نيلوفرهايي براي بودا

باميان در ميان دو آدينه

صبورالله سياه سنگ

hajarulaswad@yahoo.com

باز هم آدينه نهم مارچ است و بار ديگر باميان در سوگ بوداها با اشکهايش بر خاک و خاکستر شهر تخم نيلوفر ميپاشد. روزي که آنها به روي پيکـره‌ هـاي بودا آتش کشـودند، نيز آدينه نهم مارچ بود.

واپسين لبخند سنگين بودا، دو شب و سه روز از ميان دود چون درود و پدرود بر روي تماشاچيان تابيد و در فرجام خاکستر شد.

بودا در زندگي پيشترش نيز آسيبهاي اينچنيني کم نديده بود. آيا او نميدانست که اگر در سايه^ء بخت و تخت فرمانروايي پدر خو ميکرد، و هنگام ديدن پيرمرد لاغر و بيمار، ديده بر هم مينهاد و پرسشي بر لب نمي آورد؛ نه در نوجواني به فرمان "ديواداتا" آسيب ميديد، نه پس از آن آزار ميگرفت و نه به دست "کيوندوچند" با زهر کشته ميشد؟

پيوند باميان و بودا بسي استوار تر از رشته^ء بودا و "مهاياما" بود، زيرا آن شهبانوي جوان را اجل نگذاشت که بيشتر از هفت روز، مادر سيدهارتا گائوتاما بودا ماند، ولي باميان فرزند هيماليازاده اش را هزاروششصد سال در آغوش پناه داده ‌بود.

آرامش آسماني بوداي باميان بار بار خشم زورمندان زمين را برانگيخته بود: تلاشهاي چنگيز در 1222، فرمان اورنگزيب در 1689، خروش بوداستيزانه^ء امير عبدالرحمان در 1892، بمباريهاي دوازدهـم اگست 1997 و هژدهـم سپتمبر 1998، آتش پذيرفتن چهره در 22 اکتبر 1999 و فروپاشانده شدن سه ‌روزه (نهم تا يازدهم مارچ 2001) از سوي طالبان شمار کمي از نمونه هاست.

شگفتي ندارد اگر در درازناي اينهمه سده ‌ها، هزاران هزار جهانکشا و کاخ نشين نابود شده اند، ولي بودا، اين هيمالياي بيمانند باور و آرمان، هنوز هم يک آسمان بلندتر از پرواز رو^ءياي اورنگفرسايان، بر فراز تاريخ ايستاده است تا خورشيد از شانه ‌هايش بدمد و شبانه‌ هاي زمستانزده^ء بي ‌باوري را روشنا و گرما دهد.

از کتيبه ‌هاي سرپوزه^ء شهر کهنه^ء قندهار و درونته^ء جلال آباد برمي ‌آيد که چگونه آشوکا، نواسه^ء چندراگوپتا، بنيانگذار دودمان "موريان" هند، در سالهاي دهم/دوازدهم شاهي خويش (258 يا 256 پيش از ميلاد) به گسترش آيين بودايي از بلخ تا قندهار پرداخته بود. در آن روزگار نيلوفري، نيمه^ء ديگر اين ديار به کيش زردشتي باور داشت.

ساختن پيکره ‌هاي بودا در باميان در نيمه^ء نخست سده^ء دوم به فرمان شاه کنيشکا که باورهاي بودايي، هندوييزم و زردشتي را همسان گرامي ميداشت، رويدست گرفته شد و کمابيش 240 سال را در برگرفت تا خنگ بت 35 متري و سرخ بت 53 متري بي نياز از واپسين دستکاريها گردند.

نامهاي مردمپرداخته^ء "سلسال (صلصال)" و "شهمامه"، و گمان نادرستي که گويا يکي ازين پيکره ‌ها بوداست و ديگري همسرش، ريشه^ء تاريخي ندارند؛ زيرا در تاريخ از کدام "بوداي مو^ءنث"، معشوقه يا حتا همسري که داراي جامه، چهره و اندام همانند بودا بوده باشد، ياد نشده است.

البته افسانه^ء عشق اين دو تنديسه را اندکي بيشتر از هزار سال پيش عنصري بلخي در "مثنوي سرخ بت و خنگ بت" که با دريغ دسترس نيست، سروده و ابوريحان البيروني به فرمان سلطان محمود غزنوي آن را به نام "حديث صنمي الباميان" به عربي درآورده بود.

سرودپردازاني چون سوزني، خاقاني و سيف اسفرنگي نيز از خنگ بت و سرخ بت ياد کرده اند، ولي از نگاه پژوهشي همچو گفته ها و نمونه ها، ولو ارجناک، پايه ندارند.

بانو Nancy Hatch Dupree، که از سوي رسانه هاي جهان "مادر بزرگ افغانستان" نام گرفته، روز پانزدهم مارچ 2001 به خواهش ”کتيبه“ نشريه^ء انجمن حفظ ميراث فرهنگي افغانستانSociety for the Preservation of Afghanistan's Cultural Heritage (SPACH) نوشت:

ويرانگري دامنه ‌دار ارزشهاي فرهنگي افغانستان، پليدترين، ياوه ‌ترين و ارزش ‌ستيز ترين تلاشي است که پيش ديدگان جهان به تماشا گذاشته ميشود. زيان جبران ‌ناپذير است. چنين آسيبي به چه مانند شود؟

پا گذاشتن به وادي باميان کمتر از گم شدن در بيکراني نبود. مگر ميشد در برابر بزرگي آفرينشگراني که نبوغ شان موجه موجه به ساختمان دو بوداي کوه ‌پيکر راست بالا دميده شده ‌بود، بي ‌تفاوت ماند؟

کمتر کسي ميتوانست در پيش استواري بودا بيخيال بايستد. پيکره‌ ها با پاکي خموشانه^ء شان از آرامش، شکيبايي و دستياري مردم سخن ميگفتند. اين نماد نخستين بار در گندهارا (سرزمين کهن افغانستان و همسايه^ء دست راستيش) پديد آمد.

اين بار فرمان از سوي شاه کنيشکاه که در سده^ء دوم بر باورهاي بودايي، هندوييزم و زردشتي يکسان آستين مي‌ افشاند، آمده ‌بود. هنرمندان سازنده^ء پيکره ‌ها و نيايشگاههاي بودايي با هماهنگي شايسته‌، شيوه‌ هاي شرقي و غربي را با هم آميختند تا اينهمه زيبايي را به ميان آوردند.

ساير نمونه‌ هاي هنر گندهارا بخش زيادي از موزيم ملي افغانستان را پر ميکرد. هنگامي که چپاولگران به دستفروشي ارزشهاي فرهنگي در بازارهاي بيرون از کشور شان پرداختند، بسياري از پارچه‌‌ هاي ناب از دست رفتند. آنچه بر جا مانده اينک آگاهانه گم و دور و نابود ساخته ميشوند.

موزيم از هزاران اثر زيباي بازرگاني نيز پر بود، زيرا افغانستان در سراسر سده‌ هاي نخستين در گرهگاه راههاي پرآوازه^ء روم، مصر، آسياي ميانه، چين و هند با وقار ايستاده بود.

بسياري از نشانه‌ هاي بارمند انديشه، هنر و شکوه دارايي معنوي و مادي اين ديار چنان نيست شده که افغانستان ديگر براي نگاه کردن و باليدن به گذشته ‌هايش ياراي چنداني در خود نميبيند.

بسياري از داشته ‌هاي زر، سيم، شيشه بار، برونز و عاج موزيم افغانستان در جهان همتا نداشت. از دست دادن آنها هنرکده^ء جهاني را به خاک سياه نشانده و زمينه^ء پژوهش و بررسي فرهنگهاي گونه‌ گونه در دل تاريخ را نابود ساخته‌ است.

بخش بسيار زيادي از داشته ‌هاي موزيم با کاوشهايي به شيوه^ء ارزنده از خاک همين ديار به دست آمده بودند، و به اينگونه نمايانگر بيچون ‌و ‌چراي ارزشهاي کهن فرهنگ خودي بودند. افزون بر همه، اين انبوهه^ء باستاني از دوردستترين روزگار پيش از تاريخ تا کنون زندگي صدهزار ساله کشور را به گونه^ء شگفتي برگ برگ به نمايش ميگذاشت. امروز بسياري از افغانها ميپرسند: پس از اين تباهيها به چه چيزي به نام ”جوهر افغانستان“ چشم داشته باشيم؟

تبهکاران با چنين گناه بزرگ، کشور را از گذشته^ء شکوهنده اش تهي ميسازند. از سوي ديگر، بازداشت افغانستان در چهارچوب ”تنها اسلام“ بار ديگر پايين افگندن آن از جايگاه پر افتخارش در فراز تاريخ است.

افغانها گزارش ويرانگري بيدريغ ارزشهاي فرهنگي را با ناباوري گيج کننده‌ شنيدند. خشم در دلهاي بسياري انفجار کرد. آنها که سالها درد جنگ، خشکابي، آوارگي، اقتصاد ورشکسته، فرمانروايان پتياره و جامعه^ء فروپاشيده را با بردباري کشيده اند، اکنون ميگويند که جوهره^ء قربانيها شان به باخت رفته است. افغانها احساس ميکنند که ”افغانيت“ شان خاينانه به دشمن سپرده شده است.

تلاشهاي چيره‌ سازي انديشه‌ هاي غيرافغاني با کارگيري نام ”اسلام“ براي نابود ساختن ارزشهاي گران ارج افغاني خشم مردم را برانگيخته است.

پرداختن اينچنين پيگيرانه به زدودن هويت افغاني که تني چند آن را آگاهانه هدف سياسي ساخته ‌اند، حتا خواب پشتيبانان ”ثابت قدم“ شان را آشفته کرده است.

افغانهاي بيزار از اينهمه بدکرداريها پيوسته خود را در سراشيب پژمردگي مييابند.

[][]

ريجاينا (کانادا)

نهم مارچ مارچ 2007

آويزه ها

1) نهم مارچ 2001 برابر است با هژدهم حوت سيزده هفتادونه/ چهاردهم ذي الحجه^ء چهارده بيست و يک.

2) سـرنامه^ء نوشته^ء Nancy Dupree چنين است: "Import of the Cultural Destruction in Afghanistan". متن انگليسـي آن در دو نشريه^ء (Source: UNESCO News & Feature Monthly, May 2001) و (SPACH Newsletter-7, July 2001) و برگردان دري آن (از صبورالله سـياه سنگ) در شماره^ء هفتم، جولاي 2001 ”کتيبه“ آمده اند.

3) ميگويند در نيمه^ء نخست سده^ء دوم در باميان، نخست پيکره^ء 35 متري يا بوداي کوتاه ساخته شد. برخي پيشوايان آيين بودايي آن روزگار گفته بودند که ساختمان پيکره داراي نارساييهاي فني است و هنجار و همخواني (تناسب) اندامها کاستيهايي دارند. دو يا سه سده پس از آن، هنرمندان کارکشته تر و آزموده تر، به ساختن پيکره^ء 53 متري پرداختند تا دستاورد ارزشمندتري را به نمايش گذارند.

4) کساني چنين پخش کرده اند: پيکره^ء بزرگ (سلسال) "شوهر" است و نامش از نام "گِل مخصوص" ساختماني برگرفته شده، و پيکره^ء کوتاه "زوجه" بودا، شهمامه نام دارد. سپس، آوازه ها رنگ و رخ سياسي/ گرفتند: از آنجايي که طالبان "زن ستيز" بودند، از ويران کردن "شهمامه" آغاز کردند و ...

به همينگونه، يکي از بانوان سرودپرداز افغان نوشته بود: "شکستن بت باميان، تبعيد زن حتا از قلمرو تاريخ و اسطوره: شاهمامه، شهبانوي سنگين باميان را گردن زدند. شاهمامه اسمي که تجسم زيبايي است و جسمي که تبسم مهرايه هاي رويايي. سري را که چونان آفتابي بر فراز کوهي از شکوه ميدرخشيد، به فواره يي از انفجار مبدل کردند. شاهمامه را به عنوان تنديسي از تاريخ و نمادي از کليت "زن" گردن زدند تا از گردنه^ء غروري کاذب بنمايانند که زن حتا اگر سنگ هم شود، در قلمرو سنگين دلان، زمينه^ء پايايي و پويايي ندارد." (فصلنامه^ء "صدف" ويژه^ء زنان افغان: سرمقاله^ء برگ سوم، شماره^ء پنجم، اکتوبر/دسمبر 1998، پشاور/ پاکستان)

همچو واژه هاي "نازنين" ولي ميان تهي برخاسته از گمانهاي افسانه پرداز، در آغاز توانستند ابزار سرگرم کننده^ء سـياسـي شـوند، زيرا هم شـنونده فراوان داشتند و هم خريدار؛ ورنه کيست نداند که طالبان آن پيکره ها را نه از روي "زن يا مرد بودن"، بلکه به خاطر "ناروا" خواندن شان فروپاشاندند.

بودا که همسر و به سخن ديگر "مادر فرزند" خود را سرزنده در کاخ پدر تنها گذاشت و دنباله^ء زندگي را تا دم مرگ به دوري از "زن" و حتا دوري از "خانواده" (پدر، مادر، خواهر و برادر) سپري کرد، چگونه ميتواند با زني، وآنهم همچهره^ء خودش و با همان اندام و نما در يک چشم انداز مطرح گردد؟

5) ) تاريخنگار نامدار کشور احمد علي کهزاد در کتاب "افغانستان در پرتو تاريخ" (مجموعه^ء 114 گفتار راديويي) نوشته است:

"... کساني که اين دو مجسمه را ميبينند، طبعاً يک سلسله سوالها در خاطر شان ميگذرند و راجع به اصل و بود و هويت و نام نشان آنها پيش خود سوالها ميکنند. مهمترين سوال اين است که اين مجسمه ها چه نام داشتند. شبهه يي نيست که در نظر پيروان بودايي، اين مجسمه ها جز تمثال بودا چيز ديگر نبوده که به اندازه^ء فوق العاده بزرگ از قامت طبيعي انساني در دل کوه کنده شده و تراش يافته است.

... "سرخ بت" همان بت 53 متري و "خنگ بت" مجسمه^ء 35 متري بود. ...در داستانها و اساطير محلي باميان براي دو مجسمه^ء مذکور دو نام ديگر هم ميتوان يافت: صلصال و شاهمامه. در عرف اهالي محلي باميان صلصال نام بت 53 متري و شاهمامه نام بت 35 متري بود.

... مفهوم لغوي کلمه "صلصال" گل و خاک است. مردمان محلي باميان در ذهن ساده و بسيط خود صلصال را مرد و شاهمامه را زن تصور کرده و ميکنند و تصور مينمايند که يکي شاه و ديگري زنش ملکه بوده و آن دو مجسمه پيکره هاي يک جفت زن و شوهر اند.

در روشناي تحقيقات تاريخي و باستانشناسي به صورت مسلم ميدانيم که اين افکار همه عاري از حقيقت است و هر دو مجسمه تمثال بوداست. باري چون مطالعه^ء فلکلور و فرهنگ عوام خيلي دلچسپ است و مخصوصاً در نقاط تاريخي به آن اهميت زياد ميدهند، گوش فرادادن به افسانه هاي محلي دلچسپ و آموزنده است.

در کلمه^ء ترکيبي شاهمامه دو کلمه روشن است: يکي شاه و ديگري مامه که در لهجه^ء پنجشيريها موجود است و در مورد مادر اطلاق ميشود و آن را شهبانو هم ميتوان توجيه نمود.

قراري که گفتيم، عرف عوام اين دو پيکر بزرگ را زن و شوهر و شاه و ملکه تصور ميکنند. سه مجسمه^ء کوچکتر را که در ميان طاقهاي مجسمه هاي بزرگ به صورت نشسته تراشيده اند، اطفال آنها تصور نموده و آنها را "نقصاني" ميخوانند. به اين ترتيب عوام باميان مجسمه هايي را که به صورت ايستاده و نشسته در جدار کبير باميان در فاصله^ء 400 قدم طول تراشيده شده اند، مربوط به يک خانواده ميدانند که عبارت از پدر و مادر و اطفال آنها باشند.

بت 35 متري باميان از نظر تحقيقات باستانشناسي بر بت 53 متري قدامت دارد. تراش بت 35 متري محتملاً در قرن سوم مسيحي شروع شده ود اواخر آن قرن خاتمه يافته است. هيکل 53 متري محتملاً در قرنهاي چهارم يا پنجم مسيحي ساخته شده است. در مجسمه^ء 53 متري تناسب بيشتر مراعات شده و تاثير مدرسه^ء گوپتا در آن بيدخالت نيست." (احمد علي کهزاد، 26 مي 1962)


[][]

************