گزارش خبرنگار حوزه
افغانستان باشگاه خبرنگاران، اولین تمبر در افغانستان سال 1871
منتشر شد و تا سال 1937 تمبرهای این کشور فاقد تصویر اشخاص بود و فقط
بناهای تاریخی و مذهبی و نشانه‌های ملی کشور بر روی تمبرها چاپ میشد.
اين تمبر به رنگ سياه بر روي كاغذ سفيد منتشر و بر روي بسته‌های پستی
چسپانده میشد، نمونه‌هایی از اين تمبر به صورت ورق در موزه لندن وجود
دارد. در همین باره بصیر احمد حسين‌زاده روزنامه نگار، نویسنده و
پژوهشگر حوزه تمبر و چاپ اوراق بهادار افغاستان در گفتگوی تفصیلی با
خبرنگار حوزه افغانستان باشگاه خبرنگاران جوان شرکت کرده و درباره
پیشینه تمبرهای پستی در افغانستان سخن می‌گوید. متنی که در زیر
می‌خوانید حاصل این گفتگوست.
باشگاه خبرنگاران: کمی درباره پیشینه صنعت پست در افغانستان بگویید؟
حسین زاده: اولین
پست‌خانه کابل نخستین بار در دوره امیر شیرعلی‌خان در دهه 1860 میلادی
تاسیس شد و آغازی شد و این آغازی برای فعالیت‌های پستی در افغانستان
بود. در آن دوره نامه‌ها توسط نامه رسان‌ها که «چاپار» نام داشتند و
بیشتر با اسب تردد می‌کردند انتقال پیدا می‌کرد و در آن زمان پُست و
ارتباط پُستی به شكل امروزی وجود نداشت و نامه رسانی هم فقط مخصوص
مکاتبات دولتی بود و آنهم فقط در داخل افغانستان به صورت محدود و اگر
گاهی ارسال مكتوبی ضروری بود، دولت قاصد مخصوصی را برای این کار آماده
می‌کرد و تا سالیان سال این وضعیت ادامه داشت.
باشگاه خبرنگاران: اولین تمبر در چه زمانی وارد مکاتبات افغانستان شد؟
حسین زاده: اولين
تمبر پُستی در افغانستان در اواخر سال 1871 خورشیدی در زمان امير
شيرعلی خان که به نام «كلة شير» معروف بود چاپ شد که اکنون نمونه هایی
از این تمبر در موزه تمبر انگلستان نگهداری می‌شود. البته چند سال قبل
بنده از مرحوم فرحبخش از مجموعه داران معروف تمبر ایران شنیدم که ایشان
هم نمونه‌های از این تمبر را در اختیار دارند.
باشگاه خبرنگاران: آیا جریان چاپ و انتشار تمبر بعد از حکومت امیر شیر
علی خان نیز در افغانستان ادامه داشت ؟
حسین زاده: خیر،
بعد از مدتی دچار وقفه شد و تا چند سالی نیز هیچ تمبری منتشر نشد و با
آغاز زمامداری امير عبدالرحمان خان بود که نظمی خاصی در اداره پست
بوجود آمد و در زمان حکومت او بود که يك پُستخانه مركزی در سمت جنوب
ارگ كابل تاسیس شد و ارسال بسته‌های پُستی از اين پُستخانه انجام
میگرفت. و نیز در همین دوران بود که چاپارهای نامه رسان به امكانات
بهتری مجهز شدند، در آن زمان مكاتبات دولتی بدون نصب تمبر ارسال
میشدند و درعوض تمبر، مهر مخصوص دولتی بر روی آنها می‌خورد. مراسلات
دولتی به وسيله اسب‌هایی به نام «پُستبردار» حمل ميشد. براي اين نامه
برها سامان و لوازم مخصوص چرمی تهيه كرده بودند. آنها شمشيری هم به خود
می‌بستند تا در ميان راه از خود و نامه محافظت کنند. اما يكی از نكات
قابل طرح، تأسيس يك پُستخانه در پیشاور پاكستان بود كه اين امر در
دوران امير حبيب الله رخ داد. اين پُستخانه به نام «داكخانة دولت
خداداد افغانستان» نامگذاری و در امر انتقال بسته های پُستی به خارج از
افغانستان نقش مهمی ايفا می‌كرد و از آن زمان به بعد بود كه بسته‌های
پُستی از طريق اين پُستخانه به خارج از کشور ارسال میشد.
باشگاه خبرنگاران: شما کتابی دارید به نام «تاریخ ارتباطات در
افغانستان» در آن شما به چاپ 36 نوع تمبر جدید در زمان امير عبدالرحمان
خان و امير حبيب الله خان اشاره کرده‌اید توضیحات بیشتری مورد می‌دهید؟
حسین زاده: آنگونه
که در کاتالوگ بین المللی تمبر آمده است، در این دوران 36 نوع تمبر
پستی با طرحهای جدید منتشر شده که بعد از تمبرهای دوره امیر شیر علی
خان، از کمیاب‌ترین تمبرهای افغانستان محسوب می‌شوند. اين تمبرها را در
حال حاضر به ندرت ميتوان در کلکسیون‌های اشخاص پيدا كرد و تنها میتوان
در موزه‌های معتبر تمبر نمونه هایی از این تمبر ها را مشاهده کرد.
باشگاه خبرنگاران: درباره پیشرفت‌هایی که در حوزه تمبر در زمان امان
الله خان صورت گرفت توضیح داهید؟
حسین زاده: از
اتفاقات مهم این دوره میتوان به تأسيس يك اداره مركزی برای نظم دادن و
بازرسی‌های پُستی و مخابراتی و همین طور تأسيس مديريت "پُست و تلگراف"
و "تلفن" زير نظر وزارت داخله اشاره کرد. آمدن تعدادی از متخصص خارجی
جهت سر و سامان بخشيدن به سيستم پستی و مخابراتی کشور نیز، از دیگر
کارهای آن دوره بود. تا قبل از حاكميت امان الله خان در ساير ولايات
کشور عملاً پُستخانه وجود نداشت و در زمان حکومت امان الله خان بود كه
در ولايتهاي ديگر نيز پُستخانه‌هایی تاسيس و راه‌اندازی شد. از
پيشرفتهای مهم ديگری كه در عصر امان الله خان اتفاق افتاد و در سرعت
رشد امور پُستی کشور نقش مهمی ايفا كرد، استفاده از اتومبیل برای حمل
بسته‌هاي پُستی بود. در سال 1304 خورشيدی بين كابل و ننگرهار به جای
پُست رسان پياده از اتومبیل استفاده شد و در همين سال يك دفتر تبادله
سرحدي نیز در مرز تورخم تأسيس شد. چاپ تمبرهای پُستي مختلف به شكل
موزونتر و در طرحهای مختلف و همچنان تهية مهرهای فلزی برای راحتتر كردن
مراسلات پُستی از ديگر اقدامات اين دوره بود. اين پيشرفتها كه به شكل
روزافزونی در حال توسعه بودند، تا قبل از اغتشاشات داخلی آن روز ادامه
داشت و با شدت پيدا كردن اغتشاشات، جريانات امور پُستي تقريباً متوقف
شد، تا سال 1308 خورشيدی هيچگونه تمبر پُستی نشر نیافت و برای ارسال
مراسلات پُستی از همان تمبرهای سابق استفاده میشد.
باشگاه خبرنگاران: افغانستان در چه سالی به عضویت اتحاديه بين المللی
پُست درآمد؟
حسین زاده: در سال
1309 خورشيدی در زمان نادر خان، افغانستان رسماً به عضويت اتحاديه
بين‌المللی پُست درآمد و در همین دوره علاوه بر نامه‌های پُستی، ديگر
مراسلات مثل کارت پستال‌ها، جرايد و مجلات، اموال تجاری تجارتخانه‌ها،
اوراق كار و بسته‌های كوچك با وزن سبك به داخل و خارج از افغانستان
ارسال میشد. مراسلات در داخل افغانستان به وسيلة اتومبيل و در خارج از
افغانستان مراسلات به صورت هوایی انتقال می‌یافت. اما يكی از كارهای
مهم ديگر در زمان حاكميت نادر، چاپ تمبرهایی با تصاوير و مناظر باستانی
و تاريخی افغانستان بود. اين تمبرها به اندازه‌های مختلف و به قيمتهای
جداگانه در چاپخانه دولتی افغانستان چاپ میشد و امروز هر كدام از
اينها در بازار جهانی تمبر به قيمت بسيار گزافی خريد و فروش می‌شوند.
باشگاه خبرنگاران: در چه دوره‌ای ریاست پست افغانستان به وزارت ارتقا
پیدا کرد؟
حسین زاده: در زمان
حاكميت ظاهر شاه جهش‌ها و پيشرفتهای بزرگی صورت گرفت. در اين زمان
رياست مستقل پُست و تلگراف و تلفن به وزارت مخابرات ارتقا پيدا كرد و
اين خود باعث پيشرفت و تسريع در ارتباطات جهانی ميان افغانستان و ساير
كشورها شد و هم روند اطلاع رسانی در داخل كشور را سرعت بخشيد. از جمله
كارهایی كه در اين دوره صورت گرفت، پذيرش بسته‌های پُستی سنگين وزن (20
تا 200 كيلوگرم) بود. تا قبل از اين، فقط بسته‌های سبك وزن قابل حمل و
انتقال بودند. سرعت بخشيدن به ارتباطات پُستی خارج نیز از ديگر كارهایی
بود كه در اين دوره صورت گرفت و ارتباطات پُستی بين كابل و شهرهای بزرگ
دنيا از جمله مسكو، دهلی، فرانكفورت، هامبورگ، آمستردام، نيويورك،
پاريس، ژنو، روم، بيروت، قاهره، توكيو، انقره، صوفيه، پكن، تهران،
اسلام آباد، كراچي و هانكوك نیز به صورت هوایی برقرار شد. كار چشمگير
ديگر در اين دوره، ارسال مراسلات پُستی از طريق پُست هوایی بين ولايات
خود افغانستان بود. از سال 1335 خورشيدي ارتباط هوایی كابل و هرات،
مزارشريف، قندهار و ميمنه برقرار شد و در همين سالها بود كه طبق چشم
انداز پنج ساله دولت، وزارت مخابرات موظف شد هر سال حدود سی پُستخانه
محلی در ولايت و ولسوالي‌ها تأسيس كند.
باشگاه خبرنگاران: موزه تمبر کابل از چه زمان تأسیس شد؟
حسین‌زاده: در سال
1324 در چاپ تمبرهای پُستی تحولی اساسی صورت گرفت در همین سالها بود كه
تمبر افغانستان كم كم موقعیت ویژة خود را پیدا كرد و دولت برای نظم
بخشیدن و فروش تمبرهای پُستی و یادگاری، یك موزه تمبر در كابل ایجاد
كرد تا علاقه مندان به جمع آوری تمبر، بتوانند از نزدیك با وضعیت تمبر
و تمبرهای افغانستان آشنا شوند. تمبرهای یادگاری، هم به مناسبتهای
جهانی مثل روز جهانی یونسكو، بازیهای المپیك، تأسیس صلیب سرخ جهانی و
تأسیس سازمان ملل متحد منتشر میشدند و همین طور با موضوعات داخلی نیز
مثل تأسیس شورای ملی، افتتاح پروژه های بزرگ، سالروز به حاكمیت رسیدن
ظاهر شاه تمبر هایی منتشر شد.
باشگاه : مدیریت انكشاف تمبرهای پُستی در چه سالی در کشور تاسیس شد؟
حسین زاده: در
زمان حکومت ظاهر شاه ، یك مدیریت جداگانه در ریاست پست تأسیس شد. در
این مدیریت كه از آن به نام مدیریت انكشاف "تِکِتِ پُستی" یاد میشد با
جمع آوری تعدادی از افراد متخصص در زمینه های تمبر، نقاشی و طراحی،
تعدادی تمبرهای خاص و فوق العاده منتشر میشد تا از یك طرف ارز خارجی
وارد افغانستان شود و از طرفی هم خاطره روزهای ملی و آثار باستانی و
بناهای ماندگاری كه در این تمبرها به تصویر كشیده شده بود، زنده شود .
از جمله تمبرهای خاطره انگیزی كه در این زمان به چاپ رسید، تمبرهایی
منقوش به بنای خواجه عبدالله انصاری، بتهای بودا، مسجد جامع هرات، بند
امیر و بالاحصار كابل بود. در زمینه معرفی چهره های ملی و فرهنگی
افغانستان، تمبرهایی با چهره مولانا جلال الدین بلخی، ابوریحان بیرونی،
ابن سینای بلخی، مولانا ابوالمعانی بیدل، و از چهره های ملی كسانی چون
امیرشیرعلی خان، وزیر محمداكبر خان و احمدشاه بابا میتوان نام برد.و
همچنین از تمبرهایی كه نقوش آثار باستانی را در خود جای داده بودند نیز
، میتوان به تصاویر فرشهای نفیس افغانی و آثار به جای مانده از دوران
غزنویان اشاره كرد.
این وضعیت تا زمان داوود خان ادامه پیدا کرد وضعیت پست و تمبر در زمان
سردار داوود شتاب بیشتری به خود گرفت. پُستخانه های بزرگ و كوچك در
مراكز ولایت و والسوالی های كشور برپا شد و در خود كابل نیز تعداد
مراكز پُستی با سرعت چشمگیری در حال افزایش بود. اكثر تمبرهای یادبود و
پُستی در زمان محمد داوود خان به صورت چهار رنگ منتشر میشد. البته
كیفیت تمبرها در این زمان تغییر چندان محسوسی نكرد و با همان وضعیت
سابق در قطع ها و مناسبتهای مختلف منتشر میشدند.
حسین زاده: با به
روی كار آمدن حكومت خلقیها به رهبری نورمحمد ترهكی و آغاز درگیریهای
داخلی و شروع مقاومتهای اسلامی، وضعیت جامعه آشفته شد و این آشفتگی بر
تمام اركان كشور تأثیرات مخرب خود را بر جای گذاشت. درگیر شدن حكومت در
جنگ و سیاست باعث شد كه سایر مسائل به فراموشی سپرده شوند. با شروع
مقاومتهای اسلامی در برابر خلقیها و پرچمیها، امنیت جامعه بر هم خورد و
چیزی كه بیش از همه دچار آسیب شد، ساختارهای زیربنایی كشور بود كه از
هم فروریخت. با دست به دست شدن شهرها و ولسوالیها میان نیروهای مقاومت
و خلقی،اولین چیزی كه آسیب دید و از بین برده رفت ، ساختمانهای دولتی
بود. پُستخانه های بسیاری ویران شد، سیمهای تلفن بین شهرها از بین رفت
و مخزنهای تمبر در ولایات به آتش كشیده می شدند.
وضعیت پُست و اطلاع رسانی در این دوره نه تنها بهبود نیافت، بلكه سیر
قهقرایی را در پیش گرفت. البته نباید ناگفته گذاشت كه كار وزارت
مخابرات در زمان حاكمیت خلقیها و پرچمیها همچنان در كابل و شهرهای بزرگ
افغانستان جریان داشت و امور پُستی در بین شهرهای بزرگ افغانستان و
ارتباط افغانستان با سایر كشورها همچنان برقرار بود، به ویژه با
كشورهای بلوك شرق این ارتباط پیش از هر وقت دیگری گسترش پیدا كرد. با
به روی كار آمدن نورمحمد ترهكی چاپ تمبر و پاكت نامة پُستی همچنان و
بدون وقفه جریان داشت و تمبرهای بسیار زیبایی در چهاررنگ و در اندازه
های مختلف همچنان به چاپ میرسید و مورد استفاده اداره پُست قرار
میگرفت. البته همان طور كه گفته شد، بیشتر این فعالیتها در كابل جریان
داشت كه از تیررس نیروهای مقاومت به دور بود و این وضعیت تا پایان زمان
ریاست جمهوری دكتر نجیب الله ادامه داشت. در این زمان علاوه بر
مناسبتهایی كه در گذشته به آن پرداخته میشد، مناسبتهای حزبی هم وارد
تمبرهای منتشره شد و حتی مناسبتهای اتحاد شوروی و سایر كشورهای بلوك
شرق برای گرامیداشت رهبران اتحاد شوروی، كنگرههای بین المللی ارتش
سرخ. در موضوعا حزبی و مناسبتهای داخلی هم برای «سالگرد انقلاب كبیر
هفت ثور» سالگرد «تأسیس حزب خلق دموكراتیك افغانستان» تأسیس «جبهة ملی
پدر وطن»، «فرمانهای شورای انقلابی» و... تمبرهای زیادی منتشر شد. با
به روی كار آمدن دكتر نجیب الله، از موضوعات حزبی تا حدود زیادی كاسته
شد و بیشتر مناسبتهای آشتی جویانه و صلح آمیز در تمبرها به كار گرفته
می شد.
باشگاه خبرنگاران: آیا در زمان حکومت مجاهدین هم تمبر تازه‌ای منتشر
شده است؟
حسین زاده: از سال
1357 تا سال 1370 خورشیدی تنها جایی كه از گزند حوادث و درگیریها در
امان مانده بود، شهر كابل بود كه با تصرف این شهر به دست نیروهای
مقاومت كه حال خود به حكومت رسیده بودند آن نیز نابود گردید. با به روی
كار آمدن حكومت مجاهدین و آغاز درگیری بین آنها، باقی ساختارهای جامعه
نیز از هم فروپاشید. در آغاز تمام اموال وزارتخانه ها به غارت برده شد
و آنچه هم كه از این دستبرد در امان مانده بود، به وسیلة موشكهای پرتاب
شده از سوی نیروهای درگیر به طرف یكدیگر از بین رفت. دیگر سیستم پُست و
ارسال مراسلات پُستی عملاً متوقف شد و كاری در این راستا صورت نگرفت.
البته تعدادی تمبر با عنوان «افغانپست» در این زمان منتشر شد که در
کیبونز لندن معرفی نشد. با روی کار آمدن حامد کرزی انتشار تمبر پستی
وارد مرحله نوینی شد و بعد از یک مرحله طولانی که در زمان مجاهدین و
طالبان متوقف شده بود دوباره از سر گرفته شد.
باشگاه خبرنگاران: گویا افغانستان در سالهای اخیر با کشور جمهوری
اسلامی ایران نیز تمبرهای را به صورت مشترک چاپ کرده است لطفا در این
مورد هم توضیحاتی بدهید؟
حسین زاده: چندین
مورد در دوره جدید با موضوع خواجه عبدالله انصاری، مولانا جلال الدین
بلخی و تمبر مشترک اکو در ایران و افغانستان منتشر شده است.
باشگاه خبرنگاران: تمبر افغانستان به چه روشهای باطل می‌شده است؟
حسین زاده: در
اوایل پیدایش تمبر در افغانستان، گوشه آن بریده میشد و بعد بر روی
مراسلات پُستی چسبانده میشد. مدتی بعد برای باطل كردن تمبر از شیوة
دیگری استفاده كردند. در این روش تازه ابتدا تمبر را روی مراسلات پُستی
نصب میكردند و بعد روی تمبر یك ضربدر (چلیپا) میكشیدند. اما بعدها به
روش دیگری روی آوردند; روی تمبر پُستی كلمة «باطل شد» نوشته میشد و
بدین وسیله تمبر باطل میگردید. بعدها مأموران پُست در هنگام نوشتن كلمة
باطل شد، زیر آن را امضا نیز میكردند كه این شیوه تا سالهای سال رواج
داشت. اما روش دیگری كه بعدها برای باطل كردن تمبر از آن استفاده می شد
و تا به امروز هم آن روش ادامه دارد، تهیة مهرهای تاریخداری بود كه
علاوه بر زمان و تاریخ ارسال مراسلات، نام مبدأ و كلمة «باطل شد» هم در
آنها حك شده است و این روش با استقبال بسیار مواجه شد و تا هنوز هم
رایج است.
باشگاه خبرنگاران: آیا تمبرهای افغانستان در موزه‌های ایران هم در حال
حاضر موجود است؟
حسین زاده:بلی، در موزه تمبر آستان قدس رضوی که بنده در آنجا
رفت و آمد دارم، تمبرهای از دوره امان الله خان به بعد موجود است.
البته به صورت خیلی پراکنده.
باشگاه خبرنگاران: استاد
در آخر از اینکه لطف کردین و وقتتان را در اختیار بنده گذاشتید
سپاسگزارم.
