یا

کابل شاهـان برهمنی

از سالنامه کابل 1323 
 فرستنده: بنیاد فرهنگی کهزاد

چون رتبیل شاهان و برهمن شاهیان دو سلسلهء پادشاهان محلی جنوب هندوکش اند که از حوالی وسط 6 تا نیمهء قرن 11 مسیحی یکی بعد دیگر در دو قرن خراسان را در تمام امتداد جنوبی هندوکش اشغال کرده اند و ارتباط زیاد بهم دارند و در چندین مساله طوری بهم مشترک اند که مؤرخین قرون وسطی مخصوصأ عربها چندان ایشان را از هم فرق نتوانسته و اولین کسی که واضح از جدائی آنها صحبت نموده مورخ معروف دربار غزنه ابوریحان بیرونی است که بیشتر بر اساس نوشته های او مدققین جدید جدا بودن آنها را به کمک شواهدی مانند مسکوکات وغیره توضیح و روشن کرده اند. معذالک با وجود تذکار البیرونی و بیانات نیمه تاریخی و نیمه شاعرانهء « کـلهنه» صاحب دیوان « راجا ترانیگنی» (رودخانهء شاهان) [1] و تحقیقات جدیده هنوز هم پوره و صحیح گفته نمیتوانیم که دورهء سلطنت رتبیل شاهان چه وقت آغاز و تمام شده و سلالهء برهمن شاهی بکدام تاریخ آغاز یافته است. این مساله بسیار مهم است زیرا به ذات خود نشان میدهد که رتبیل شاهان و هندو شاهیان خیلی بهم ارتباط و پیوستگی داشتند و حتی توجیهات ماخذ عمومأ طوری است که اشارات هر یک به تنهایی هر دو سلالهء مذکور را در بر میگیرد. مثلا منابع عربی از روز تماس عربها به سرحدات شرقی خراسان تا زمان فتح کابل بدست موسس سلالهء صفاری، حتی بعد تر همه را رتبیل میخوانند که حتمأ اصل کسانی که ما ایشان را به این نام یاد میکنیم و کسانی که در تاریخ به اسم «هندو شاهیان» یا « برهمن شاهیان» معروف شده اند در ان شامل اند. یا در سلسلهء که البیرونی و « کلهنه» محض (شاهی) یا (شاهیا) میخوانند و عبارت از « کابلشاهیان» میباشد، برهمن شاهی ها و رتبیل شاهان کابل هردو شامل اند وبا تغییر «ترکی شاهی» یا «تروکـنه» یکی را از دیگری سوا میکنند و مقصد از این اصطلاحات اخیر طوریکه منابع عربی توجیه کرده سلالهء ترکی نیست و اگر هم باشد « تگین شاهی هایی» است که در نام و القاب شان نظریهء مجاورت و قدرت توکیوها ( ترکان غربی که در صفحات شمال هندوکش نفوذ و ملوک الطوایفی های بین 567 و 658 میلادی داشتند. تجاوز چین به حکومت های آنها خاتمه داد.) کلمات ترکی داخل شده بود و از روی عرق احقاد کوشانی های خورد کیداری بودند که با یفتلی و زابلی و شاید توکیو مخلوط شده بودند. چنانچه این موضوع ار روی تفصیلات البیرونی معلوم میشود.

شاهی ـ شاهیا:

برای اینکه مبحث فوق خوب تر فهمیده شود ویا اهمیتی که دارد باید هم خوبتر فهمیده شود و ارتباط عرقی و سیاسی و تاریخی میان برهمن شاهیان و رتبیل شاهان و سلالهء کوشانی های خورد برقرار گردد، کمی در جریان تاریخ جنوب هندوکش عقب تر رفته و عاملی تجسس میکنیم که این دودومان های شاهی را بهم مربوط میسازد. سقوط تدریجی عظمت کوشانی های بزرگ منجر با این شد که کوشانی های باختر با کوشانی های کابل ملحق شده و سلطنتی تشکیل نمایند بنام سلطنت « کیداری» که روی هم رفته نیمه آخر قرن چهارم و بعض سالهای اول قرن 5 مسیحی را در میگیرد. کیداری ها از سلسله کوشانی های بزرگ منقطع نیستند، منتها سقوط عظمت کوشانی های بزرگ و محدود شدن قلمروجانشینان آنها سبب شده است که احفاد « کـیدارا» را کوشانی های خورد کابل بنامیم.

البیرونی برهمن شاهی ها و کسانی را که بیشتر از آنها از کابل به جنوب هندوکش سلطنت کرده اند به لقب (شاهی) یا (شاهیا) یا « شاهیائ کابل» خواننده و به اصطلاح خود آنها را به دو دسته «ترکی شاهی» و «هندو یا برهمن شاهی» تقسیم نموده است[2]. شاعر و مورخ کشمیر «کـلهنه» هندوشاهی یا برهمن شاهی ها را به لقب «شاهی» یاد نموده. منابع چینی در نیمهء دوم قرن 7 و نیمهء اول قرن 8 از شاهانی در گندهارا و کاپیسا حرف میزنند که کلمهء « تگـین» در نام آنها داخل است و مدققین آنها را جزء دودمان  »«تگـین شاهی» حساب میکنند. پس سلاله های سلطنتی جنوب هندوکش را از قرن چهار مسیحی به بعد به صفت «شاهی های کابل» میتوان خواند.

کابل شهری بود که شاهان هندو یا برهمن در آن تاجپوشی میکردند. مثلیکه شاهان خاندان «هوهن زلرن» در شهر کوینسبرگ (پروسیای شرقی) تاج شاهی برسر میگذاشتند. به این حساب رتبیل ها که از نقطهء نظر آئین چیزی بودائی و بیشتر برهمنی یا هندو بودند و اسلاف برهمن شاهی ها محسوب میشوند، در شهر کابل تاج می پوشیدند و خود برهمن شاهی ها هم تا زمانیکه کابل در تصرف شان بود حتی قرار نظریهء « رنجیت سیترام پندت» [3] در وقتیکه مرکز خود را از کابل به (ویهند) کنار اتک انتقال داده بودند، بازهم در شهر کابل تاج پوشی میکردند. بعد از ربع قرن نهم در اثر فتوحات شاهان صفاری نفوذ برهمن شاهی ها در کابل و گرد و نواح آن متزلزل شده خود را بطرف جنوب (گردیز) و شرق (لغمان) کشیدند و (او هند) یا (ویهند) را که 50 میل از اتک  بالاتر در سواحل غرب سند واقع است، مرکز خود انتخاب نمودند. این دومین مرکز برهمن شاهی های کابلی است که قهرأ فتوحات صفاریان ایشان را به خاک های گندهارای شرقی عقب زده و مرکز شان را کنار رود سند برد. معذالک غرب لغمان و حصص شرقی ننگرهار جزء قلمرو آنها محسوب  میشد. اگر چه بعدتر در اثر تهدید و جنگهای سبکتگین و محمود زابلی جیپال چیزی بیشتر مقر خود را بطرف شرق در دل پنجاب عقب برد ولی پایتخت رسمی برهمن شاهیان اول (کابل) و باز (ویهند) بود وبه همین دو جا نسبت میشوند.

«کشاتریا» یعنی لقبی که هیوان ـ تسنگ در نیمهء اول قرن 7 راجع به پادشاه کاپیسا استعمال کرده، (تگـین شاه) سایر منابع چین، رتبیل های متذکرهء عربها، « تروکـشه» منابع سانسکریت و ترکها یا ترکی شاهی های مأخذ فارسی همه عبارت از احفاد کوشانی های خورد است که چیزی بودایی و چیزی هم در دوره های بعد تر برهمنی بودند و از نقطهء نظرا آئین با اصل برهمن شاهی ها مقاربت و حتی تا اندازه ئی اشتراک داشتند. این رتبیل ها به مفهوم جامعی که بالا ذکر نمودیم تا حوالی 745 مسیحی یعنی تقریبأ تا یکصد سال بعد از ظهور عربها در سیستان (30 هجرت مساوی 650 میلادی) در کاپیسا و حصص شرقی آن سلطنت داشتند. [4] بحساب البیرونی اولین پادشاه ترکی شاهی (رتبیل های کوشانی) برهاتگین و آخر آنها « لگه تورمان» نام داشت. [5] بعقیده او وزیر اخیرالذکر موسوم به « کـلـر» که مرد برهمنی بود خزانه ئی یافته و پول باعث تزئید نفوذ او شد و مقتدر گردید. از طرف دیگر چون « لگه تورمان» با مردم بد رفتاری میکرد وزیر برهمنی از نفوذ شخصی و آزردگی اهالی استفاده نمود.  پادشاه را محبوس کرد وخود برتخت شاهی نسشت وبه این ترتیب دودمان برهمن شاهی شروع شد.

بقرار ترتبیب البیرونی سومین پادشاه برهمن شاهی « کملـو» نام داشت که آنرا « کـلمو» هم تلفظ میکنند. از روی یکی از حکایات دلچسپ محمد عوفی در جوامع الحکایات معلوم میشود که مشارالیه معاصر زمان عمرو لیث صفاری (265-287 هجری) مساوی (879- 900 میلادی) میزیست و سلطنت میکرد. اگرچه مولف جوامع الحکایات او را درین وقت بصفت رای هندوستان یاد کرده ولی هنوز علاقه های ننگرهار و لغمان و تگو و نجرو پختیا (سمت جنوبی) تا حوالی نزدیک کابل جزء قلمرو او بود. این مساله از روی فتح « سکاوند» (لوگر) معلوم میشود زیرا محمد عوفی شرح میدهد که عمرولیث صفاری شخصی را بنام «فردعان» شحنهء زابلستان مقرر کرد و او با چهار هزار سوار آمده و سکاوند را گرفت و بتکدهء معروف آنرا که در اقصأ هند شهرت داشت ویران کرد.[6]

چهارمین پادشاه این سلسله را الیرونی (بهـیمه) نام میبرد که به اسم (بهـیمه پاله) و (سری بهـیمه دیوه) هم شهرت دارد. راجع به واقعات عصر او معلومات بیشتری در دست نیست. مسکوکات نقره یی او از حوالی کابل پیدا شده. اگرچه بعد از (بهـیمه) از شاهی بنام (ایشتپال) هم اسم میبرند ولی به قرار ترتیب البیرونی پنجمین رای سلسلهء برهمن شاهی (جیـپال) بود که معاصر سبکتگین و محمود زابلی می زیست و جنگ های ایشان او را مشهور ساخته است. بعد از فتح کابل بدست یعقوب لیث صفاری در (879 میلادی) و فتوحات علاقهء سکاوند، جنوب کابل، بدست برادرش عمرولیث در سالهای بین 897 و 900 میلادی، سامانی ها نفوذ مؤقتی در جنوب هندوکش پیدا کردند که با والی آنها ابوبکر لاویک در زابل و کابل محسوس میشد. چندی بعد در 933 میلادی الپتگین غزنه را از والی مذکور گرفت و از همین وقت به بعد یکسلسله جنگ ها با برهمن شاهی ها شروع شد. جیپال با جنگ های الپتگین و سبکتگین و محمود مقابل شد. میگویند که مقر خود را به قلعهء مستحکم (بهتنده) برد و مرکز خود را از (ویهند) به ماواری (ستـلج) انتقال داد. اگر این امر صحت داشته باشد، این سومین باراست که مرکز برهمن شاهی ها تغییر محل یافته. بهرحال قلمرو دولت جیپال بطول از سرهند تا لغمان و به عرض از سلطنت کشمیر تا ملتان انبساط داشت. جنگ های جیپال را با غزنویان عتبی در تاریخ یمنی به تفصیل شرح داده[7] و جنگ اول میان جیپال و سبکتگین بین غزنه و لغمان واقع شد و در آن رای برهمنی شکست خورد و صلحی را با پرداخت یک ملیون درهم و پنجاه فیل عقد شد ولی در اثر عهد شکنی جیپال جنگ دوم میان طرفین آغاز یافت و علاقه های بین لغمان و پشاور جزء دولت غزنوی شد.

محمود کبیر زابلی به نوبه خود رفتار پدر را تعقیب نموده و درمقابل برهمن شاهان لشکر کشید. جنگی بتاریخ 8 محرم 392 هجری (27 نوامبر 1001 میلادی) در حوالی پشاور در گرفت. هندوان شکست خوردند. جیپال با 50 تن از پسران و نواسه هایش اسیر شد و ویهند دومین مرکز برهمن شاهان بدست محمود زابلی فتح شد و جیپال از غصه و رنج در سال 393 هجری (3-1002 میلادی) خویش را در آتش افگند./

************