برگردان به فارسی: حامد علی پور 

"زنجیره نور" (Chain of Light)، آلبومی از چهار آهنگ قوالی که خواننده پاکستانی در سال 1990 ضبط کرد، در خزانه‌های موسیقی کمپنی پیتر گابریل پیدا شد و وارد بازار می‌شود.

نویسنده: ادویت پاتیل 17 سپتامبر 2024، روزنامه نیویارک تایمز

یادداشت مترجم: برای خوانندگان گرامی کابل نات، نام بزرگ نصرت فتح علی خان، بدون شک آشنا است. وقتی در جریان خواندن نیویارک تایمز – که سالهاست عادت روزانه بنده شده – بودم، این مقاله توجه ام را جلب کرد و حیفم آمد که با شما شریک نسازم. نام دو فلم  راکه هردو سخت مورد علاقه من هم بوده، به انگلیسی آورده‌ام تا احیاناً کسانی که ندیده‌اند و علاقه دارند، ببینند.آن آهنگ مشترک او با ادی ویدر سالهاست که در آرشیف آهنگ‌هایم در تیلفون و کامپیوتر هم راهم بوده است و بدون مبالغه شاید صدهابار آنرا شنیده باشم. آن آهنگ  دو گونه است. یکی کوتاه و یکی طولانی. آن طولانی را هم خدمت در اینجا می‌گذارم.

در 27 اکتبر 2022، ساینا بشیر، عکاس-خبرنگار در حال مصاحبه با مایکل بروک، موسیقیدانی که با نصرت سالها همکاری داشت، در استودیوی او در لاس آنجلس بود که چیزی را متوجه شد  که او را وادار به فرستادن یک پیام فوری به ذاکر تاور، همکار فیلمسازش در پاکستان کرد: "آلبوم جدید کشف نشده."

" بشیر و تاور در حال تولید فلم مستندی به نام "استاد" در مورد نصرت فتح علی خان - خواننده مشهور پاکستانی که در سال 1997 در سن 48 سالگی درگذشت، بودند. بروک، هنرمندی با موهایی ماش-برنجی که با دانیل لانویس و برایان انو کارهای مشترک کرده است به تازگی فاش کرده بود که در حال کار بر روی یک آهنگ منتشر نشده خان است.

 این آهنگ از آلبوم "زنجیره نور" (Chain of Light) بود، آلبومی که بروک بیش از سه دهه پیش با خان در "استودیوی دنیای واقعی" پیتر گابریل در انگلستان ضبط کرد. "یا غوث یا میران" آهنگ مورد بحث، آهنگی منتشر نشده قوالی خان بود که شعر آن بر اساس تصوف، شاخه‌ای عرفانی از اسلام، ساخته شده بود. خان به چندین زبان آهنگ داشت. خانواده‌اش هرچند اهل موسیقی بودند ولی او را در ابتدا از خوانندگی منصرف کردند و به حرفه‌ای دیگر تشویق کردند. او اولین بار در نوجوانی پس از مرگ پدرش در سال 1964 روی صحنه ظاهر شد. طی دو دهه بعد، موسیقی او به مرهم و منبع غرور ملی پاکستان تبدیل شد.

خان ضبط آهنگهایش را با گابریل در سال 1988 آغاز کرد و به زودی در ساختن آهنگهای برای فلم "قاتلان طبیعی متولد شده" (Natural Born Killers) اثر ترنت رزنور و با ادی ویدر (Eddie Veder) در فلم "مرد مرده راه می‌رود" (Dead Man Walking) سهم گرفت. "زنجیره نور" - با چهار قوالی سنتی که به زبان‌های اردو، پنجابی و فارسی کمپوز شده‌اند و در اپریل 1990 ضبط شد، روز جمعه توسط کمپنی "دنیای واقعی" Real World Records به بازار می‌آید. دختر خان، نیدا، به همراه اوشا راجان، متولی املاک و دوست خانوادگی او، هر دو در این پروژه مشارکت داشته‌اند.

 گابریل اولین بار خان را در حال اجرا در فستیوال WOMAD در سال 1985 دید. گابریل که در برگزاری این فستیوال سهم داشت، آن لحظه را چنین به یاد می‌آورد: "هوا گرگ و میش بود و می‌توانستید احساس کنید که فضا و سالون با قوالی و آن صدای جادویی معجون شده بود". گابریل این حرف را در ایمیلی که به من نوشت و افزود که بعد از همکاری بیشتر با خان، "از توانایی او در ساختن ملودی فلبداهه در حالی که یک آهنگ را با تمام اوج و فرودهای احساسی آن اجرا می‌کرد، شگفت زده شدم. او فقط یک استاد صدا نبود، بلکه آهنگساز چیره‌ای بود که می‌توانست در عین حال که قالب اصلی آهنگ را حفظ کند، انتره و شافردهای کلاسیک را بی‌درنگ خلق کند."

اوران مولان، که شغلش به عنوان مدیر پروژه در "دنیای واقعی" معرفی مجدد آلبوم‌های قدمی به مخاطبان آنلاین است، در جریان بازرسی از انبار کاست‌ها، روزی در ماه جون 2021 یک کست قدیمی 24 تراک دو انچ را کشف کرد. روی جعبه نوشته شده بود "آلبوم ترد، هنرمند: نصرت فتح علی خان"

مولان در ابتدا فکر کرد که این یکی از البوم‌های قوالی است که قبلاً منتشر شده بود. او در یک مصاحبه تلفنی از انگلستان گفت: "ما انتظار نداشتیم که یک اثر نشرناشده پیدا کنیم ." مولان و آماندا جونز، مدیر دستگاه، به سرعت پروژه دیجیتالی شدن آن را دنبال کردند و آن را برای بروک فرستادند.

 بروک آلبوم "مست مست" را در سال 1990 و "آهنگ شب" را در سال 1996 با خان بیرون داده بود. بروک که حالا 73 ساله است در یک مصاحبه تلفنی از استودیوی خود گفت: "من نمی‌دانستم کیفیت اجراها چقدر خوب خواهد بود." او از زمانهای ضبط موسیقی به یاد می‌آورد که نصرت فقط می‌گفت: "وقتی می‌خواهی توقف کنیم، از پشت پنجره دست تکان بده"، زیرا ممکن بود تا دو ساعت موسیقی‌شان ادامه داشته باشند.

 در آلبوم "یا غوث یا میران"، ابیات اردوی خان با ریتم‌های پر پیچ و خم تبله در آمیخته شده. عنوان این آلبوم برگرفته از سخنی است درباره پیوندهای معنوی که در فراسوی نسل‌ها انتقال یافته: "هر نفس من به زنجیره نور او ربط دارد." این  نکته در کتابی توسط محقق پاکستانی نصیرالدین نصیر گیلانی به عنوان ادای احترام به عارف صوفی قرن یازدهم عبدالقادر گیلانی نوشته شده است. رشید احمد دین، مترجم قدیمی و مدیر امور کانسرت های خان، به نصرت پیشنهاد کرده بود که در آن روز یک قوالی جدید ضبط کند. او در یک مصاحبه تلفنی گفت: «آن آهنگ نه تجارتی است و نه معاصر. بلکه یک آهنگ بسیار سنتی است."

 بروک گفت که "همه آهنگ‌های اضافی را فراموش کرده بودند. حداقل من این آهنگها را فراموش کرده بودم". وی با اشاره به انتخاب خان برای ضبط یک آهنگ کمیاب اردو به همراه آهنگ محبوب‌تر پنجابی "آج سیک میتران دی"، نوشته پیر مهرعلی شاه، و آهنگ "خبرم رسیده امشب" با شعر فارسی از امیرخسرو در یک آلبوم، گفت، "ما فکر می‌کردیم که آهنگها تازه و تاحدی غیرعادی بودند. "

رابطه خان با بروک و "دنیای واقعی" پس از به اوج شهرت خان، در طول دهه 1980، به عنوان یک هنرمند مشهور پاکستانی در غربت، مدیون کارهای "ستاره شرقی" مستقر در بیرمنگام بود. این دستگاه که اولین بار در سال 1978 موسیقی خان را در خارج از پاکستان معرفی کرد، توسط محمد ایوب، خبرنگار قدیم رادیویی که یکی از اولین حامیان خان در خارج از شبه قاره بود، تأسیس شد.

 ایوب اولین بار در زمستان 1977 قوالی "حق علی حق" خان را در دفتر خود شنید. ایوب که حالا 85 سال دارد، در یک مصاحبه تلفنی با خنده ملایمی از اولین واکنش خود گفت: "ایوای، چه صدای فرشته گونه‌ای،" و افزود، "ما هنرمندی را کشف کرده بودیم که خارج از این دنیا بود. نصرت برای موسیقی زندگی کرد و امروز دنیا از هنر او بهره می‌برد.»

شرکت "ستاره‌های شرقی" و خان  یک پیوند مشترک شغلی را ایجاد کردند که منجر به سالها سفرهای هنری، صدها ضبط و دوستی چند نسلی شد. آینده نگری ایوب و خان برای تفلیق سازهای آسیای جنوبی با سازهای غربی و برش قوالی‌های سنتی به ویرایش‌های دقیق‌تر، کمک کرد که موسیقی پاکستانی برای شنوندگان در سراسر جهان برسد. ایوب به یاد آورد که روزی از خان پرسید: "چرا کاری نکنیم تا صدای شما به نسل جوان معرفی شود" او گفت: "بلی، چرا نی؟"

گابریل در سال 1988 خان را از طریق موسیقی متن فیلم "آخرین وسوسه مسیح" (The Last Temptation of Christ) مارتین اسکورسیزی، به مخاطبان بیشتری معرفی کرد. گابریل به یاد می‌آورد: «نصرت در کنار من در روی زمین استودیو آواز می‌خواند و آل. شانکار، ویولونیست شگفت انگیز هندی، از برنده باز درست بالای سرمان می‌نواخت. آن‌ها ملودی‌های ساده من را تعقیب می‌کردند و به تدریج بداهه و احساسات را افزایش دادند تا اینکه داد و گرفت هنری‌شان چنان عمیق و زنده شد که همه در اتاق می‌دانستند که شاهد یک لحظه معنوی منحصر به فرد هستند." او افزود: "این واقعیت که یک مسلمان و یک هندو برای فیلمی درباره مسیح موسیقی می‌ساختند، اصلاً اهمیت خود را از دست داد و در آن لحظه جادویی خارق‌العاده ذوب شد."

 بشیر و تاور، که قصد دارند فلم مستند خود را در سال آینده به نمایش بگذارند، هنوز در تعقیب شخصیت‌های زندگی خان هستند، روی آهنگهای که دقیق نیست در کجا ظبط شده تحقیق می‌کنند و به دنبال شریک توزیع هستند.

 با بررسی 800 ساعت فیلم، آن‌ها لحظات هیجان‌انگیز شنوندگان را فهرست‌بندی کرده‌اند و جزئیات فراوانی از پیچ و خم سیر هنری خان در جهان جمع‌آوری کرده‌اند، از جمله جزئیات مربوط به وضعیت صحی رو به وخامت او که توسط داکترش شرح داده شده است و این که چگونه سفرهای گسترده هنری او بر روابط بین-فردی گروهش تأثیر گذاشته است.

بشیر می‌گوید: "ممکن است مردم فکر کنند که او با کار هنری در هالیوود و بالیوود، ستاره بزرگی بود که پول زیادی به دست آورد، اما این صحیح نیست. او افراد مناسب و مجربی را نداشت که معاملات درستی را برای او انجام دهند."

 اما چگونه "زنجیره نور" برای بیش از 30 سال دست نخورده ماند؟ جونز در مورد جلسات ضبط متعدد قوالی خان که در "دنیای واقعی" ضبط شده است، گفت: "آهنگ‌ها به ندرت تصحیح یا ضبط مجدد می‌شد."

بروک پس از شنیدن آهنگ "یا غوث یا میران"، برای اولین بار در 32 سال، شگفت زده شده بود و گفت که "این آهنگ چقدر میلودیک است و متفاوت از هر چیزی که قبلاً  از نصرت شنیده بودم. در این آهنگها چه جادوی نهفته است."