 به یک سوم چهارم آن شمار را داشت.  (همان،53-54)

آیا درچنین وضعیت و شرایطی که درآن زمان بیشترقاعده بوده است تا استثنا، می توان از"رشد تجارت خارجی"، "تطور درسیمای زندگی وجوانه زدن پدیده های فروریزندهء نظام مسلط ملاکی در عمق جامعه" سخن گفت؟

آیا تنها از سه "جنگنامه" که مهمترین آن هم ("اکبرنامه") از آن ِ شاعری است که آب کابل را هرگز نچشیده هوای آن  به مشامش نرسیده  و ازحیطهء "جاذبهء واقعیت" این مرز وبوم به کلی به دور واز کشمیر (حمید کشمیری) بوده است،  می توان "دگرگونی چشمگیرو پراهمیت درقلمروادبیات ِ" آن ایام را استنتاج کرد؟

در زمینهء زوال و انحطاط فرهنگی کشور در قرن نزدهم همه نویسندگان افغان اتفاق نظر دارند.  پویا فاریابی می نویسد:

" سده های هزدهم و نزدهم و اوایل سدهء بیستم بیثمر ترین و عقیم ترین دوران فرهنگی افغانستان است. [...] سکوت و انقطاع فرهنگی سده های هژدهم و نزدهم چنان دراز و دردانگیز است که به حق میتوان آن را "سده های سیاه فرهنگی" نامید. ..." (فاریابی: ص 59 و 79).

چند جمله بعد تر نویسنده جهت "موید نظر" خود، نقل و قول طولانی از غبار در سه صفحه می آورد که من فشردهء آن را  در این  جا نقل می کنم:

"... معلوم است به این ترتیب در مدت تقریبأ یک قرن (نود سال) مملکت افغانستان "نود" جنگ داخلی و خارجی نموده، دگر فرصت تأمین و تنظیم مسایل داخلی و امور اداری و ترقیات علمی و مدنی و پیشرفت حیات اجتماعی را نداشت. در طی این یکقرن امنیت عمومی مفقود، اقتصاد، زراعت، صنعت، تجارت، علم وادب همه دستخوش حوادث شوم نظامی، نفاقهای داخلی و جنگ های خارجی بوده شهر ها ویران، کاریز ها خشک، اراضی بایر و لهذا ثروت ملی و آرامش زندگی، که مولد ترقیات اجتماعی و افزونی علم و فن است روز به روز کمتر شده میرفت، تا جایی که اغلب مدارس و موقوفات قدیم، که منبع انتشار علوم قدیمه و عربیه از قبیل منطق، حکمت وهیات و ریاضی و غیره بودند تا درجه صفر تنزل نمود [...] به هر حال، در این دوره که دوره "فترت ادبی و علمی" بوده از سال 1233-1319 قمری تقریبأ نود سال طول کشید، علوم قدیمه و اسلامی در افغانستان رو به انحطاط رفت و علوم جدیده، که تا آنوقت مقدرات ملل گیتی را به طور درخشانی تغییر داده بود، در مملکت راه دخول نیافت، در تمام کشور نه یک مکتب جدید، نه یک درسگاه  عالی، نه یک کتابخانه عمومی و نه یک موسسه علمی موجود می شد.

تنها امیرشیرعلی خان (1279-1296قمری)  که دراین میانه مکتب عسکری تاسیس و روزنامه یی در پایتخت به نام "شمس النهار" منتشر و کتبی هم درعسکری ترجمه وطبع نمود، اما به زودی در اثر تعرض انگلیز از بین رفته و تمام موسسات از قبیل مکتب و مطبعه و روزنامه معدوم  گردید ومجددأ محیط اجتماعی کشور را تاریکی طولانی فرا گرفت... پس حالت ادبی افغانستان چه نظم و چه نثر دراین دورهء فترت ادبی مثل صنعت خطاطی و تذهیب و نقاشی رو به ضعف و سقوط میرفت، غزلها به تقلید متاخرین اکثرأ بسیار سست و مبتذل و قصاید کمپایه و کم مایه سروده میشد. نثرها غالبأ یکنواخت و فاقد متانت و سادگی قدیم وعاری  از صنایع بدیعی و تکلفات دورهء متوسطین بوده و حتی ساده نویسی فصیح متاخرین و دورهء جدید را نیز نیافته  بود..." ( مقدمهء غباردر قسمت  پنجم" (کهزاد، احمد علی و دیگران، تاریخ ادبیات افغانستان، کابل ص 329- 333" به نقل از فاریابی، 1367ش: 60-62)  

در عبارات بالا از شادروان غبار که به اختصار نقل شد، سخن از نود سال سقوط و انحطاط کشور است که در طی آن نود جنگ داخلی و خارجی، هیچ یک از جنبه های حیات انسان های باشنده ای این مرز و بوم در آن روزگار را از پیامد های شومش درامان نمی گذارد، چه مادی و چه معنوی؛ از زراعت گرفته تا صنعت و تجارت و مدرسه و علم و ادب شعر و نثر؛ همه و همه بدون استثناء  دستخوش ِ انحطاط و ابتذال اند.

نکته ای در خور ِ دقت در اینجا این است که غبارتجارت را در زمان امارت امیرعبدالرحمن خان  نیز مشمول ِ این انحطاط می داند،  که بعد تر دراثرارزندهء خود"افغانستان در مسیر تاریخ"،  پیشرفت آن را دراین زمان به عنوان فراهم کردن "مقدمه پیدایش سرمایه تجاری دردایره وسیعی" ارزشیابی می کند که  درزمان سلطنت امیر حبیب الله خان، بنا بر تفسیر آن شادروان،  منجر به "تراکم بورژوازی تجاری و ظهور فرهنگ جدید" می گردید (ص 648\751).

منظور ازاین یاد آوری این نیست که غبار دچار تناقض گویی شده است، بلکه بیان این امر است که آن شادروان با جرح و تعدیل (که لازمهء هرگونه تحقیق است، به ویژه در زمینه های تاریخی)  نظریه قبلی خویش، به برداشت نوی از یک پدیدهء تاریخی رسیده  است. اینکه این برداشت و تفسیرتا چه حد مبتنی بر واقعیت های تاریخی است،  مسأله ای دیگر است.  و البته این امر نیز جز لاینفک هرگونه تحقیق و بررسی علمی است که تفسیرها و برداشت های دانشمندی رانباید  به عنوان یگ دگم و حکم مطلق پذیرفت، بلکه آنها را مورد سوال و نقد و بررسی قرار داد.

حرف اصلی این نوشته در مورد نویسندگانی که دراین جا مورد ِ نقد قرار گرفته اند، این است که آنان برداشت آن مورخ  گرامی   را ازپدیدهء "بورژوازی تجاری" درعصرامیر شیرعلی خان به عنوان یک حکم پذیرفته اند، بدون آنکه یک دادهء تاریخی را نیز به آن اضافه نمایند.  درمورد اسدالله حبیب دیدیم که ایشان از این پدیده  در دهه چهل قرن نزدهم سخن می گوید. حالا ببینیم که دیدگاه پویا فاریابی دراین زمینه چیست؟ 

3. پویافاریابی

پویا فاریابی می نویسد: "یاد کنیم که امیر دوست محمد خان، امیر شیرعلی خان، امیر یعقوب خان و امیرعبدالرحمان و گروهی دیگر از اجلهء همپیمانان اینها دو سیمای مشخص تاریخی دارند:

1- سیمای سرشته ازفیودالیزم،

2- سیمای رنگ گرفته از استعمار،   

هر یک از امیران یاد شده و همپیمانان آنها نماینده گان فیودالیزم – قیودالیزم با تمام سطح وعمقش – بودند. هر ویژه گی یا خصلتی که در جبین سیاه فیودالیزم و فیودالهای ستمگر حک شده بود، در سیمای نمایندگان تاجپوش و تختپرست آنها برجسته تر مینمود ..." (پویا فاریابی، 1367ش: 63)

آیا آنطوری که پویا فاریلبی می نویسد، "هر یک از امیران یاد شده و همپیمانان آنها نمایندگان فیودالیزم – فیودالیزم با تمام سطح و عمقش – بودند" ؟  

این ازجمله یکی از بدآموزی های ایدیولوژیکی ایدیولوژی های مسلط ازدههء شصت بدین سو درمیان بخشی از روشنفکران ما بوده است که با الگوسازی به صورت ساده جامعهء ما را، جامعهء "فیودالی"  یا "نیمه فیودالی و نیمه مستعمره" جا زده اند، بدون آنکه پیچیده گی ها و ویژه گی های جامعهء ما وتفاوت های فاحش آن را با جوامع مورد مقایسه شان درنظرگیرند. بگذریم از اینکه تا هنوز یک تحلیلِ جامعه شناختی از جامعه و یا دقیق تر"جامعه های"  افغانستان در دست نداریم. یکی از نارسایی الگوهای عرضه شده نیز ازهمین همگون پنداشتن ساخت های اجتماعی افغانستان،  تصور اینکه یک "جامعه" واحد و همگون داریم، ناشی می شود. در حالیکه ما یک "جامعه" نداریم، بلکه دارای جامعه ها گوناگون و ناهمگون هستیم. هررویکرد ِ جامعه شناختی که این واقعیت کشور ما را نادیده گیرد، به سرنوشت همان الگوسازی های شناخته شده منجر می شود.

اما نکتهء اول در رابطه با جملات پویا فاریابی این است که "فیودالیزم با تمام سطح و عمقش" نه درافغانستان آنروز وجود داشته است  و نه امروز وجود دارد. از ویژه گی های جامعه های آن عصر،  تنها عناصر "فیودالی" نبود، بلکه خانه بدوشی و شکل ِ خاصی از نظام قبایلی نیز بود. قسمی که  می دانیم، این رخساره ها اجتماعی هنوز در کشور ما به قوت خود باقی اند.  پیدایش عناصر مدرن نیز که  در طی یک قرن به آن اضافه شده است،  به عوض ساده کردن مسایل، به پیچیدگی آنها افزوده است. زیرا این عناصر تازه  وارد مدرن تنها سطوح  ِ  ساخت ها و نهاد های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشوررا  دربر گرفته است، بدون آنکه به اعماق  آنهانفوذ کنند. به عبارت دیگر، این عناصر مدرن را می توان کمتر به صورت ناب ِ آن در پهلویِ عناصرقومی و قبایلی  یافت،  بلکه باخلط آن ها با هم،  معجون مرکبی به بار آمده است  که در بسیاری  از مواقع  بازشناسی و تفکیک آنها از همدیگر ساده نیست.  

به نظرمن این داوری پویا فاریابی که "هریک از امیران یادشده و همپیمانان آنها نمایندگان فیودالیزم بوده اند"، نیز با واقعیت  چندان دمساز نیست. درنهایت امر می توان گفت که آنان نمایندگان خاندان، تبار و قبیلهء شان بودند، نه فیودالیزم در مجموع. زیرا چنانچه ازواقعیت تاریخی که جمع بندی فشردهء آن ها را ازغبار نقل کردیم، خانه جنگی تبار سدوزایی ها و محمد زایی ها در طول یک قرن موجب تباهی همه ابعاد زندگی از تجارت، زراعت، صنعت، علم، ادب و هنر گردید. این جنگ ها شهر ها را ویران کرد و با تخریب سیستم آبیاری، کشتزارهای حاصل خیز را نیز به زمین های بایر مبدل ساخت و از پیامد های اجتناب ناپذیراین فاجعه ها، مهاجرت پیشه وران و دهقانان که همه چیز شان را از دست داده بودند، به  کشور های همجوار بود. مسلم است که به این قرار، این حوادث  بزرگترین مانع در راه بهره کشی دلخواه از دهقانان از جانب میرها و خان ها می شد و موجب کاهش سرسام آورمنافع آنان می گردید وبه این وسیله  آنان را از"هریک امیران یاد شده" بیزار می ساخت.  افزون برآن قسمی که از سید جمال الدین افغانی نقل کردیم،  زارعان، تجاران، پیشه وران و"وزراء"  که متشکل از اشراف  و سران قبایل بودند،  نه مال و نه جان شان از تعدی و آزار امیران و سرداران حکمران آنها مصئون بود:

"اغلباً امیر دروقت غضب و بدگمانی اموال وزراء را ضبط می نماید و همچنان سرداران حکمران دراطراف بالای ملازمین و زیر دست ها این معامله را اجرا می کنند و ارباب ثروت و تجاران و زارعان نیز برین بلا مبتلا می باشند...." (افغانی، 127).

با نظر داشت این وضعیت ناگوار،  هیچ قشر و طبقه ای ازاین امیران د لی خوشی نداشتند. و اساسی ترین نکته  دراین زمینه این است که این امیران (به استثنایی امیرعبدالرحمن که  به چگونگی دولتش اشاره خواهد شد) درطول یک قرن، بعد از فروپاشی سریع امپراطوری افغان،  نتوانستند نظم سیاسی را دریک حوزهء جغرافیایی معین و مشخص، درقالب یک"دولت" اعاده کنند؛ وتنها دراین صورت بود که ضرورت طرح این سوال پیش می آمد که آیا این"دولت ِ" "امیران یاد شده و همپیمانان آنها نمایندگان فیودالیزم – فیودالیزم با تمام سطح و عمقش- بودند"  یا نه؟  و پرسش مهم دیگر، مکمل پرسش بالا برای دریافت یک جواب قانع کننده  این است که  آیا می توان در"جامعه"  تکه پاره (زیگمنتری وفراگمنتری) افغانستان از یک شکل واحد و همگون "فیودالیزم" سخن زد؟ آیا "امیران یاد شده"  از"فیودالیزم" درمیان اقوام پشتون (درانی و غلزایی)، هزاره ها، تاجیک ها و ازبک ها به یکسان نمایندگی (آنهم در صورت درستی این مفهوم نمایندگی) می کردند؟

روشن است که جواب به پرسش های بالا را نمی توان از این نوشته انتظار داشت. دست کم این پرسش ها اشارتی است به دامنه و پیچیدگی  موضوع و قبل از همه اهمیت ضرورت  باز خوانی و باز نگری به مفهوم "فیودالیزم" و مفاهیم بسیاری دیگر که در میان ما کاربرد نادرست و ایدیولوژیکی داشته اند. اقلا ً از عاقبت فاجعه آور مفهوم "فیودالیزم" همه آگاهیم که "حزب دموکراتیک خلق" با سوء استفادهء ایدیولوژیکی و ابزاری از این مفهوم چه ها بر سر مردم ما از دهقان، کارگر، جوالی، پیشه ور، تاجر و زمیندارو روشنفکر آوردند. به همین ترتیب تنظیم های "جهادی" از مفهوم "جهاد" که تا هنوز از آن به عنوان مشروعیت بخشی برای تصرف قدرت سیاسی استفاده می کنند.

برگردیم به داوری پویا فاریابی در بارهء اصلاحات امیرشیرعلی خان و نقش ِ عناصری گوناگون بر این اصلاحات از دیگاه ایشان. فاریابی به ادامهء آنچه در بالا از ایشان نقل کردیم، می نویسد:

"اگر گاهی اینجا و آنجا نمودی یا نقشی ناب و مثبت و راستینه از امیری آشکارگردیده، نه از آن است که امیر، آن نقش را داشته است، بل ازرواق گستردهء خواست و اندیشه و آرمان مردم بوده است که حتی گنبد قصر همیر نیز نتوانسته است از درخشش آن، برکنار و درامان بماند. طور مثال بسیار مضحک خواهد بود که دگرگونیهای نسبی و بسیار محدود سالهای 1863 تا 1878 را از یمن و نیک اندیشی امیرشیرعلی خان بشماریم! و امر کنیم که گویا هر گاه تصمیم و ارادهء امیرشیرعلی خان نمیبود، مطبعهء لیتوگرافی (چتب سنگی) و جریدهء "شمس النهار" هرگز به وجود نمی آمد. حالان که این طرزتفکر یا اصدار حکم اگر نادرست نباشد، درست هم نسیت [حشو زاید؟!]،  زیرا با همچو اصدار حکمی، نه تنها نقش مبارزه اجتماعی مردم و مبارزهء انفرادی گروهی از عناصر نسبتأ آگاه و روشنفکر نفی میشود، بل حتی از تکامل و دگرگونی طبیعی جامعه به طور کل نیز انکار به عمل می آید. به ویژه،  نقش عامل مهمتر دیگری که همانا ظهور و پیدایی نطفهء جنینی بورژوازی تجاری در آن دوره است، نادیده گرفته میشود. بنابراین، امیرشیرعلی خان ناگزیر بوده است که برخی از دگرگونییهای نسبی اجتماعی را بپذیرد. به همین گونه، هرگاه مبارزات پیگیر و دامنه دار مردم نمیبود، نه حماسهء جنگ بود و نه "جنگنامه" های غلامی، حمید کشمیری و دیگران. تنها مردم بودند که سرسختانه میرزمیدند و حماسه می آفریدند." (پویا فاریابی، 1367ش: 63-64)

درلابلای بسیاری از جملات نقل شده در بالا و پایین از پویا فاریابی، خواننده بیشترحال و هوای ایدیولوژیکی رسمی دههء شصت میلادی در کابل را احساس می کند، تا بیان ِ واقعیت ها. همین امر نیز در مورد داوری های نقل شده از اسدالله حبیب نیز صادق است. فاریابی با نفی هرگونه نقش ِ شخص امیر،  از عناصر تعیین کننده ای چون:

- "نقش مبارزه اجتماعی مردم"،

- "مبارزهء انفرادی گروهی ازعناصر نسبتا ً آگاه و روشنفکر"،

- "تکامل و دگرگونی طبیعی جامعه"  

-  واز "ظهورو پیدایی نطفهء جنینی بورژوازی تجاری"  به عنوان "عامل مهمتر"  بر اصلاحات این دوره نام می برد.

 اسدالله حبیب از"جاذبه واقعیت" سخن می گوید، اما ازتجارب تلخ زندگی می دانیم که "قوهء دافعهء واقعیت" ها از"قوهء جاذبه" آنها به مراتب بیشتر است. "سرکوب" (به معنایی فرویدی آن)  واقعیت های تلخ زندگی از حوزهء آگاهی و پناه  جستن به پندارها، بیان روشن این امر است. عناصر چهار گانهء تعیین کننده در اصلاحات امیرشیرعلی خان که پویا فاریابی در مقابل نقش امیراز آنها سخن می زند، تحمیل آرمان ها و ایدیولوژی های روشنفکرانه است بر واقعیت های تاریخی. حقیقت امر این است که در واقعیت تلخ تاریخی آن دوره، هیچ یک از عناصر چهارگانهء فاریابی وجود عینی نداشته اند.

ازنقش عنصر"تکامل ودگرگونی طبیعی جامعه" که بگذریم (چون این پندار که جامعه نیزهمانند طبیعت ازقانونمندی نکاملی پیروی می کند و فلان ایدیولوژی "علمی" این قانونمندی را کشف کرده است، ازهمان خرافه های "قصه های کلان" است) من منکر نقش عناصر "مبارزه اجتماعی مردم"،"مبارزهء روشنفکران" و عوامل اجتماعی و اقتصادی در جامعه (دراین رابطه بورژوازی تجاری) نیستم؛ اما این عناصر باید وجود داشته باشند، تا بتوانیم از نقش و تأثیر آنها سخن بگوییم.

 "کدام نقش اجتماعی مردم"؟ دومبارزه حماسه آفرین مردم ما جهت راندن اشغالگران انگلیسی از وطن در قرن نزدهم که انگیزهء اصلی آن ازاعتقاد دینی آنان ناشی می شد، درقالب مفهوم "مبارزات ضد استعماری" قابل تبیین است، نه "مبارزات

اجتماعی".  مبارزات اجتماعی در صورت وقوع آنها در دورهء مورد بحث ما که  در اشکال خیزش و قیام های دهقانان و پیشه وران قابل تصور اند،  در رابطه با "مسأله اجتماعی" و حل آن قابل طرح هستند.  اما  در تمام دهه های پر آشوب و خانه جنگی ها قرن نزدهم میان امیران، مبارزهء اجتماعی ضد فیودالی قابل ذکری که چالشی دربرابر قدرت آنان نیز  بوده باشد، وجود ندارد. البته این امر نیز تصادفی نیست و فقدان آن بر مبنای عوامل اجتماعی چندی  قابل توضیح است. به هر حال نمی توان با پویا فاریابی همراه شد و از "نقش مبارزات اجتماعی مردم" به عنوان عامل قابل فشاری برای اصلاحات امیرشیرعلی خان سخن زد.   

"مبارزهء انفرادی" کدامین " گروهی از عناصر نسبتأ آگاه و روشنفکر"؟ در اینکه در آن زمان افراد آگاهی وجود داشته اند، نمی توان شک کرد. اما آیا می توان درآن زمان که افغانستان بیشتر از نیم قرن زوال و انحطاط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را پشت سر گذاشته است، از "عناصر نسبتا ً آگاه  و روشنفکر" در شکل "گروهی" آن که خواسته های بر اساس علاقمندی های "بورژوازی تجاری" (وتحمیل آن خواسته ها بر اصلاحات امیر) داشته بوده باشند، سخن زد؟    

شگفت آور است که پویا فاریابی از یک طرف به درستی از دو"سده سیاه فرهنگی"  با "سکوت و انقطاع" سخن می زند که روی دیگرسکهء سده های سیاه درحوزه های سیاسی، اجتماعی و اقصادی است وبا وجود آن درهمان مقاله ها ا " تکامل و دگرگونی طبیعی جامعه" حرف می زند. چطورمی توان داوری پویا فاریابی را در زمینهء  "سده های سیاه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی"  که با " سکوت و انقطاع"  مشخص می شوند با ادعای شان "تکامل و دگرگونی طبیعی جامعه" وفق داد؟ 

هراس پویا فاریابی ازاین است که اگر اصلاحات امیرشیرعلی خان و یا حبیب الله خان را ناشی از اقدام ِ شخص آنان بدانیم، درآن صورت "عوامل چهارگانهء موثر براین اصلاحات" نفی می شود. واصلا  ًآنچه که کلا ً مربوط به  اصلاحات، چه اصلاحات دورهء امیرشیرعلی خان و چه دورهء امیرحبیب الله خان می گردد، دیدگاه های پویا فاریابی بر دو بدیل ِ ضد و نقیض و مانع الجمع استوار است:  یا این اصلاحات را ناشی ازاقدامات امیران بدانیم  و یا برای  تحقق آن  بایست عوامل موثر دیگر را جستجو کنیم؟  اما ازآنجاییکه پویا فاریابی مطلقا ً هیچ گونه جنبه مثبتی در وجود امیری نمی بیند، بایست عوامل موثردر"دگرگونیهای نسبی وبسیار محدود  سالهای 1863 تا 1878) و (1901 تا 1919) را دخیل کند: عوامل چهار گانه.  صرف نظراز اینکه این عوامل اصلا ً در  واقعیت تاریخی وجود داشته اند یا خیر. درنفی نقش امیرشیرعلی خان می نویسد:  

"اگر گاهی اینجا و آنجا نمودی یا نقشی ناب و مثبت و راستینه از امیری آشکارگردیده، نه از آن است که امیر، آن نقش را داشته است، بل ازرواق گستردهء خواست و اندیشه و آرمان مردم بوده است که حتی گنبد قصر همیر نیز نتوانسته است از درخشش آن، برکنار و درامان بماند. طور مثال بسیار مضحک خواهد بود که دگرگونیهای نسبی و بسیار محدود سالهای 1863 تا 1878 را از یمن و نیک اندیشی امیرشیرعلی خان بشماریم! و امر کنیم که گویا هر گاه تصمیم و ارادهء  امیر شیرعلی خان نمیبود، مطبعهء لیتوگرافی (چتب سنگی) و جریدهء "شمس النهار" هرگز به وجود نمی آمد..." (فاریلبی،63)

 و در نفی نقش امیرحبیب الله خان در امر اصلاحات می نویسد:

"... باری عده یی کوشیده اند ثابت کنند که گویا نشر جریدهء "سراج الاخبار" بر پایهء سخاوت و ارادهء "شاه" صورت گرفته است! حالان که چنین امری، یک پندار تواند بود [...] اگر درمیانه سالهای 1901 تا 1919م.  رگه هایی از درخشش ماندگار فرهنگی به چشم میخورند، نه از آنست که آن رگه هارا "شاه" پسندیده و خواسته است. بل از آن است که مردم و گروه روشنفکران وطنپرست به کار وکوشش خسته گی ناپذیر  پرداخته با مبارزات مداوم و فشار آوردنهای آشکار و نهان بر شاه و اطرافیانش تحمیل کرده اند که تا مرز معینی "آدم" باشند و بر جادهء عمومی "تکامل" گام گذارند. بنا براین، هرگونه توجیه و تفسیری مبنی براینکه گویا شاه واطرافیانش اراده وآرمان بهبود اوضاع اجتماعی  و فرهنگی را داشته اند، صحیح و قانع کننده نیست." (همان، ص 67-68).

قسمی که بیشتر اشاره شد،  نفی هر آنچه مثبت است، از امیران؛ و اثبات هرآنچه مثبت است، به "خواست و اندیشه و آرمان مردم" ویا "تکامل و دگرگونی طبیعی جامعه"، "فشارآوردنیهای آشکار و نهان بر شاه از طرف مردم و گروه روشنفکران" بیشتر بیانگر ذهنیت گرایی های روشنفکرانه و تأثیر از جو سیاسی روز است، تا بیان واقعیت. آنچه که با اصلاحات امیر شیرعلی خان مربوط می گردد، طوری که گفته آمد، بکلی به دور از واقعیت است که از تأثیر "عوامل چهار گانه" که پویا فاریابی بر می شمرد، سخن زد.

واما در رابطه با اصلاحات امیر حبیب الله خان، درست است که در این زمان قشر جدیدی از روشنفکران  با ایده های مشروطه خواهی ظهور می کنند که دارای خواسته های طرقی جویانه در جهت اصلاحات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی      هستند؛ اما بازهم توانایی کمی و کیفی این قشر تازه به میدان آمده  درحدی نیست که  "با فشار آوردنیهای آشکار و نهان بر شاه و اطرافیانش" این خواسته ها را تحمیل کنند. می دانیم که عمر انتشار باراول "سراج الاخبار" (1905م)  زیر نظر مولوی عبدالرئوف فقط یک شماره بود و بس. این قدرت استبدای شاه را می رساند که آنچه را با یک دست داده است، با دست دیگر پس بگیرد، یدون آنکه به مقاومتی مواجه گردد.

از جمله دلیل دیگر دال بر قدرت استبدادی امیرحبیب الله خان در برابر خواسته های روشنفکران، عکس العملی است که امیر بعد از سرکوبی حزب سری "جمعیت سری ملی" با حبس و اعدام 45 تن از اعضای آن (1909) نشان می دهد. امیر

از ادامهء تأسیس مدارس جدید بعد از حبس و اعدام ها تا پایان امارتش منصرف می شود:

"...بعد از این حادثه امیرحبیب الله خان از تعمیم معارف منصرف گردید و تنها همان معارف کوچک را نگهداشت، نتیجه آنهم بعد از مرور 16 سال فقط تقریبا ً 20 نفر فارغ التحصیل بکلوریا در تمام افغانستان بود. آنان نیز چند سال دیگر گاهی به شفاخانه ها و گاهی به فابریکه های برق جبل السراج سوق داده می شدند، تا نه طبیب شده بتوانند و نه انجنیر برق. نایب السلطنه سردار نصرالله خان به این هم قانع نبود و در دربار به امر امیر پیشنهاد الغای مدارس موجوده کابل را کرد و گفت "از معارف مشروطه میزاید و مشروطه نقطه مقابل تسلط شرعی سلطان است."  (غبار، 720)

اینکه "سراج الاخبار" به شکل هفته نامه با دیگر به زیر نظر و ابتکار محمود طرزی از 1911 تا 1919 انتشار می یابد،

این امررا  به نظر من مرهون موقعیت استثنایی محمود طرزی هستیم، نه فشار روشنفکران بر امیر.

گذشته ازآن نمی توان ادعا کرد "اگر گاهی اینجا و آنجا نمودی یا نقش ناب مثبت و راستینه از امیر آشکار گردیده، نه از آن است که امیر، آن نقش را داشته است" و یا "اگر درمیانه سالهای 1901 تا 1919م رگه هایی از درخشش ماندگار فرهنگی به چشم می خورد، نه از آن است که آن رگه ها را "شاه" پسندید و خواسته است"! درست این است که بگوییم که در تاریخ امیران و شاهانی بوده اند که اگر نه همیشه، دست کم گاهگاهی "نمودی با نقش ناب و راستینه" داشته اند. و نیز نمی توان ادعا کرد که مطلقا ً "امیر بودن" و "شاه بودن"  بالذات از امیری و شاهی سلب همه خوبی ها می کند.

اینکه مثلا ً امیر حبیب الله خان  برخورداراز"نمودی با نقش ناب مثبت و راستینه" بوده است یا خیر، برای اصلاحات دوره اش چندان مهم نیست. اما همین امیر نیزبه درک این واقعیت رسیده بود  که نمی توان درقرن بیستم برکشور همانند  پدرش امیرعبدالرحمن خان حکمفرمایی کرد و درعقب گذاشتن کشور در ساحه های فرهنگی و آموزشی تعمد ورزید، دربرابر نیاز های زمان کاملا ً  بی تفاوت بود و تغییراتی را که در کشورهای همسایه رخ داده است نادیده گرفت.

تن دادن امیر به گشایش مکتب حبیبیه، اولین نهاد آموزشی مدرن ازهمین درک ناشی می شد و نیز اجازهء نشر"سراج الخبار" در 1905. اما صرف  نظر کردن از ادامهء نشر "سراج الاخبار" و توقف توسعه دادن به نهاد های آموزشی مدرن بعد از سرکوبی مشروطه خواهان اول در 1909، نه از این جهت بود که امیرفی نفسه با اخبار و مکاتب به عنوان پدیده های مدرن (همانند طالبان)  دشمنی می ورزد، بلکه به دلیل درخطر افتادن علاقمندی ها و منافع دربار بوسیله این پدیده های نو و روشنگرانه بوده است.

اما در مورد جناح سنتی در بار به رهبری نصرالله خان می توان گفت که آنان از همان آغاز با نهاد های آموزشی جدید و علوم جدید، در پهلوی احساس خطراز اینها، ازاینکه به خودی خود نیزجدید اند، مخالفت می ورزیدند.