|
دانشمند
، بینشمند و اندیشمند سترگ ادب و فضل پوهاند عبدالحی حبیبی یکی از پیشتازان
فرهنگ معاصر کشور مان محسوب میگردد . پوهاند حبیبی بسال ۱۳۲۸ هجری قمری در
شهر تاریخی و حماسه آفرین کندهار دیده به جهان گشود . وی که پسر عبدالحق
کاکړ
یکی اعضای دودمان روشن ماغ و آگاه و در عین حال ستیزه جو با بی عدالتی و
مطلق العنانی ، توانست تا در سال ۱۳۰۴ شمسی از صنف پنجم فارغ و نظر به
استعداد و ذکاوت خاصی که داشت در همان سال بسن ۱۵ سالگی بحیث معلم در شهر
کندهار تقرر یابد . استاد حبیبی بلادرنگ آغاز گر نبشتن و قلم فرسایی گردیده
و وارد سلسله مقالات سودمند تحقیقی و اشعار در جریدهً طلوع افغان کندهار شد
. وی در سال ۱۳۰۶ ش بحیث معاون جریدهً طلوع افغان و از سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۹ ش
منحیث مدیر مسؤل همان جریده ایفای وظیفه نموده که این پُست را با مؤفقیت و
گونهً ابتکاری تداوم بخشید . علامه حبیبی در این مدت زمان مصدر خدمات سترگ
ادبی و پژوهشی گردیده است .
دراین عرصه تدریس زبان
پشتو برای کارمندان دولت ، اداره و نظارت بر استادان آن رسمأ بعهدهً استاد
حبیبی بود بخاطریکه مدیران مسؤل روزنامه ها در ولایات در عین زمان مدیران
طبوعات نیز بودند و ادارهً کورسهای پشتو یکی از وظایف عمدهً ایشان محسوب
میگردید . در جریان همین فعالیت های خلاقانهً استاد حبیبی بود که ادارهً
طلوع افغان آثار مهم تدریسی بزبان پشتو را چاپ نمود مانند :
-
سپېڅلې پښتو
( قاموس فارسی- پشتو حاوی ده هزار لغت ، با همکاری لعل محمد
کاکړ
، ۱۳۱۸ ش )
- خود آموز پشتو (
نویسنده : مولوی صالح محمد ، جلد اول در ۱۳۱۳ ش و جلد دوم در ۱۳۱۴ در مطبعه
کندهار بچاپ رسیده است ) . . .
پوهاند حبیبی از ۱۳۱۹
تا ۱۳۲۰ مقام ریاست پشتو ټولنه و معاونیت ریاست مستقل مطبوعات راعهده دار
بود . گر چه پشتو ټولنه گسترش ، نگارش و پژوهش زبان پشتو و ادبیات آنرا
دنبال مینمود ولی اداره و پیشبرد کورسهای پشتو برای مامورین دولت و نیز
تهیه کتب درسی چون « پشتو کِلی » و سایر مواد نیز بر ذ مهً این ټولنه بود
که جریدهً زیرﺉ هفته دو بار منحیث ممد درسی زبان پشتو چاپ و رایگان توذیع
میگردید . در رأس این همه فعالیت های تدریسی و نشراتی استاد حبیبی قرار
داشت که بطور نظارت و رهنمونی آنرا به وجه احسن به پیش میبرد .
علامه حبیبی از ۱۳۲۰
تا ۱۳۲۳ بحیث مشاور وزارت معارف ایفای وظیفه نموده که طبعأ از وجود چنین
شخصیت فاضل و دانشمند در تد وین و تألیف مواد درسی کارهای مثمری اخذ شده ،
و درین مورد فعالیت و مساعی بسی را بخرچ داده است .
باید گفت که تا
به سال ۱۳۲۳ در کشور عزیز مان صرف
پوهنځی
های طب و حقوق موجود بودند که در تشکیل وزارت معارف بودند ، ولی در سال
۱۳۲۳ پوهنځی
ادبیات نیز در کنار آن تأسیس یافت که استاد حبیبی بحیث نخستین رییس این
پوهنځی
امور تدریسی و اداری آن را عهده دار شد . باید یاد آور شد که در
بنیانگذاری و ایجاد
پوهنځی
ادبیات و علوم بشری پوهاند حبیبی نقش بسزایی داشت و نظر به قرار معقولانهً
وی این کانون دانش را نام «
پوهنځی
» داد که این تسمیه «
پوهنځی
» و « پوهنتون » با نام پوهاند عبدالحی حبیبی ناگسسته و جاودانه است . از
این مدت تا ۱۳۲۵ پوهاند حبیبی بحیث رییس
پوهنځی
جدیدالتأسیس ادبیات ، رییس پشتو
ټولنه
و نیز منحیث استاد تاریخ این پوهنځی ایفای وظیفه نموده است . یعنی وی در هر
دو کانون علمی نظارت و راهنمایی بر کلیه امور تدریسی و نیز منحیث استاد این
پوهنځی کار های تحقیقی ، علمی و فرهنگی را بطور لاینقطع و درایت کامل گسترش
داده اند .
پوهاند حبیبی از سال
۱۳۲۵ تا ۱۳۲۶ بحیث رییس معارف ولایت کندهار تقرر یافت که در خلال همین مدت
امورات اداری و تدریسی تمام مکاتب آن لایت و نیز افتخار استادی تاریخ لیسه
های همان شهر را عهده دار بود .
مشاغل دیگر استاد
حبیبی عبارت اند از: بحیث وکیل تجار افغانی در چمن پاکستان ، بحیث نماینده
انتخابی مردم آزادی دوست کندهار در دورهً هفتم شورای ملی ، برای تقریبأ سه
سال مدیر مسؤل مجله کابل ، رییس انجمن تاریخ افغانستان ، از ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ ش
بحیث استاد دیپارتمنت پشتو و دري در پوهنځی ادبیات پوهنتون کابل و نیز برای
مدت زیادی ریاست دیپارتمنت پشتوی این پوهنځی ، در سال ۱۳۵۷ برای مدت یکسال
بحیث استاد دورهً ماستری ادبیات پشتو و دري ایفای وظیفه نمود.
استاد حبیبی در اثر
خدمات والای خود در ساحه معارف و علم مؤفق به دریافت نشان درجه دوم معارف
شده و در سال ۱۳۴۴ ش از طرف پوهنتون کابل مفتخر به درجهً علمی « پوهاند »
گردید که این امر بدون تردید از سوی تمام استادان و دانشوران پوهنتون کابل
با استقبال شایانی مواجه شد .
استاد حبیبی در وقت
ببرک کارمل سمت مشاوریت در قسمت تاریخ در کمیتهً دولتی کلتور عهده دار شد ،
ولی برای مدت تقریبأ چهارده سال با آلام مریضی قلبی رویاروی بود که بعد از
تاریخ شش عقرب ۱۳۶۲ برای مدت تقریبأ شش و نیم ماه در بستر واپسین زندگانی
فرورفت تا اینکه بروز چهارشنبه بیستم ماه ثور ۱۳۶۳ ش بعمر ۷۸ سالگی به
جاودانگان پیوست ( انا لله و انا الیه راجعون ) که جنازهً شان در شهدای
صالحین ( رح) بخاک سپرده شد .
نکات چند در مورد
فعالیت ها و پژوهش های فرهنگی و ادبی علامه حبیبی :
پوهاند عبدالی حبیبی
راد مرد بزرگ دانش و ادب همواره بمثابه ستارهً روشنگر راه فرهنگ و ادب مقام
شامخ خود را در کشور حفظ نموده است. بعباره دیگر استاد حبیبی یکی از ارکان
استوار علم و فرهنگ و از مفاخر بزرگ و نامی این سرزمین در روزگار ما بود.
چه، مقام رفیع این بزرگمرد نه تنها در حلقه های علمی کشور ما بلکه در سرتا
سر جهان شناخته شده وهم برآن ارج میگذارند و به اهمیت آن معترف اند .
استاد حبیبی نستوه مرد
پژوهش و جویش بود ، تمامت حیات خودرا در راه احیای تاریخ و ادب کشور و زنده
گردانیدن نامهای مفاخر وطن در جستجوهای پیگیرو بی توقف گذرانید. این پویشها
و جویشها شمار قابل توجهی از کتب و رسالات و مقالات اند که از وی بر جای
مانده و صدها نکتهً ناگفته و ناشنیده را در بارهً تاریخ و ادب این سرزمین
میتوان از لابلای این بازمانده ها و یاد داشت هابدست اورد.
ایجادیات مرحوم علامه
حبیبی بیشتر در زمینه های تاریخ و ادبیات و زبانشناسی و جغرافیه و شناسایی
نام آوران این مرز و بوم است که عمدتأ بزبانهای دري و پشتو و ندرتأ به
زبانهای اردو و عربی تحریر یافته اند.
استاد حبیبی بعلاوهً
زبانهای پشتو و دري تسلط کامل بر زبانهای اردو ، عربی و انگلیسی ، سانسکریت
و احتمالاً یونانی باستان را حایز بود که این امر منجر به تنوع و تعدد
مدارک و مأخذها در هر نوشتهً وی میگردید و بدون تردید بر ثقه بودن، مستند
بودن و معتبر بودن هر اثر پوهاند حبیبی اهمیت شایانی گذاشته است. شمار یاد
داشت ها و تعلیق ها و حواشی و تصحیحات و تراجم و مقالات پوهاند حبیبی زیاد
بوده، البته در میان کارهای تحقیقی و تتبعی شادروان حبیبی تصحیح و تحشیه و
تعلیق ومقابلهً چند متن معتبر کلاسیک و نایاب از همه برجسته تر و مشخصتر
اند که نام برخی از آنها بدین قرار اند :
۱ - تصحیح و مقابله «
دیوان خوشحال خټک » ، ۱۳۱۷ش در کندهار [ پشتو ]
۲ - تصحیح و
تحشیه« دیوان عبدالقادر خټک » ، ۱۳۱۷ش ، کندهار [ پشتو ]
۳ - تصحیح، تحشیه و
مقابلهً « دیوان لوی احمد شاه با با » ، ۱۳۱۹ش [ پشتو ]
۴ - تصحیح و تحشیه و
تعلیق وترجمهً « پټه خزانه » که بار ها مورد مباحثه و ارزشیابی حاسدین و بد
خواهان قرار گرفته و استاد با درایت ، حوصله مندی و سربلندی محض از همهً آن
مؤفق بدر آمده ( ۱۳۲۲ش ) و در سالهای ۱۳۴۰ ۱۳۵۴ و ۱۳۵۷ و بعدتر نیز تجدید
چاپ شده است [ دري ] . این وثیقهً نادر بعدأ به زبانهای روسی ، انگلیسی و
آلمانی نیز ترجمه شده است .
۵ - تصحیح، تحشیه و
مقابلهً « طبقات ناصری » ( جلد اول در ۱۳۲۸ در کویته و جلد دوم در ۱۳۳۳ در
لاهور چاپ شده و نیز بار دوم با زوایدی ، جلد اول در سال ۱۳۴۲ و جلد دوم آن
در ۱۳۴۳ در کابل بچاپ رسیده است ) [ دري ]
۶ - تصحیح و تحشیه و
مقابلهً « تازه نوای معارک » ، ۱۳۳۹ش ، چاپ کراچی [ دري ]
۷ - تصحیح و تحشیه و
مقابلهً « طبقات الصوفیه » ۱۳۴۲ش [ دري ] و نیز به اهتمام حسین آهی در
۱۳۶۲ش بار دوم در تهران بچاپ رسیده است .
۸ - تصحیح و تحشیه و
تعلیق و مقابلهً « زین الاخبار » ۱۳۴۷ش ، تهران [ فارسی ]
۹ - تصحیح و تحشیه و
تعلیق « فضایل بلخ » ۱۳۴۸ش ، در تهران [ دري ]
۱۰ - تصحیح، تحشیه و
مقدمهً « صد میدان » ۱۳۴۱ش ، [ دري ]
۱۱ - تصحیح، تحشیه و
مقدمهً « سررشته طریقه خواجگان » ۱۳۴۳ش ، [ دری ]
۱۲ - تصحیح، تحشیه و
تعلیق « السواد الاعظم » ۱۳۴۸ش ، در تهران
۱۳ - تحشیه و مقدمهً
« شرح بیتین مثنوی » ۱۳۵۱ش ،[ دری ]
۱۴ - تحشیه و مقابلهً
« حدیقته الحقیقه » ۱۳۵۶ش ، [ دری ]
۱۵ - تحشیه و مقابلهً
« سواتنامه » ۱۳۵۸ش ، [ پشتو ]
۱۶ - تحشیه ، تعلیق
و مقدمهً « روضته الفریقین ۱۳۵۹ش ، در تهران [ دری ]
۱۷ - تحشیه و تعلیق «
تذکرت الاولیا » ۱۳۶۱ش ، [ پشتو ] . البته این اثر ارزشمند توسط علامه
حبیبی در ۱۳۱۹ ش و بعد در ۱۳۲۰ با الترتیب در « سالنامهً کابل » و در «
پښتانه شعرأ » بچاپ رسیده بود .
۱۸ - تصحیح، تحشیه و
مقابلهً « مختصر وافی بقواعد قوافی » ۱۳۶۳ش ، [ دری ]
علامه حبیبی همچنان در
تراجم برخی آثار قدیم و ارزشمند نیز کمر همت بسته و مصدر خدمات شایانی برای
حلقه های دانش و بینش ماورای خود گردیده ، از آنجمله هست:
۱ - « بیچاره گان »
برگرداندهً « بینوایان » اثر نویسندهً شهیر فرانسوی ویکتورهوگو ، بزبان
پشتو ( که بعد از ۱۳۱۰ش بطور مسلسل در جریدهً طلوع افغان بچاپ رسیده است .
)
۲ - « د البیرونی
کتاب ښود » اثر احمد سعید خان که از انگلیسی به پشتو برگردانده شده است،
۱۳۵۲ش . البته در تصحیح و اکمال کتاب نیز بوجه احسن اصلاحات لازمی ضم
گردیده است .
۳ - « چهار مقاله بر
فردوسی و شاهنامه » اثر پروفیسور محمود خان شیرانی که از اردو بزبان فارسی
برگردانده شده است ( ۱۳۵۵ش ). در این ترجمه تحشیه و تفاصل پوهاند حبیبی بر
اهمیت و کیفیت کتاب بیش از پیش افزوده است .
۴ - « زندگینامهً
بوعلی سینا » که اثر شاگرد شیخ الرییس ابوعلی سینای بلخی ( ابو عبید
جوزجانی ) بوده ، پوهاند حبیبی از عربی طور انتقادی به فارسی برگردانده و
بعلاوهً ترجمه آن تحشیه، تعلیقات و مقدمهً نهایت اموزنده ایشان به کتاب ارج
فراوان میگذارد ( ۱۳۵۹ش ).
علامه حبیبی تألیفات و
آثار بس نافع و درخور اعتنایی را که همواره جامع، پر محتوی و خیلی ها
ارزشمند بوده به مردم کشور، منطقه و حتی حلقه های علمی و فرهنگی گیتی تقدیم
دشته است. برخی از این میراث فرهنگی استاد حبیبی مختصرأ چنین بر شمرده
میشود :
۱ - پیغام شهید (
مثنوی دري بوده و در سال ۱۳۱۴ش چاپ شده است )
۲ - غزنه ( مثنوی دري
، سال چاپ ۱۳۱۵ش )
۳ -
پسرلنۍ سندري ( اثر منظوم به پشتو ، ۱۳۱۷ )
۴ -
پښتانه شعرأ ( در دو جلد بزبان پشتو که جلد اول آن در ۱۳۲۰ بچاپ رسیده است
)
۵ - د
پښتو ادبیاتو تاریخ (جلد اول: ۱۳۲۵ ، با زوایدی چاپ دوم در ۱۳۵۴ - پشتو )
۶ - د
پښتو ادبیاتو تاریخ ( جلد دوم در سال ۱۳۲۹ از طریق شماره های مسلسل مجلهً
کابل چاپ و بطور کتاب در۱۳۳۸ش
و چاپ دوم با زوایدی در ۱۳۴۲ مجددأ چاپ گردید - پشتو )
۷ - تاریخ افغانستان
در عصر گورگانی هند ( ۱۳۴۱ - دري )
۸ - متون دري ( ۱۳۴۶
مجوعه نوت های درسی برای صنف سوم پوهنځی ادبیات )
۹ - تصوف ( ۱۳۴۶
مجموعه نوت های تدریسی برای محصلین پوهنځی ادبیات - دري )
۱۰ - د پښتو ادب
تاریخ ( ۱۳۴۷ ، مجموعه نوت های درسی برای صنف سوم پوهنځی ادبیات )
۱۱ - د پښتو ادب لنډ
تاریخ ( ۱۳۴۷ مجموعه نوت های درسی برای صنف چهارم پوهنځی ادبیات )
۱۲ - تاریخ مختصر
افغانستان ( جلد های اول و دوم ، ۱۳۵۶ - دري)
۱۳ - افغانستان بعد
از اسلام ( ۱۳۵۷ ، ک پس در تهران نیز چاپ شده است - دري )
۱۴ - مشاهیر ابدالیان
( دري )
۱۵ - مورخان گمنام
افغان ( دري )
۱۶ - جنبش مشروطیت در
افغانستان ( اثر واپسین علامه حبیبی ، ۱۳۶۳ - دري ).
علامه حبیبی که
دانشمند کثیرالابعادی ، یعنی ادیب، تارخ نویس، شاعر، نویسنده ، ژورنالیست،
زبان شناس ، متعارف جغرافیه باستانی و رادمردان نامی آن بود ، همواره با
فرهنگ کشور عشق سرشاری داشت . در اثر کاوشها ، پژوهشها و زحمات فراوان
شباروزی خود صدها نکتهً ناگفته ، مبهم و تاریک را در تاریخ و فرهنگ کشور
روشن نمود و کارنامه هایی درین بخش دانش از خود باقی گذاشت که نامش و یادش
را دیرپا زنده و جاوید نگهه خواهد داشت.
پوهاند حبیبی همیشه در
سیمینارهای علمی بسویهً ملی و بین المللی اشتراک فعال ورزیده و همواره در
چنین محافلی افتخار صدرنشینی را بر عهده میداشت.
علامه حبیبی جسمأ چشم
از جهان بست لیک یاد و نام او ابدأ در قلوب دانش پژوهان افغان و غیر افغان
جا ویدانه خواهد ماند ، در عربی یک مقوله است که گوید: « موت العالم موت
العالم » یعنی وفات یک دانشمند وفات عالم است.
علامه حبیبی از
پژوهندگان صاحب نظر و کاوشگران ژرفنگر و آموزگار بس صمیمیً بود که برای دست
یافتن به حقایق تاریخی و رمز فرهنگی با برومندی و فرزانگی ایکه داشت همه
گونه تلاش عالمانه را بکار می بست ، ازینرو آثار تدوین کرده و تصحیح شدهً
این فرهیختهً پرمایه در کلیه بنیاد های علمی کشور، منطقه و جهان بحیث مراجع
با اعتبار و مستدل قبول شده و پژوهشگران حلقه های تحقیقی زبان و فرهنگ و
تاریخ ازاین داشته ها سود می برند و مستفید می شوند .
علامه حبیبی در دوران
زندگی علمی و فرهنگییش تقریبأ برای مدت شصت سال بیش از یکصد و سی و دو
کتاب و رساله نبشت و نیز متون قدیم پشتو و دري را به شیوه های امروزی پژوهش
تهیه ، ترتیب و تحقیق نموده ، در حدود هشتصد نبشتهً کوتاه ولی خیلی ها پر
ارزش را بیادگار گذاشته که بگونهً مقالات در نشریه های موقوت کشور و منطقه
منتشر شده است. البته ، آثار نا چاپی زیادی نیز از استاد باقی مانده است،
که دستنویس ها و مسودات آن در گنجینهً پر بهای آثارش نگهداری میشود.
آری، جهت شناخت و
تعارف همه جانبهً این شخصیت و نبشته ها و کاوش های علامه حبیبی به پخش
کتابها و دایر نمودن سیمینارهای علمی نیاز مبرمی محسوس میشود.
علامه حبیبی از دودمان
دانش برخاسته و نگهبان چراغی بود که در درازنای تاریخ به سرزمین افغانها
روشنی بخشیده است.
علامه حیبی شاگردان
بیشماری تربیه و تقدیم جامعه داشته که بغیر از تنی چند، همه احسانمند و
مدیون استاد حبیبی بوده و بر کسب دانش از او می بالند و اینهایی هستند که
مشعل علامه حبیبی را استوار نگهداشته و راهی را در پیش گرفته که به سرمنزل
علامه حبیبی منتهی میشود.
دریغا که علامه حبیبی
هستی مبتکر ، متفکر و مدبر از میان دانشمندان و ملیون افغانان برفت ،
روانشان شاد و میراث شان آباد ! والسلام ، نثار احمد صمد
این مضمون در شمارۀ ماه اپریل 2008 افغان
رساله در کانادا منتشر شده است.
|
