ميان بهوه (2)

ميان بهوه هندو، وزير سكندر لودى، مردى عالم و دانشمند بود و به زبان‏هاى سانسكريت و فارسى، تسلط كامل داشت. وى، در سال 908 ه. ق «طب سكندرى» يا (معدن الشفاء سكندرشاهى) را كه شامل 1007 بيمارى و روش درمان آنهاست، تأليف كرد.

منوهر توسنى (3)

منوهر توسنى، پسر «راجه لون‏گرن (4)» و يكى از شاعران هندوى فارسى‏گوى دربار اكبرشاه بود. وى، به فارسى آشنايى كامل و علاقه مفرط داشت. اكبر، او را «ميرزا منوهر» خطاب مى‏كرد و تخلص وى را «توسنى» انتخاب كرد.

وى، اولين شاعر هندو است كه در اشعارش از فنون ادبى بهره جسته و زبانش فصيح و روان است. همچنين وى، اولين شاعر هندو است كه ديوانى به زبان فارسى دارد.

نمونه‏هايى از شعر او چنين است:

از اثر يك نگه اوست مست

هم بت و هم بتكده هم بت‏پرست

***

يگانه بودن و يكتا شدن ز چشم‏آموز

كه هر دو چشم جداجدا نمى‏نگرند

***

غرض ز خلقت سايه همين بود كه كسى

به نور حضرت خورشيد پاى خود ننهد

*** 

منشى چندر پهان برهمن (5)

منشى چندر پهان برهمن، پسر «دهرم داس (6)» ، يكى از شاعران و نثرنويسان ممتاز هندوى فارسى‏گوى دوره شاه جهان (قرن 11ه. ق). محسوب مى‏شود.

وى، در اواخر عهد اكبرشاه، در خانواده‏اى برهمن، در لاهور به دنيا آمد. تحصيلات ابتدايى را، پيش عبدالحكيم سيالكوتى آموخت. بعد از آن، ملازم مير عبدالكريم، ميرعمارت لاهور گرديد. سپس به ملازمت افضل‏خان علامى، وزير كل، درآمد. بعد از مرگ علامى، براثر وساطت شاهزاده داراشكوه، به دربار شاه جهان راه يافت و به كار دبيرى و واقعه‏نويسى پرداخت.

شعر و خط شكسته او، مورد تقدير شاه جهان بود. داراشكوه نيز، سبك تحرير برهمن را بسيار دوست مى‏داشت. وى، از آن جايى كه گروهى از علماى هندو را براى ترجمه آثار عرفانى و فلسفى هند در خدمت داشت، برهمن را نيز به دربار خود برد و دبير خاص خود كرد.

برهمن، بعد از عصيان اورنگ زيب بر پدر و كشتن شاهزاده داراشكوه، به بنارس رفت و گوشه‏نشينى برگزيد. بالاخره در سال 1073 ه. ق. درگذشت.

از برهمن، تأليفات بسيار ارزنده‏اى به‏جا مانده كه مى‏توان از «ديوان برهمن» ، «چهار چمن» ، «منشأت برهمن» ، «تحفةالانوار» و «گلدسته» نام برد.

چندر پهان برهمن، در شعر، زبانى ساده دارد. اشعارش، داراى مضامين عشق، محبت، تصوف و مسايل وحدت‏الوجود است، كه با لحنى عارفانه بيان شده است. ديوان وى، شامل غزليات و رباعيات است.

نمونه‏هايى از شعر او را در زير مى‏آوريم:

بانى خانه و بت‏خانه و مى‏خانه يكيست

خانه بسيار ولى صاحب هر خانه يكيست

***

بناى قصر جهان را ثبات ممكن نيست

به جز اساس محبت كه دير بنيادست

***

گل يكى، خار يكى، شاخ يكى، تاك يكى است

نزد ارباب نظر هر خس و خاشاك يكى است

مرا دلى‏ست به كفر آشنا كه چندين بار

به كعبه بردم و بازش برهمن آوردم

***

دل درختى است عشق پرورده

از محبت هميشه بارور است

***

بهگوان داس (7)

بهگوان داس، از منشيان و مورخان ساده‏نويس درباره شاه جهان بود. وى، «شاه جهان نامه» يا «نسبت نامه صاحبقران» (نسب نامه) را كه حاوى نسب‏نامه شاه جهان به همراه خلاصه‏اى از تاريخ تيموريان ايران و هند است، در حدود سال 1037 ه. ق به رشته تحرير درآورد.

اين تاريخ، از آن جايى كه نخستين تاريخ فارسى عهد تيموريان هند است كه به قلم يك هندو نوشته شده، حايز اهميت است.

بنوالى داس ولى (8)

بنوالى داس ولى، منشى شاهزاده داراشكوه، يكى از سخنوران، نويسندگان و مورخان سرشناس هندوى فارسى‏دان عهدشاه جهان بود.

معروف‏ترين اثر وى، «راجا ولى» يا «رساله در ذكر راجگان و سلاطين دهلى» است.

« راجاولى» ، خلاصه‏اى از تاريخ قديم راجگان هندو و سلاطين مسلمان دهلى، از قديم‏ترين ايام تا دوره شاه جهان (1037 - 1068 ه. ق) است.

از ديگر آثار بنوالى داس، مى‏توان «گلزار حال» ، «محيط معرفت» ، «گنج عرفان» و «ديوان هندى و فارسى» او را نام برد.

راى بندراپن داس بهادر شاهى (9)

راى بندراپن داس بهادر شاهى، پسر «راى بهار آمل» (10)، شاعر فارسى‏گوى، نثرنگار و مورخ دوره اورنگ زيب عالمگير است. عالمگير، او را «راى» خطاب مى‏كرد.

اثر مهم وى به فارسى، كتاب «لب‏التواريخ» است. اين كتاب، يكى از مهمترين و درعين حال اساسى‏ترين تاريخ عمومى شبه قاره هند، از دوره شهاب‏الدين محمد غورى تا محمد اورنگ زيب عالمگير است كه درسال 1106ه. ق، توسط يك مورخ هندو، نگاشته شده است. دراين اثر، تمام قضاياى تاريخى، از نقطه نظر و ديدگاه هندی ها، مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است.

آن بال كرشن (11)

آن بال كرشن، از نويسندگان و شاعران عهد اورنگ زيب است. معروف‏ترين اثر وى كتاب «دمشق خيال» است. موضوع كتاب، تصوف است كه با شيوه‏بيان متكلفانه، نوشته شده است. در اثناى كتاب، از اشعار خود و برخى صوفيان مشهور، بهره گرفته است.

سوامى بهوپت راى بى‏غم (12)

سوامى بهوپت راى بى‏غم، از مثنوى سرايان معروف عهد اورنگ زيب است. وى، اهل «هماچل پرديش» بود. در تصوف، از مكتبى پيروى مى‏كردكه بنيانگذار و حامى آن، داراشكوه بود. بهوپت، تحت تأثير مولانا جلال‏الدين محمد رومى بلخى قرار داشت و اين مسأله، در مثنوى‏هايش به چشم مى خورد.

كليات او، حاوى پنج هزار بيت است. از وى، يك مثنوى به نام «مثنوى بى‏غم» ، به جا مانده است.

نمونه شعرى وى چنين است:

علم حق در علم صوفى گم شود

اين سخن كه باور مردم شود

***

ايشور داس (13)

ايشور داس، از اهالى «پتن» بخش گجرات بود. وى، در حدود 1101ه. ق، به نگارش خاطرات زندگى پرماجراى خود - وقايع دوران سلطنت اورنگ زيب - پرداخت و اثر پرارزشى به نام «فتوحات عالمگيرى» ، از خود به جا گذاشت.

به علت حكم امتناع عالمگير، از نوشتن تاريخ عهد عالمگيرى، در سال 1078 ه. ق، مورخان آن زمان، ديگر به نگارش وقايع بعد از سال مذكور، نپرداختند و اگر «فتوحات عالمگيرى» در دست نبود، تاريخ عهد عالمگير، از سال 1078 تا 1101 ه. ق، در پرده ابهام باقى مى‏ماند. بنابراين، «فتوحات عالمگيرى» ، مرجع معتبرى براى كسب اطلاع درباره دوران پرشكوه آخرين امپراطور بزرگ تيموريان هند است.

اين تاريخ، از لحاظ اين كه مولف آن هندو است اهميت فراوان دارد. از آن جايى كه اورنگ زيب، در تمام دوره پنجاه ساله سلطنت خود، دائما با هندی ها در حال جنگ و جدال بوده است، از اين جهت نقطه نظرها و ديدگاه‏هاى يك هندو، در خور توجه خواهد بود.

بهيم سين كايست (14)

بهيم سين كايست، پسر «رگهونندن داس» (15)، از امراى عهد اورنگ زيب بود. وى، در جنگ‏هاى دكن و همچنين در جنگ برادركشى پسران اورنگ زيب بر سر مساله جانشينى، شركت داشت.

وى، در سال 1120 ه. ق، كتابى به نام «تاريخ دلگشا» يا «نسخه دلگشا» نوشته است. اين كتاب، از آن جايى كه نويسنده‏اش در دستگاه اورنگ زيب عالمگير، منصب مهمى داشته و با اكثر سرداران سپاه آشنا و بسيارى از وقايع تاريخى آن عهد را شاهد بوده، بسيار معتبر و موثق است. اين اثر، شامل اوضاع سياسى، اجتماعى، جغرافيايى و مذهبى آن دوره است. همچنين «تاريخ دلگشا» ، در برگيرنده وقايع تاريخ پنجاه ساله عهد عالمگير است كه ديدگاه‏ها و نقطه نظرهاى هندی ها را بيان مى‏كند.

سوجان راى بتالوى كهترى (16)

سوجان راى بتالوى كهترى، از امراى اورنگ زيب بود. وى، كتابى به نام «خلاصه التواريخ» نوشته كه تاريخ عالم را، از ابتدا تا عهد اورنگ زيب، در بردارد.

جگجيون داس گجراتى (17)

جگجيون داس گجراتى، پسر «منوهر داس گجراتى» ، از مورخان هندوى عهد اورنگ زيب است. وى همچنين، در عهد محمد معظم ملقب به «بهادرشاه» ، پسر اورنگ زيب، به عنوان وقايع نگار، بخشى الممالك و رئيس كل پست، خدمات شايسته‏اى انجام داد.

اثر معروف جگجيون، «منتخب التواريخ» است. وى، از عهد اورنگ زيب، شروع به جمع‏آورى اسناد ومدارك معتبر تاريخى پرداخت و سرانجام درعهد بهادر شاه، در سال 1120 ه. ق، نوشتن اين اثر تاريخى را به اتمام رسانيد.

«متخب التواريخ» ، شامل تاريخ عمومى تيموريان ايران و شبه قاره هند، از عهد اميرتيمور گوركانى تا پايان سال دوم عهد بهادر شاه اول و وقايع دوران سلطنت هر يك از شاهان سلسله تيموريان، تحت عنوان خاص است كه به ترتيب تاريخى، نوشته شده است.

 خوشحال چند كايسته (18)

خوشحال چند كايسته، پسر «منشى جيون رام» (19)، در عصر محمدشاه، نوه بهادر شاه، دبير دفتر ديوانى بود. او، معروف به «نادر الزمان» بود.

مهم‏ترين اثر وى، تاريخ محمد شاهى «يا تاريخ نادر الزمانى» است. اين كتاب داراى دو بخش است. بخش اول، مجمع‏الاخبار نام دارد كه تاريخ عمومى جهان است و بخش دوم، زبدة الاخبار نام دارد كه شامل تاريخ هند به خصوص احوال محمدشاه، مى‏باشد. خوشحال چند كايسته، اين كتاب را در سال 1154 ه. ق، تأليف كرد.

راى آنند رام مخلص (20)

راى‏آنند رام مخلص، پسر «هردى رام (21)» ، از شاعران و نويسندگان هندوى عهد محمدشاه، نوه بهادر شاه (قرن 12 ق. ق)، بود. وى، شاگرد ميرزا عبدالقادر بيدل هلوى بود و در شعر وادب، تسلط كامل داشت.

آثار مهم وى عبارتند از:

مرآت اصطلاحات - فرهنگ اصطلاحات فارسى است. آنند رام، اين كتاب را از آن جهت نوشت كه متوجه شده بود در زمان وى (اواخر عهد گوركانيان)، معيار صحيح و مستندى، براى تلفظ درست واژگان فارسى، وجود ندارد و همچنين، اكثر مردم، فقط به فارسى نوشتارى، آشنايى دارند و متوجه محاورات روزانه رايج در ميان ايرانيان نمى‏شوند.

گلدسته اسرار - اين كتاب، حاوى نامه‏هايى است كه راى آنند رام به نادر شاه نوشته است.

بدايع وقايع - اثر تاريخى راى آنند رام كه شبيه تذكره است.

رقعات مخلص - در برگيرنده نامه‏هاى ادبى و تاريخى است.

چمنستان - مجموعه اقوال و حكايات است.

هنگامه عشق - قصه عشق «رانى چندر پربها (22)» و «كنور سندرسين (23)» است.

كارنامه عشق - قصه عشق شاهزاده «گوهر» است.

پرى‏خانه - نمونه‏هاى خطاطى خوش‏نويسان مشهور است.

ديوان اشعار مخلص

نمونه‏هايى از اشعار او:

چون منجم ديد طالع نامه‏ام، خنديد و گفت

اين پسر قايم مقام حضرت مجنون شود

بلبل شوريده‏اى چون من ندارد اين چمن

صد بهار آخر شد و من همچنان ديوانه‏ام

***

تاجر عشقيم مخلص مى‏رسيم از شهر دل

هركجا جنس وفا باشد خريداريم م

***

ماجراى بلبل و گل شاهد احوال ماست

از تو مخلص ناله و از يار نشنيدن بس است

***

ميازار اى محبت باز چون من ناتوانى را

غريبى دردمندى بى‏كسى آزرده جانى را

***

زحال بلبل مسكين ندارم اطلاع ام

به پاى گلبنى ديديم مشت استخوانى را

***

لال‏ رام

لال ‏رام، از نويسندگان عهد محمدشاه، نوه بهادر شاه، بود. اثر مهم وى، «تحفةالهند» است كه آن را در سال 1148ه. ق نوشته است. اين كتاب، تاريخ عمومى هند، از آغاز تا عصر بهادر شاه است.

بساون لال شادان (24)

بساون لال شادان، پسر «تن سكهو راى (25)» ، از كايست‏هاى سكسينه و از شاعران عروف دربار اميرالدوله محمد امير خان نواب تونگ (1834م). بود. از وى، ديوانى شعر و يك مثنوى به نام «اميرنامه» باقى مانده است.

بساون، در مثنوى «اميرنامه» ، زندگى اميرالدوله را به نظم درآورده است. از آن جايى كه وى، شاهد دلاورى‏ها و شجاعت‏هاى اميرالدوله بوده، اين مثنوى، حايز اهميت است. او، در سال 1147 ه. ق درگذشت.

نمونه‏هايى از اشعار وى چنين است:

پيوسته چون مسافر دريا كناره جوست

در عشق او كسى كه بود آشناى م

***

گر بود خورشيد رويى در نظر تا روز حشر

مى‏توان بى‏آب و نان مانند عيسى زيستن

***

وارسته مل سيالكوتى (26)

وارسته مل سيالكوتى، از سيالكوت، بهترين محقق و منتقد عصر خود بود. بزرگترين مزيت او، در نامه‏نگارى و محاوره دانى بود. وارسته، قسمت عمده زندگيش را، در پنجاب گذراند و به مراكز علمى آن دوران، نظير دهلى و لكهنو، كمتر رفت و آمد، داشت.

آثار وى عبارتند از:

- مصطلحات الشعر

- مطلع‏السعدين

- صفات كائنات يا عجايب و غرايب

- جواب شافى يا رجم‏الشياطين

- جنگ رنگارنگ يا تذكره وارسته

مصطلحات الشعرا - مجموعه محاورات جديد و مصطلحات برگزيده است. وارسته، براى نوشتن اين مجموعه از منابع بسيارى مانند فرهنگ جهانگيرى، كشف اللغات، مؤيد الفضلا، مدارالافاضل، قاموس، تاج المصادر، شرح ديوان خاقانى از شادى آبادى، شرح قصايد انورى ازفراهانى، لطايف مثنوى معنوى، صراح، مجموعه ابراهيم شاهى، منتخب اللغات استفاده كرد.

علاوه بر اين منابع، از راهنمايى علماى محاوره‏دان ايرانى نيز، بهره برده است. نوشتن اين كتاب، بعداز 15سال تلاش بى‏وقفه وارسته، درسال 1180ه. ق به پايان رسيد و خود نيز، درهمان سال، وفات يافت.

منشى لاله تيك چندر پهان (27)

منشى لاله تيك چندرپهان، از نويسندگان معروف قرن 12ه. ق است. وى، اهل دهلى و ازشاگردان مولانا شيخ ابوالخير خيرالله وفايى ملقب به «خيرالمدققين» و سراج الدين على خان آرزو ملقب به «سراج الدين على خان آرزو ملقب به «سراج المحققين» بود. وى، از طرف دربار دهلى، لقب «راى» و «راجه» ، دريافت نمود.

چندرپهان، رساله‏اى درباره حروف تهجى به نام «جواهر الحروف» و رساله ديگرى به نام «نوادرالمصادر» درباره افعال و مصادر فارسى نوشته كه درخور توجه است.

كتاب «بهار بوستان» وى، شرح بوستان سعدى است.

اثرى وى، «بهار عجم» است، كه «بهار عجم» فرهنگى جامع، مشتمل برلغات و اصطلاحاتى است كه درآثار سخنوران، به كار رفته است. چندر بهان، براى نوشتن اين فرهنگ، بيست سال زحمت كشيد.

بندرابن داس خوشگو (28)

بندر اين داس خوشگو، از شاگردان خان آرزو و سرخوش بود. مهمترين اثر وى، «سفينه خوشگو» است. اين كتاب، از تذكره‏هاى برجسته زبان فارسى محسوب مى‏شود. مؤلف، دراين كتاب، شرح حال مفصلى از شاعران، همراه با اشعار منتخب آنان را، درسه جلد متقدمين، متوسطين و معاصرين، گردآورى كرده است. اين تذكره بسيار جامع و مفصل است.

از آن جايى كه مؤلف، در دوران ملازمت خود، اغلب ازشهرهاى بزرگ ديدن كرده، با اكثر شعرا ملاقات كرده و احوال شاعران معاصر را، بنا به اطلاعات شخصى خود، نگاشته، بر اعتبار اين تذكره افزوده است. خوشگو، اى تذكره را درسال 1155ه. ق به پايان رساند و آن را به عمده الملك اميرخان انجام، اهدا كرد.

خوشگو، شاعر هم بود، نمونه‏هايى از اشعار او را درزير مى‏خوانيم:

براى يار تعظيم رقيبان هم ضرور افتد

به شوق بت نخستين سجده‏اى پيش برهمن كن

***

موجودگر نبوديم، معدوم هم نبوديم

امروز از كجاييم، گر درعدم نبوديم

***

آواز تيشه امشب در بيستون نيامد

شايد به خواب شيرين، فرهاد رفته باشد

***

لچهمن نراين شفيق (29)

لچهمن نراين شفيق، تاريخ نويس، زندگينامه‏نويس و شاعر قرن 12 ه. ق بود ولى معروفيت او، به حيث مورخ بودنش است.

آثار تاريخى وى عبارتند از:

حقيقت‏هاى هندوستان (1204ه. ق) - واردات استان‏هاى هند

مآثر آصفى (1208ه. ق) - تاريخ خاندان نظام، تاريخ مختصر مرهته‏ها و شرح حال راجه‏ها و امر

تنميق شگرف (1200ه. ق)

بسايط الغنايم - تاريخ مرهته‏ها تا جنگ پانى‏پت

حالات حيدرآباد (1214ه. ق) - در مورد مساجد، باغات و ساختمان‏هاى حيدرآباد

مآثر حيدرى - تاريخ سلطان حيدرعلى

تذكره‏هاى وى عبارتند از:

گل رعنا (1187ه. ق) - اين تذكره، درباره شاعران مسلمان و هندی ها فارسى‏گوى است.

شام غريبان - اين تذكره، درباره شاعران ايرانى است كه به هند آمده‏اند.

چمنستان شعرا - اين تذكره، در ارتباط با شعراى اردوزبان است.

نمونه‏هاى شعر وى چنين است:

بر لب نازك او بوسه توان داد شفيق

كه مرا ياد كند باز به دشنامى چند

***

شنيده‏ام كه به سوى شفيق مى‏آيى

بيا بيا كه دل و جان نثار خواهم كرد

***

چندو لال شادان (30)

چندو لال شادان، پسر «راى نراين داس» (31)، از شاعران چيره دست قرن 13 ه. ق است.

وى، در حيدرآباد دكن، تا مقام نخست‏وزيرى ارتقا يافت. چندو لال، ديوان اشعار و مثنوى‏هايى دارد.

نمونه‏هاى شعر او چنين است:

حافظ و جامى و سعدى و نظامى، مولوى

پادشاهان سخن در ملك اشعار آمده

***

به چه حسن جلوه كردى كه همه اسير گشتند

به سخن چگونه وصف كند انورى، سنايى

پى‏نوشت:

1.  LAMRADOT AJAR.

2.  AWUHB NAYIM.2

3.  INASOT RAHUNAM.

4.  NARAG NOLAJAR.

5.  NAMHARB NAHB RADNAHC IHSNUM.

6.  SAD MARHD.

7.  SAD NAVGAHB

8.  ILAV SAD ILAVNAB

9.  IHAHSRUDAHAB SAD NEBARDNIB IAR

10.  LUMA RAHIB IAR

11.  ANHSIRK LAB NNA.

12.  MAHGIB IAR TAPOHB IMAWS

13.  SAD RAVHSI

14.  TSEYAKNES MIHB.

15.  SAD NADNAN UHGAR.

16.  IRTAHK IVALATAB IAR NAJUS.

17.  ITARAJUG SAD NAVIJGAJ.

18.  ETSEYAK DNAHC LAHHSOHK

19.  MAR NAVIJ IHSNUM.

20.  SELHKU MAR DNANA LAR

21.  MAR IADREH

22.  AHBRAP RDNAHC INAR

23.  NES RADNUS RAWNUK

24.  NADAHS LAL NAVASAB

25.  IAR UHKAS NAT.

26.  ITUKLAISLAM ETSARAV.

27.  NAHBRAENAHC KET ALAL IHSNUM.

28.  OOGHSOHK SAD NEARDNIB

29.  HGIFAHS NAYARAN IMXAL

30.  NADAHS LAL UDNAHC.

31.  SAD NAYARAN IAR.

منبع: کیهان فرنگی