پیش از ادامهء این نوشتار، بایستهء گفتن می پندارم که در افغانستان عزیز، تذکره نویسی شخصیت های سرشناس بخش هایی گوناگون زندگانی کارکرد دیرینه وپسندیده است. خوشبختانه قلم به دستان فزون مرتبت همواره درین رستا قلم زده اند. ولی در رابطه با هندوان و سیکهـ افغانستان تذکره نویسان گذشته و معاصر جفاورزیده و در مورد کاری نکرده اند.

در واقع نخستین گام در جهت تذکره نویسی شخصیت‌های نامور و تاریخی افغانهای هندو و سیکهـ، بخش سوم کتاب « ما باشنده گان دیرینهء این سرزمین» میباشد، که تا حد امکان به اسناد مراجعه صورت گرفته و در صورت نبود سندی به گفته‌های معتبر مردم بسنده گردیده که این روش را هم درین نوشته ی دنباله دار پیگیر بوده ام.

جهت آگاهی بیشتر از فراز و فرود زندگانی خانم جسو دیوی، با پسرانش آقایان شام لال بجاج و بهاری لال بجاج، که در غربت سرای هندوستان زیست دارند چهار بار به وسیله تیلفون تماس گرفتم. با دریغ که این خانواده مانند بسا خانواده‌های دیگر در روند جنگ‌های تنظیمی ۱٩٩٢ کابل و مهاجرت اجباری، همه داشته‌ها و یادداشت‌های شان را از دست داده اند. حتی عکسی از مادر گرامی شان هم ندارند که خیلی اندوهناک است. شام لال، برایم گفت که مادر شان از خانم «رام پیاری» سرود‌های چهن را با آهنگ‌هایش آموخته بود و فراتر از پنج دهه در خدمت مردمش بود که در سال ۱٩٩۵ در فرید آباد هندوستان درگذشت.

 

شادروان پشاوری لال دیپک
این عکس را جناب پون کمار کپور برایم لطف کرد که از ایشان سپاسگذارم

شخصیت دیگری که دربخش چهن خوانی نامور بود آقای پشاوری لال دیپک (چراغ)» بود. وی از خانواده ی مهـــــرا بوده زمانیکه به نردبان بلند بازنشسته گی رسید به چهن خوانی پرداخت که الحق از دل می سرایید. چهن خوانی را از ماسی تلسی خواهر پهایی وزیر چند کپور، آموخته بود. با فهم اینکه دود کردن سگرت سخت کم نفسش کرده بود با این هم هرگاه خانواده ی به او رو می آورد، بدون کدام حاشا و دریغی حضور به هم می رسانید و مراسم چهن می گسترود.

آقای پشاوری لال دیپک، در سال ٢٠٠٤در شب و روزهای زندگی مهاجرت در شهر فریدآباد هندوستان درگذشت. این مرد وارسته سروده‌هایی به زبان ارود نیز دارد که اغلبن هنگام عروسی‌ها، از سوی دوستان شاه (داماد) نقاشی شده و با تصویر‌ها چاپ وبه نام «ســهرا» در شب عروسی به مهمانها پخش می شد. به گفته ی آقای رام سروپ مهرا، پسر کهترش، تا هنوز سروده‌های او جمع آوری نشده‌اند.

در کنار ناموران بالا، اشخاص آتی هم کوشش با ارزش و ستودنی را در عرصهء چهن خوانی و نیایش سرودها انجام داده اند که به ذکر نام شان بسنده می کنیم:

کاکی دیوی ھمشیرہ دیوان ایشور داس، ماسی لچهو ھمشیرہ چاچہ رادی، ماسی تلسی خواهر وزیر چند کپور، بہاگیہ بہری والدہ شھید ایندرکماردت ، چاچی پہری خانم کشن سنگهـ ، وییرودیوی عمہ خشو پریت سنگهـ ، ماسی پہدری خانم تارہ چند گاندهی، ماسی بتی خانم دونی چند کپور، ماسی پہاگو خانم دیال چند بجاج، اومی دیوی خانم رگہو نات بخشی زاده، سلوچنہ دیوی چھیبر، کانتہ دیوی سیتھی ، کانتہ دیوی شرما، و موھنی دیوی موھن.

در درمسالهای برادر سیکهـ باورما اشتراک در مراسم سروده‌های نیایش «کیرتن» هم مایه مبهات بوده و هنرنمایی در این مراسم خیلی مبارک و پرفیض می باشد. ساز‌های به کار رفت درین مراسم آرمونیه، طبله و بعضن دلربا ویا کدام آله تاری غربی می تواند باشند. سروده‌ها یا از آیات مبارک دربار صاحب ویا از اشعار بهگت کبیر،  بهگت فرید، پهایی نندلال گویا غزنوی و بابه جی منگل سنگهـ بیدی برگزیده می‌شوند.

در مراسم کیرتن یا سرود‌های نیایش، آرمونیه نواز می خواند و طبله نواز او را همدلی کرده و در صورت لزوم طبله نواز هم در آوازخوانی همکاری می‌دارد.

سرشناس ترین کیرتن کننده‌ها عبارت بوده اند از:

۱- در درمسال گورو هری رای صاحب شوربازار
پهایی سوبه سنگهـ جی و پهایی کنیه سنگهـ جی

پهایی ایندر سنگهـ جی و پهایی جگدیش جی

پهایی پریم سنگهـ جی و پهایی دیال سنگهـ جی

پهایی مانک سنگهـ جی، پهایی جسونت سنگهـ جی و پهایی هربنس سنگهـ بیوص

پهایی دیال سنگهـ جی پندت

پهایی همنت سنگهـ جی پهایی جی سنگهـ جی وکیل و پهایی نایراین سنگهـ جی

٢- در درمسال خالصه هندوگذر

پهایی کَرم سنگهـ آیوجه

پهایی ارجن سنگهـ جی و سریندر سنگهـ ناگپال

پهایی نرمل سنگهـ، پهایی جیون سنگهـ و پهایی هرجی سنگهـ جی

پهایی ارجن سنگهـ مستانه

۳- در درمسال بابه المست شوربازار

پهایی رام سنگهـ جی راجونسی

پهایی سوبه سنگهـ، پهایی سوندر سنگهـ و پهایی سرن سنگهـ جی

پهایی اوتار سنگهـ جی راجنوسی و پهایی سرجیت سنگهـ جی

٤- در درمسال پهایی منسه سنگهـ جی شوربازار

پهایی رام چند کهنه جی و پهایی مشکی مل جی کپور

پهایی کاور سنگهـ جی و پهایی لال چند مهرا جی

پهایی وزیر سنگهـ جی

۵- در درمسال شهر غزنی مرکز ولایت غزنی

پهایی دیوان سنگهـ جی پهایی گوربخش سنگهـ و پهایی کرتار سنگهـ جی

پهایی گجیندر سنگهـ جی جونیجه

۶- در درمسال شهر جلال آباد ولایت همیشه بهار ننگرهار

گیانی پهایی پیاره سنگهـ جی درویش

پهایی پرپجی سنگهـ و پهایی تیجه سنگهـ جی

پهایی منور سنگهـ جی سورما و پهایی پریتم سنگهـ جی سورما

پهایی گیان کاور جی پهایی جی سنگهـ جی مشهور به طبله نواز

پهایی چرنجیت سنگهـ و پهایی نایراین سنگهـ جی و پهایی اقبال سنگهـ جی تیره وال

۷- در درمسال چاریکار ولایت پروان

پهایی هیره سنگهـ جی و پهایی پریم سنگهـ جی

پهایی رام سنگهـ جی و پهایی جوار سنگهـ جی

پهایی تاگورسنگهـ جی و پهایی نیال سنگهـ جی

٩- در درمسال کارته پروان و در درمسال سیکهـ‌های کابل در دهلی

پهایی ودان سنگهـ جی و پهایی مهیندر سنگهـ جی

۱٠- در درمسال گورو نانک دربار لندن مربوط به مهاجرین سیکهـ‌های افغان

سنگهـ صاحب پهایی جسونت سنگهـ جی

سنگهـ صاحب پهایی سورجیت سنگهـ جی

بی بی بلبیر کاور، بی بی کرپال کاور بی بی سورجیت کاور، بی بی مهیندر کاور، بی بی پرکاش کاور، بی بی هرویندر کاور، بی بی اویندر کاور، بی بی لاج کاور

پهایی همنت سنگهـ ست پال، پهایی پرمیت سنگهـ جی و پهایی چرن جیت سنگهـ جی، پهایی اتم سنگهـ جی و پهایی هرمون سنگهـ جی.

البته در شهر لندن، افزون به شخصیت‌های بالا، دانش آموزان و دانش جو‌های افغانی مکتب و دانشگاه‌ها هم سهم می گیرند.

ادامه دارد...

در شماره‌هایی آینده ی کابل ناتهـ می خوانیم:

- موسیقی در مراسم به هم رسیدن دلباخته‌ها

- موسیقی هنگام سوگواری

- ستاره‌های پنهان یا هنرمندان با استعداد و بی نام اقلیت هندو و سیکهـ افغانستان

پای نوشت‌ها

- در هندوان و سیکهـ‌های افغان چنین عرف موجود است، زمانیکه صحبت از خانم کهن سالی میان آید، نام وی را با افزون پیشوند پوهه (عمه) ویا ماسی (خاله) یاد می کنند که بیانگر خودمانی بودن و حرمت و صمیمیت است. و برای بانوان پیشوند بهن (خواهر) را می آورند. البته هنگام ذکر مردان بزرگ و کهن سال حتی جوانان به عوض کلمه آقا و جناب، بیشتر لقب، پهایی (عالی جناب) ویا پسوند «جی» که پنجابی‌اند، به کار می‌رود.

- بسیاری نام‌های چهن خوانان را برایم دوست عزیزم راجش موهن، لطف داشته اند که ممنون شان می باشم.

- همچنان از جناب منجیت سنگهـ گورور خیلی شاکرم که نام عده ی از سراینده گان سرود‌های نیایش در درمسالها را با محبت و صمیمیت برایم لطف داشته‌اند.

آرزو می رود با پیشکش نمودن این یادداشت‌ها، پرسش‌های پایان نیز پاسخ بیابند:

- چرا غیر از شادروان پران ناتهـ غنیمت و استاد چیت رام سانی، کسی دیگر از فرزندان هندو و سیکهـ باور افغانستان به رادیو و تلویزیون ملی افغانستان راه نیافت؟ نظر استادان صاحبنظر درین زمینه چیست

- چرا مکیش پران، سوای یکی دو بار بیشتر به رادیو و تلویزیون دیده نشد.

-استعداد استاد رتن چندقندهاری چرا مورد تفقد مقام فرهنگی کشور واقع نشد؟

-آقایان دوارکه مل چاوله و منورلال چاوله، موهن لال بچهء امیر و کمار فرزند او را گاهی شما شنیده‌اید؟

-گوکل چند کَکٌر، باری در ۱۳۵٩ آهنگی را در تلویزیون ملی به نمایش گذاشت. سرنوشت با این هنرمند خوب چرا لبخند نزد؟

- راجیش موهن، سی دی را در غربت به دوستاندار آوازش لطف داشت در قربت وطن چرا استعدادش نادیده گرفته‌شد؟

- سنت رام کهنه، سی دی را در المان پیشکش کرد، یارای او در عرصه موسیقی کی بود؟

-  رمیش کپور، که خوب می خواند، نتیجه ی مطلوب از تلاش‌هایش به دست آورده؟

-  تیک چند نظامی، کیست؟ یکدم چگونه آواز خوان شد؟

در گسترهء چنین بحثی پیرامون موسیقی و هندوان افغانستان، در این یادداشت ده‌ها پرسشها و پاسخ‌های دیگری را که همیش در ذهن مان بوده ولی تا حال مطرح نشده اند، طرف تأمل قرار می‌دهیم.