|
کابل ناتهـ، Kabulnath
|
پوهنوال رسول باوري
به مناسبت ٩۸٥ مين سال تحرير زين الاخبار
«عبدالحي بن ضحاک بن محمود گرديزي از مورخان قرن
پنجم هجري است. عمده شهرت وي به سبب تاليف کتاب زين الاخبار يا تاريخ گرديزي است.
وقايع دوران محمود، مسعود و مودود غزنوي، اشاره اي مختصر به پادشاهان اساطيري،
تاريخي و خلفاي اسلامي و توضيحاتي در باره آداب و رسوم ملل مختلف از مباحث و مطالب
اين کتاب است. علاوه بر اهميت تاريخي، اين اثر از نظر ادبي نيز داراي اهميت است.
اين مقاله در سيمنار بين المللی تحت عنوان (روابط افغان هند در قرون وسطی) قرائت شده است، که در سال ١٣٦٧ هجری شمسی د تالار سيدجماالدين در کتابخانه پوهنتون کابل داير ګرديده بود.
اعياد هندوان در زين الاخبار گرديزي
مدخل: کلتور، بخش جدا ناپذيرجوامع بشریست،که همزمان با جوامع بشری تغيير وانکشاف مينماید. اتنو لوجست های معاصر مرهون فعاليتهای اتنو لوجيستهای مورخ ميباشند. اتنو لوجيستهای مورخ يادداشتها و نبشته هارا از جوامع گرد اورده و انرا ثبت و ظبط مېنمايند. و اتنولو جستهای از ياد داشتهای انها به مثابه منابع ارزشمند سود ميبرند. از اين گونه اتنولوجستهای مورخ در کشور ما يکی هم ابوسعيد عبدالحۍ بن الضحاک ابن محمود گرديزی است که اثارش مورد استفاده مورخين و اتنولوجستها معاصر بوده است.
زين الاخباردارای مباحثات و نکات بس مغتنم و متنوع تاريخی و اتنوګرافيگيست که به زبان فارسی _دری نگاشته شده است. اين اثرغالبا در عمر چهل سالگي مولف در حدود ٤٤٢ – ٤٤٣ هجری قمری تکميل گرديده است. متن زين الاخبار بشمول تحاشی و تعليقات ان که توسط علامه حبيبی تحرير گرديده است دارای سيصدوپانزده (٣١٥) صفحه ميباشد. اين کتاب در سال ١٣٤٧ هجری شمسی با استفاده ومقايسه دو مکرو فلم از دو نسخه خطی مکشوف دنيا که يکی ان در کمبريج وديګر ان در اکسفورد لندن موجود است، به چاپ رسيده است. در زين الاخبار فصلی به اعياد هندوان اختصاص داده شده است که در اغاز ان چنين ميخوانيم: واکنون شرح سببها ورسمها هر عيدی را، از ان هندوان بگوئيم بران جمله که اندر کتب يافتم (ص: ٢٤٩) در اين فصل جمعا ٢٨ عيد هندوان معرفی گرديده است. قابل تذکر است که مولف زين الاخبار در تهيه و تدوين اين بخش عمدتاْ از کتبٌ تحقيق ماللهند و اثار الباقيۀ علامه ابوريحان البيرونی استفاده نموده اند. نويسنده اين سطورسعی نموده ام تابرای تفهيم و تدوين بهتر، اين مقاله را در محدوده سه عنوان مختصرخدمت شما اريه نمايم:
١: اعياديکه در زين الاخبار توضيح شده ولی اکنون در ميان هندوان افغانستان وجود ندارند و يا به شيوه ديگر تجليل ميګردد. ٢: اعياديکه در زين الاخبار بيان شده واکنون نيزدر ميان هندوان افغانستان معمول و مروج است. ٣: اعياديکه در زين الاخبار ثبت و ظبط نشده، ولی هندوان افغانستان اکنون صاحب ان بوده و از ان تجليل بعمل مياورند.
تهيه مقاله پيرامون اعياد هندوان، بدون کمٌک و همکاری خبره گان هندوان افغانی، برايم بس دشوار وحتی ناممکن بود. برای تر تيب وتدوين اين مقاله نياز به ملاقاتها و مصاحبه ها باه عده از ريشسفيدان و اهل خبره هندوان افغاني در شهر کابل افتيد. علاوه بر ان برای درک بيشتر اعياد هندوان لازم بود تا در عده ای از مراسم عيدی نيز اشتراک ورزم، به گونه مثال اشتراک در عيد نوراته ١١ ميزان که در اسمائې مندر ازجانب هندوان اجرا ګرديد و نيز در مراسميکه هر يکشنبه در مندر شوربازار سکهـ ها برگذار ميگردد، به تاريخ ١٨ ميزان شرکت ورزده ام.
بعد از اين مقدمه مختصر به بحث اعياد هندوان درزين الاخبار و جستجوی ان درميان هندوان افغانستان ميپردازم. ١: اعياديکه در زين الاخبار توضيح شده ولی اکنون د رميان هندوان افغانستان تجليل نميگردد و يا تغيير در اجرای ان صورت گرفته است: در زين الاخبار گرديزی بعضی از اعياد هندوان نام گرفته شده است که در ان زمان در بين هندوان رايج بوده، ولی امروز در ميان هندوان افغانستان وجود ندارند. به ګونه مثال ( بګوان باتريج، اشتک، سکارتم، اسوک، هنريج، مانسرتک و تعداد ديگر از اين قبيل). اعياد متذکره را در زين الاخبار به تفصيل زياتر ميخوانيم، به طور مثال از عيد اسوک ياد ميکنم که در توضيح ان چينين مينويسند: (( شانزدهم او عيد بود واندر او صدقه دهند. برهمنان را اين روز اسواک خوانند واهوی نيز گويند ش. واين وقتی باشد که هفتم منزل ماه. برای زائران، اين روز شادی کردن وبازی کردن باشند)).
عده ای از اعياد هندوان که در زين الاخبار از شيوه های تعميل و اجرائ ان تذکر بعمل امده است، اشکال و شيوه هاې اجرای ان با اعياد هندوان افغاني تفاوت دارند. به گونه مثال د ر زين الاخبار گرديزی ثبت شده است که: (( در ماه ،،اشارازريد،، همه ماه صدقه دهند و ان روزها را اهاړی خوانند و اندر وۍ همه تنور ها وسفالين نو کنند و اندر اسقبال مهماني های بود، برهمنان انرا چون عيد دارند)).(ص: ٢٥٠)
قبلا اين عيد در ميان هندوان هندوستان به نام اهاړی ياد ميشد، و اکنون مردم هندوستان خاصتا هندوان پنجاب در اين روز تحايفی از محصولات زراعتی خود بيکديگر پيشکش مينمايند. چون هندوان افغانستان اکثرا ويا به صورت عموم مصروف تجارت اند لذا محصولات زراعتی را به يکديگر نميبرند، بلکه خوشه گندم را صرف به منظور اجرای مراسم بمحافل اين عيد باخود مياورند. مثال ديگر اين گونه تفاوتها در عيدی به نام ګابهت می بينيم. در زين الاخبار گرديزی ثبت است که: ((عيدی ديګر ګابهت بود و اين روز ششم بود که دران زندانيان را طعام دهند )). (ص: ٢٥٠١ ) فعلا اين عنعنه در ميان هندوان افغانستان وجود ندارد. چنين تصور ميشود که شايد يکی از عوامل اساسی عدم موجوديت اين عنعنه از يکطرف اقليت بودن هندوان در افغانستان باشد که زندانيان زياد ندارند، از جانب ديگر احتراز از انحرافات اجتماعی و گريز عمدې از جنايات و ارتکاب به جرم باشند. اين عوامل موجب شده است که هندوان يا هيچ زنداني نداشته باشند و يا تعداد ان به تناسب تعداد نفوس باشند. بعضا چنين به نظر ميرسد که اجرای مراسم و اسمای عيدها تغيير نموده است. بگونه مثال عبدالحۍ گرديزي در اثر خود از عيدی نام ميبرد که امروز به همان نام در ميان هندوان افغاني شناخته نميشود.علاوه بر ان مراسم بعضی از اعياد نيز تغيير مينمايند که بطور نمونه در زين الاخبار ميخوانيم: (( اين روز را هندوئي گويند و اين عيديست ايشانرا که همه بر (( ديوهربا سديو )) گرد ايند وان بغ اندر را رايح نهند و همی جنبانند چنانکه رسم ورايج باشد و در خانه های خويش اندر اين روز همچنين واريح ها افگند وشادی کنند چون اين ماه نباشند انرا بهند گويند روز عيد زنان باشد خويشتن را بيارايند و سپس نزد شوهران خويش ايند و از ايشان هديه خواهند )) ص: ٢٤٩. مراسم اين عيد با مراسم ان عيد هندوان افغاني شباهت دارد که انرا بنام ((کروجهوتهـ)) ياد ميکند. هندوان افغانی غالبا در ماه ميزان مراسمی دارند که خانم هايشان به منظور پيروزيها و طول عمر شوهران خويش روزه ميگيرند ودر معابد در حق شوهران خويش دعا مينمايند. اجرای اين مراسم از مقام ومنزلت شوهران نزد خانمهای شان حکايت ميکند.
٢:اعياديکه درزين الاخباربيان شده و اکنون نيز در ميان هندوان افغانستان معمول و مروج است؛ اعيادی نيز وجود دارند که تاکنون بدون کدام تغيير در ميان هندوان افغاني به همان حالت اصليش که در زين الاخبار از ان تذکر رفته معمول ورايج است. در اين قسمت به گونه نمونه از چند عيدی مشهور ياد اوری مينمايم: ديوالي: راجع به اين عيد عبدالحۍ ابن ضحاک ګرديزي چنين مينويسد: (( اين روز را ديوالی گويند واول کارتک باشد واين روز اجماع باشد اندر برج ميزان. اندر اين روز خويشتن را بشويند و بيارايند و برگ تنبول و فوفل هديه برند يکديگر را و به ديو هر ما شوند. و صدقه دهند وبازی کنند و شادی نمايند تا نيم روز. و اندراين شب روشن گردد و چراغها بيافروزند بهر جای چنانکه هوا روشن گردد و سبب اين ان بوده است که لج زن باسديو بابل بروجن برهلاد که اندر هفتم زمين محبوس است هر سال اندر اين روز بيرون ايد و بدين جهان ايد و روز را ( بل راج ) گويند يعی پادشاه بل )) ص: ٢٥٣.
در ميان هندوان افغاني اين روز با پاک کاری در منازل، دکانها و محلات زيست اغاز ميگردد. در خانه ها غذاهای شرين و لذيذ و رنگا رنگ را تهيه ميکنند. اماکن و خانه شان را توسط چراغها ی رنگارنگ روشن مينمايند. با اشخاص بيچاره و غريب کمک ميرسانند، خيرات ميدهند و به خانه های يگديگر تحايف ميبريند و در اين روز همه (زن ومرد، پير و جوان و اطفال) خوشی ميکنند. در منازل شب نشينیهای خوشی بر پا ميگردد واتش بازي ميکنند و روز مبارک قبول شده است، اقارب کلان برای اطفال و نوجوانان پول ميدهند که انرا به نام (خرجی ديوالی) مينامند. در محلات خاص [باورگاه ها] سرود های مذهبی ميسرايند. در اين روز هندوان عنعنه دارند که تحايف و شيرينها را به خانه داماد خويش ميفرستند. در باره اين عيد هندوان افغانستان عقيده دارند که: اين عيد به ياد بود پيروزی،،رام چندر جي،، تجليل ميگردد. گويند که ،،راجا راشت،، پنج خانم داشت و از هر خانم يک يک پسر صاحيب بود، زمانيکه شاه پير شد خواست وليعهد خود را ،،شري رام چندر جی،، تعين نمايد، يکي از خانمهای اين شاه که ،،کيکې،، نام داشت، با اين تصميم شاه که ،،شری را م چندر جی،، را وليعهد تعين نمايد مخالفت ورزيد. او ميخواست پسرش که،،بهارت،، نام داشت وليعهد تعين گردد. در اين ميان ،،شری رام چندر جی،، را ازساحه سلطنت به تحريک،، کيکې،، برای مدت ١٤ چهارده سال تبعيد نمود. ،،شری رام چندر جی،، با همراهی برادر خود ،،لکشمن،، و خانمش که ،، سيتا،، نام داشت محل را تر ک نمود. محليکه ،،شری رام چندر جی،، برای بود باش خود انتخاب کرد تحت فرمان شخصی به نام ،،راون،، بود. ،،راون،، شخص ظالم و قهار بود. خانم ،،رام چندر جی،، که،، سيتا،، نام داشت از طرف،، راون،، اختطاف ګرديد.،، شری رام چندر جی،، عليه او قيام کرد. مردم بکمک،،شری رام چندر جی،، شتافتند، به شهامت و دلير مردی،،رام چندر جی،، وهمکاری مردم،، راون،، را مغلوب نموده واز بين برد.،، سيتا،، از او گرديد. مردم به راحتی مراسم عادی مذهبی و زندگی خويش را از سر ګرفتند. در وقت بازگشت،، شری رام چندر جی،، از طرف مردم استقبال ګرديد، تمام محلات رابه وسيله چراغان روشن نموده بود، خوشی ميکردندو ميرقصيدن. واز ان روز را تا کنون همه هندوان افغانستان بياد بود همان پيروزی،، رام چندر جی،، جشن ميگيرند. هولي: مولف زين الاخبار در اين مورد مينويسد: (( اين روز را ،،اوداد،، ويند واين روز اندر استقبال بالکن باشد. و اين عيد زنان است. و اين را هولی ګويند. مغاکها بجويند و اندر ان مغاکها اتشهای قوی بيا فروزند و او را (جاما هه) گويند و پيش از اتش بهر جای بيا ندازند )) ص: ٢٥٤. هولی نيز عيد مشهور هندوان افغانستان ميباشند. تجليلی هولی که در هندوستان صورت ميگيرد تفاوت اندک با تجليل اين عيد در ميان هندوان افغاني دارد.در هندوستان همه مردم هندوان در بازار ها وکوچه ها بوسيله رنگها، يکديگر را رنگ ميکند ولی در افغانستان چينين رنگ کردن در بازار وکوچه معمول نيست، البته اين قيود بر اساس ممانعت قانونی نيست بل اقليت بودن هندوان بوده است.
٣: اعياديکه در زين الاخبار ثبت و ظبط نشده ولی هندوان افغانستان اکنون انرا تجليل مينمايند؛ اعياد ديگری نيز در ميان هندوان افغانستان رايج بوده است که در زين الاخبار از ان تذکر بعمل نيامده است. در اين رابطه ميتوان به گونه نومونه از اعياد مانند ((نوراته)) و ((تاکيه)) نام گرفت. هندوان افغانستان عيد نوراته را در جريان هر سال دو مرتبه (اوايل حمل واوايل ميزان) برپا مينمايند، که هر بار هشت روز را در بر ميگيرد. اين عيد را بشکل دسته جمعی تجليل مينمايند در اين روزها هندوان افغانستان به مندر های خود ميروند عبادت ميکنند، دعا مينمايند، صدقه ميدهند و با اشخاص بيچاره مرحمت ميکنند. هندوان شهر کابل اين عيد را غالبا در مندر اسمائې برګذار ميکنند. [نوراته عید نه بلکه مراسم روزه است.] عيد (تاکيه) [تیکه] نيز از جمله مشهور ترين عيد هندوان افغانستان محسوب شده است، که در زين الاخبار از ان تذکر بعمل نيامده است. در اين روز خواهران به پيشانی برادران خويش خال سرخ ميزنند و دعای طول عمر برايش مينمايند. در حاليکه عيد ،،راگهی،، تعهد برادر با خواهر است، در عيد ،،راگهی،، خواهر يک تار را بدست برادر بسته نموده و برادر وعده هر گونه کمک و همکاری را به خواهر خويش ميدهد. اجرای مراسم اين دوعيد هر يکی بستگی به تعهد خواهر در مقابل برادر و برادر در مقابل خواهر را نشان ميدهند.
در پايان قابل تذکر ميدانم که، علاوه بر اعياد متذکره تعداد ديگری از اعياد مشهور و عام در ميان هندوان افغانستان وجود دارند که ياد اوری و معرفی انها در اين مقاله مختصر ممکن نيست. به اميد تحقيقات بيشتر وجسجوی وسيع برای گرد اوری معلومات زيادتر در اين بخش اتنو لوجيکی، که تاکنون بکر و دست ناخورده باقی مانده است.
کارته پروان کابل ميزان، ١٣٦٧
خوانندهً فرهیخته می تواند با مراجعه به بخش [هــنــدو گــذر] در مورد اعیاد یاد بالا، آگاهی بیشتر کسب نماید.
********* |
