|
مقدمه !
با گسترش ابزارهای ارتباطی و قدرت رسانه ها در قرن بیست و یکم، جنگ ها
تنها به عرصه های نظامی محدود نمی شوند
درگیری
ها امروز در ذهن ها، باور ها و فضای اطلاعاتی نیز شکل میگیرند، مفاهیمی
چون پروپاگند و جنگ اطلاعاتی در قلب نبرد های مدرن جای گرفته اند(ELLUL,
1973)
پس از همین رو گفته میتوانیم
درعصر حاضر جنگ وتبادله آتش بین طرفین درگیر به تنهایی سرنوشت ساز نیست
بلکه در تمام جنگ تمام عیار دیپلوماسی رسانه ای نشراتی جهت تسلط و کنترول
افکارعامه نقش اساسی و بنیادی را ایفا می نماید.
در زمانی که جنگ های مرئی مانند درگیری‌های اسرائیل و ایران، جنگ روسیه و
اوکراین، و بحران‌های طولانی‌مدت مانند جنگ افغانستان و فلسطین، جهان را
درگیر کرده‌اند، یک نبرد دیگر نیز به طور پنهانی جریان دارد که این نبرد
برای کنترل حقیقت است.
پروپاگندا یا تبلیغات هدفمند، یکی از ابزارهای قدرتمند حکومت ها، گروه
های سیاسی و حتی رسانه ها در دوران جنگ است
هدف این تبلیغات اغلب منحرف ساختن افکار عمومی، تضعیف روحیه دشمن، و مشروع
سازی اقدامات نظامی است، در چنین شرایطی، شهروندان عادی که از بیرون به این
درگیری ها می نگرند، در معرض حجم گسترده ای از اخبار، روایت ها و تحلیل
های متضاد قرار میگیرند، تشخیص حقیقت از دروغ، تبدیل به یک چالش جدی و حتی
خطرناک میشود.
در این مقاله میکوشیم نشان دهیم که چگونه میتوان در این آشوب اطلاعاتی، راه
خود را به سوی حقیقت یافت، با معرفی ابزار ها، روش ها و نمونه هایی از
جنگ های اخیر، خواننده را با شیوه های شناسایی پروپاگندا، درک تکنیک
های تحریف واقعیت و اهمیت تفکر نقادانه در دوران جنگ آشنا میسازیم.
پروپاگندا چیست و چگونه عمل میکند؟
پروپاگندا
(تبلیغات سیاسی هدفمند)، شکلی از ارتباط است که با استفاده از پیام های
گزینشی، تصاویر احساسی و اطلاعات دست چین شده، سعی دارد افکار، باورها یا
رفتار مخاطب را در جهت خاصی هدایت کند، این نوع تبلیغات به ویژه در دوران
جنگ، به یک سلاح بی صدا ولی بسیار قدرتمند تبدیل می شود. (Jowett&O
Donnell, 2019, p.7)
به بیان ساده تر، پروپاگندا
عبارت از روند یا فرایند ارسال پیام واحد به اشکال متخلف، ازمراجع
گوناگون، به منتظورتغییر افکار عامه، وتسلط در افکارعمومی، منحیث قدرتمند
ترین سلاح، از آدرس وسایل ارتباط جمعی، در خور افراد یا توده های معروض به
طور داومدار داده میشود، در صورت افشاء روند تبلیغات بالای معروض به تبلیغ
قطع میگردد.
بر خلاف
اطلاعات عینی و بی طرف، پروپاگندا تلاش میکند واقعیت را تحریف کند یا فقط
بخشی از حقیقت را نمایان سازد حکومت ها، گروه های نظامی، و حتی رسانه ها
میتوانند از پروپاگندا برای،
توجیه
حمله یا اشغال سرزمین دیگر،
تضعیف
روحیه مردم و نیروهای دشمن،
القای
مظلوم نمایی یا حقانیت یک طرف در جنگ،
انحراف
افکار عمومی از بحران‌های داخلی
نمایند
ابزارهای
پروپاگندا معمولاً شامل تصاویر احساسی، استفاده از موسیقی و ویدیو، روایت
های قهرمان ساز یا شیطان نمایی دشمن، تکرار یک پیام مشخص، و سانسور
بخش‌هایی از حقیقت هستند، در رسانه‌های اجتماعی، این نوع محتوا بسیار سریع
منتشر میشود و گاه به افکار عمومی جهانی جهت میدهد.
شناخت ماهیت
پروپاگندا، نخستین گام در درک بازی اطلاعاتی در دوران جنگ است، بدون درک
این ابزار، مخاطب به راحتی قربانی فریب رسانه ای خواهد شد.
مطالعات موردی از جنگ‌های اخیر پروپاگندا در میدان نبرد
الف- جنگ ایران و اسرائیل :- سکوت، اغراق، و سانسور اطلاعات
در ماه های
اخیر، درگیری های مستقیم و غیرمستقیم میان ایران و اسرائیل شدت یافته
است، اما برخلاف نبردهای کلاسیک، آنچه بیشتر از گلوله ها کار میکند، کنترل
اطلاعات است، اسرائیل به صورت گسترده سیاست سانسور رسانه ای دارد و
اطلاعات مربوط به تلفات، حملات موفقیت آمیز دشمن یا شکست های تاکتیکی را
محدود می سازد، در سوی مقابل، رسانه های نزدیک به جمهوری اسلامی ایران
اغلب با زبان پیروزی مطلق، گزارش هایی ارائه میکنند که درستی آنها از
منابع مستقل قابل تأیید نیست، این تقابل، فضا را برای گمانه زنی، شایعات و
روایت های غیر واقعی باز میگذارد و افکار عمومی را از درک وضعیت واقعی
بازمیدارد.
ب- جنگ روسیه و اوکراین:- روایت های متضاد در دو جبهه رسانه ای
جنگ روسیه و
اوکراین یکی از بزرگ‌ترین میدان های جنگ اطلاعاتی معاصر است، روسیه با
استفاده از رسانه های دولتی مانند آر تی تی وی، سعی دارد تهاجم خود را
«عملیات ویژه» برای دفاع از روس زبانان جلوه دهد، در حالیکه رسانه های
غربی با تمرکز شدید بر قربانیان اوکراینی و شکست های نظامی روسیه، گاهی به
اغراق نیز میپردازند، تصاویر احساسی، کلیپ های کوتاه و روایت های
«قهرمانانه» از سربازان، بخشی از این نبرد رسانه ای اند، در این میان،
شهروندان معمولی که به زبان انگلیسی یا روسی دسترسی ندارند، در معرض
روایاتی ناقص و یا تحریف شده قرار میگیرند.
ج- افغانستان:- پروپاگندای ناتو و طالبان، هر دو در نبرد برای ذهن ها
در طول
۲۰
سال حضور ناتو در افغانستان و پس از آن، یکی از شدیدترین نبرد های اطلاعاتی
در کشور جریان داشت
ناتو تلاش
میکرد با نمایش پیشرفت ها در زمینه آموزش، صحت و زیرساخت، چهره ای از
موفقیت بسازد، در حالیکه واقعیت در بسیاری نقاط متفاوت بود، از سوی دیگر،
طالبان نیز با استفاده از رسانه های اجتماعی و پیام های ویدیویی، خود را
به عنوان نیروی مقاومت ملی معرفی کردند و روایت هایی از شکست غرب و
مظلومیت مسلمانان ارائه دادند، هر دو طرف، تلاش میکردند واقعیت را آنطور که
میخواستند، بازسازی کنند.
نشانه
های اطلاعات نا درست و دروغ های جنگی
در دوران جنگ،
تشخیص حقیقت از دروغ کاری دشوار و پیچیده است، زیرا بسیاری از منابع رسمی و
غیررسمی خود بخشی از جبهه جنگ اطلاعاتی هستند، با این حال، آگاهی از برخی
نشانه ها میتواند به ما کمک کند تا اطلاعات مشکوک، نا دقیق یا گمراه
کننده را بهتر بشناسیم.
الف- تکرار بیش از حد یک پیام مشخص
یکی از
ابزارهای اصلی پروپاگندا، تکرار مداوم یک روایت خاص است، اگر یک خبر یا
تحلیل بارها و بارها از منابع گوناگون اما با عبارات مشابه تکرار میشود،
بدون اینکه منبع دقیق یا جزئیات مستند ارائه شود، احتمالاً بخشی از عملیات
روانی است.
ب- استفاده شدید از احساسات
اطلاعاتی که
با تصاویر خون آلود، موسیقی تأثیرگذار یا جملات احساسی منتشر میشوند، هدف
شان بیشتر تحریک احساسات است تا اطلاع رسانی
این روش به
ویژه برای القای خشم، ترس یا نفرت علیه دشمن به کار میرود.
ج- عدم ذکر منابع معتبر
خبرهایی که
منابع مشخص ندارند یا به "منابع آگاه"، "یک مقام ناشناس" یا "رسانه های
محلی" اشاره میکنند، باید با احتیاط بررسی شوند. منابع معتبر معمولاً شفاف،
قابل ارجاع و پاسخ گو هستند.
د- گزارش های یک طرفه و بدون صدای مخالف
اگر در یک خبر
یا گزارش فقط دیدگاه یک طرف ارائه شود و هیچ تلاشی برای نمایش نظر طرف
مقابل یا تحلیل بی طرفانه صورت نگیرد، احتمالاً با پروپاگندا طرف هستیم.
حتی رسانه‌های معتبر نیز ممکن است در شرایط جنگی بی‌طرفی کامل را رعایت
نکنند.
و- سرعت بالا در انتشار بدون تأیید
یکی از ویژگی
های اخبار جعلی یا پروپاگندایی، سرعت بالای انتشار در شبکه های اجتماعی
است. در جنگ ها، بسیاری از اطلاعات بدون تأیید نهاد های بی طرف یا راستی
آزمایی حرفه ای، به سرعت منتشر میشوند و سپس دروغ بودن شان مشخص میشود،
اما خیلی دیر.
ه- تناقض در گزارش ها
از منابع مختلف
اگر درباره یک
رویداد (مثلاً یک حمله هوایی) گزارش های بسیار متفاوت یا متضادی از منابع
گوناگون منتشر شود، نشانه آن است که واقعیت هنوز روشن نیست و نباید به
سرعت موضع گیری کرد.
ی- تفکیک حقایق از تبلیغات
همان طوریکه برای همه روشن
است دردنیا اطلاعاتی یا اطلاع رسانی از طریق وسایل ارتباط همگانی هیچ جبهه
سوم بین صلح وجنگ وجود ندارد. بنابراین دیده گاه رسانه های جمعی که در عصر
حاضر شامل رسانه های احتماعی هم میگردد به صورت بی طرفانه بوده نمی تواند.
زیرا تنها دلیل فعالیت رسانه ای یا طلاع رسانی عاری از دو حالت نیست، که
عبارت از تجارت و یا سیاست به سطح ملی وبین لمللی شکل میدهد.
طوریکه در بالا هم تذکر
داده شد تبلیغات دایماً از طریق غیر مستقل، جهت لقا افکار و ذهنیت مثبت یا
منفی در افراد و یا توده های بزرگ مردمی داده میشود.
ابزارها و راه های تشخیص حقیقت در دوران جنگ
در شرایطی که
سیل اطلاعات از رسانه ها، شبکه های اجتماعی و منابع رسمی و غیررسمی
سرازیر میشود، داشتن ابزارها و مهارت هایی برای شناسایی حقیقت از میان
دروغ، بیش از هر زمان دیگری حیاتی است. در این بخش، به مهم ترین روش ها و
منابعی اشاره میکنیم که میتوانند به شهروندان، پژوهشگران و فعالان رسانه
ای در شفاف سازی واقعیت کمک کنند.
استفاده از وب‌سایت‌های راستی‌آزمایی
(Fact-Checking)
وبسایت هایی مانند:
Snopes
Bellingcat
FactCheck.org
AFP Fact Check
BBC
Verify
این نهادها به
طور مستقل اخبار و تصاویر منتشر شده را تحلیل میکنند و درستی یا نادرستی
آنها را بر اساس شواهد می سنجند. استفاده از این منابع، یک گام مهم در
جلوگیری از فریب اطلاعاتی است.
بررسی تصویر و ویدیو با ابزار های دیجیتال
با استفاده از ابزار هایی
مانند:
Google Reverse Image Search
Tineye
InVID
میتوان
فهمید یک تصویر یا ویدیو آیا واقعاً متعلق به رویداد مور دنظر است یا از
آرشیو قدیمی و برای تحریف واقعیت استفاده شده است.
مقایسه منابع مختلف خبری:
هیچ منبع
خبری، صد درصد بی طرف نیست، برای نزدیک شدن به واقعیت، باید یک خبر را از
چند منبع مختلف (با گرایش های گوناگون) مقایسه کرد، مثلا
رسانه های
غربی
(BBC،
CNN)
رسانه های
روسی
(RT)
(الجزیره،
العربیه) رسانه های عربی
(صدا و سیما)
رسانه ای ایرانی
رسانه های
منطقه ای و محلی
با بررسی
زوایای مختلف روایت، تصویر جامع تری از حقیقت به دست می آید.
توجه به زبان و سبک نوشتار خبر:
اخباری که از
واژگان افراطی، برچسب زنی، تحقیر یا قضاوت صریح استفاده میکنند (مثل
"خبیث"، "وحشی"، "شهید مقدس") اغلب سوگیرانه اند و باید با دقت بیشتری
بررسی شوند.
تحلیل منابع توسط متخصصان مستقل:
در موارد پیچیده یا فنی (مثل ادعای ساقط شدن جنگنده پیشرفته، یا استفاده
از سلاح خاص)، مراجعه به تحلیل گران نظامی مستقل یا کارشناسان بی
طرف میتواند حقیقت را روشن تر سازد.
نقش شهروندان و رسانه های مستقل در مبارزه با فریب اطلاعاتی
در دوران جنگ، جایی که حقیقت قربانی روایت های سیاسی و پروپاگندای
نظامی میشود، شهروندان و رسانه های مستقل نقش حیاتی در بازسازی واقعیت
ایفا میکنند.
مقابله با تحریف اطلاعات فقط وظیفه روزنامه نگاران حرفه ای یا نهاد های
رسمی نیست؛ بلکه هر فرد میتواند، و باید، در این مبارزه سهمی داشته
باشد.
الف- نقش شهروندان آگاه:
شهروندان عادی با داشتن تفکر نقادانه و مهارت های بررسی اطلاعات،
میتوانند مانع از گسترش اخبار جعلی و پروپاگندا شوند. این نقش ها شامل،
پرهیز از باز نشر سریع اطلاعات
بدون بررسی منبع، یاد گیری استفاده از ابزار های راستی آزمایی، گزارش
محتواهای مشکوک به پلتفرم های اجتماعی و تشویق دیگران به تفکر مستقل و
گفت و گوی سازنده است.
شهروندی که آگاهانه با اخبار برخورد کند، دیگر فقط یک مصرف کننده‌ی
اطلاعاتی نیست، بلکه تبدیل به یک نگهبان حقیقت میشود.
ب- اهمیت رسانه های مستقل و غیرحزبی:
در کنار رسانه های بزرگ که گاه سوگیرانه عمل میکنند، رسانه های کوچک،
محلی، یا مستقل معمولاً امکان انعکاس صدای قربانیان و زوایای سانسور شده ی
جنگ را دارند.
این رسانه‌ها میتوانند از سیاست و نفوذ دولت ها تا حدی مستقل باشند و صدای
جوامع بی صدا را منتقل کنند.
ج- رسانه های مستقل:
معمولاً به اصول اخلاقی ژورنالیسم پایبندتر هستند، کمتر درگیر رقابت
تجاری و تبلیغاتی اند، و تلاش میکنند روایت چند جانبه و انسانی تری از
وقایع ارائه دهند.
د- توانمند سازی رسانه ای در سطح جامعه:
افزایش سواد رسانه ای در مدارس، دانشگاه ها، مراکز فرهنگی و شبکه های
اجتماعی یک راه بلند مدت و موثر برای مقابله با فریب اطلاعاتی است.
جامعه ای که مهارت تحلیل و تشخیص حقیقت را در خود تقویت کرده باشد، در
برابر هر نوع جنگ اطلاعاتی مقاوم تر خواهد بود.
نتیجه گیری و راهکار های پیشنهادی
در دوران جنگ، حقیقت یکی از نخستین قربانیان است. میدان نبرد دیگر فقط کوه
ها و خاک نیست؛ بلکه ذهن ها، باور ها و حافظه جمعی انسان ها نیز به
عرصه ای برای جنگ اطلاعاتی بدل شده‌اند.
در چنین شرایطی، شناخت پروپاگندا، راستی آزمایی اطلاعات و توانمند سازی
رسانه ای، ضرورتی اجتناب ناپذیر است.
آنچه جنگ ایران و اسرائیل، درگیری روسیه و اوکراین، و تحولات افغانستان به
ما آموخته اند، این است که هیچ گاه نباید تنها به روایت های یک جانبه
اعتماد کرد.
حقیقت همیشه در میان روایت های گوناگون پنهان است و کشف آن نیازمند
تحقیق، تعقل و صبوری است.
راهکار های پیشنهادی برای تشخیص حقیقت از پروپاگندا:
هر خبری را به سادگی نپذیرید؛ ابتدا منبع و اعتبار آن را بررسی کنید.
از ابزارهای راستی آزمایی و تحلیل تصاویر و ویدیوها استفاده نمایید.
به منابع خبری مختلف (داخلی، خارجی، محلی و مستقل) رجوع کرده و مقایسه
کنید.
از احساسات، شتاب زدگی و باز نشر بدون بررسی پرهیز کنید.
تفکر نقادانه را تمرین و ترویج کنید؛ به ویژه در فضای خانواده، آموزش و
رسانه.
از رسانه های مستقل و غیرحزبی حمایت کنید و نقش خود را در گسترش آگاهی جدی
بگیرید.
در نهایت، دفاع از حقیقت، دفاع از انسانیت است. همان گونه که در جنگ ها
نیاز به سربازان شجاع داریم، در جنگ اطلاعات نیز به شهروندانی آگاه، متفکر
و مسئول نیاز داریم. آینده، از آن ملت هایی است که اجازه نمی دهند ذهن و
زبان‌شان ابزار دست ماشین پروپاگندا گردد.
فهرست منابع مقاله
Ellul, Jacques. Propaganda: The Formation of Men's Attitudes. Vintage
Books, 1973.
کتاب کلاسیک درباره نظریه های پایه ای پروپاگندا و روش های آن در
جوامع مدرن.
Benkler, Yochai; Faris, Robert; Roberts, Hal. Network Propaganda:
Manipulation, Disinformation, and Radicalization in American Politics.
Oxford University Press, 2018.
تحلیل عمیق درباره چگونگی گسترش اطلاعات نادرست در رسانه ها و شبکه های
اجتماعی.
Bellingcat (www.bellingcat.com)
یکی از معتبرترین پلتفرم های تحقیقاتی مستقل در زمینه بررسی صحت اطلاعات
جنگی، به ویژه در پرونده های اوکراین، سوریه، اسرائیل و ایران.
BBC Verify (www.bbc.com/news/verify)
بخش ویژه راستی آزمایی بی‌بی‌سی که اخبار منتشر شده در فضای مجازی و رسمی
را تحلیل و بررسی میکند.
Snopes (www.snopes.com)
یکی از قدیمی ترین پایگاه های بررسی شایعات و اخبار جعلی.
InVID Verification Plugin (https://www.invid-project.eu/tools-and-services/invid-verification-plugin/)
وبسایت ابزار تحلیلی برای بررسی صحت ویدیوها و تصاویر منتشر شده در
دوران بحران ها و جنگ ها.
EU vs Disinfo (https://euvsdisinfo.eu/)
پروژه اتحادیه اروپا برای شناسایی و مقابله با پروپاگندای دولتی به
ویژه در زمینه روسیه و شرق اروپا.
Freedom House – Freedom on the Net Reports
بررسی وضعیت دسترسی به اطلاعات آزاد و سانسور رسانه‌ها در کشور های
درگیر بحران.
Al Jazeera Media Literacy Series
مجموعه آموزشی الجزیره برای ارتقای سواد رسانه ای در جهان عرب، شامل
تحلیل نمونه های پروپاگندا.
Jowett, G. S., & O'Donnell, V. (2019).
Propaganda & persuasion (7th ed.). SAGE Publications.
|
