محمد انور نیـــر هروی

                 منبع: روزنامهٔ ملی انیس حمل ۱۳۴۷/مارچ ۱۹۶۸

 
وجه تسمیه:
نام قدیم هرات، اریا بوده و بطلیموس اریا را یکی از ولایات هفتگانه آریانا ضبط می‌نماید (۱) برهان قاطع:«هریو بکسر اول و ثانی و فتح( واو) منسوب به هرات است» (۲) باز می‌گوید : « هری بکسر اول و ثانی نام شهریست ازولایت که به هرات مشهور(می‌باشد) » (۳) محشی برهان می‌نویسد: « هراه (هراة) مساوی هری مساوی هریو در اوستا هریوا(۴) در پارسی باستان هریوا(۵) ( باستناد اشپیگل ص-۲۴۵) در پهلوی هره (۶) هریک (۷) (بااستناد مارکوارت شهرستانهای ایران ص-۱۰) وهرات (۸) (بااستناد او نوالا ص- ۲۶۶) نام شهری به خراسان قدیم بوده که اکنون در شمال غرب افغانستان بکنار هریرود واقع است» (۹) برخی هرات را به فتح (هاء) ضبط کرده اند. بقول یاقوت: « هرات بالفتح شهر عظیم و مشهور بوده از مادر های شهر های خراسان است» (۱۰) وابی الفداء می‌گوید: « هراة بفتح الهاء و (راء) مهمله و (الف) و (هلاء ) در آخر از ربع خراسان است» (۱۱) به گفته حسن پیر نیا اسم این صفحه (هرات) در کتیبه های داریوش (هرایو) است که یویانی شده آن آریا (۱۲) می‌باشد، در شمس اللغات (ج ۲ ص-۳۰۳) چنین آمده که: «هریو بالفتح نام شهریست در خراسان هری بکسر اول و فتح دوم نام شهریست بناء کرده اسکندر، وهریوة بکسر تین منسوب است به شهر هری » مگر امروز مردم محل به کسر(هلاء) تلفظ کنند به هرحال پیداست که تلفظ کلمه (هرات) در هر عصر و بهر لهجه فرق نموده است، چنانچه از کلمه (اریا) که قدیمیست به هریو هریوا هره -هریک -هرای و -هری وبالاخره به هرات تحول یافت.

بنای هرات:
در خصوص بناء این شهر روایات زیاد است گرچه برخی ازین روایات افسانه به نظر میخورد ولی از لحاظ اینکه مورخین قدیم به ذکر آن پرداخته اند ما هم به آن روایات اشاراتی می‌کنیم: یاقوت حموی (متوفی ۶۲۶ه ) از قول الرهبی می‌گوید :« هراة از بناء های اسکندر است وی زمانی به شرق داخل شد و تا چین گذشت، عادتش این بود که تمام اهالی شهر را به بناء حصاریکه ایشان‌را از شر دشمنان نجات بخشد مکلف سازد بدین منظور تمام لوازم کار آمد و سامان مهندسی را مهیا نمود، او میدانیست که گروهی از مردم هرات فرمانبرداری خواهند کرد لذا موقع یافت که شهر را بوسیله ایشان آباد ساخته و اساس آنرا مستحکم گردند بعدا طول و عرض حصار را اندازه گیری نموده، سپس تهداب آنرا پی ریزی کرد و بروج و ابواب آنرا بلند برد (۱۳) سیفی هرلای مورخ قرن هفتم هجری از قول شیخ عبدلرحمن عبدالجبار فامی می‌نویسد: « نقل است که در خراسان اول شهریکه بناء کرده اند فوشنج (۱۴) است و او را به شنگ بن افراسیاب ... بناء افگنده و بعضی میگوید... اوهوشنگ بوده است... اسکندر معروف به بخت نصر شهر قندز را بناء کرد پیش از از شهر هرات، به پانصد سال و شهر هرات را اردشیر بابکان و بهمن بن اسفند یار بناء کرده اند» حمدالله مستوفی (۷۴۰ه) مینویسد:

«هرات را هرات نام امیری توابع جهان پهلوان نریمان ساخت.اسکندر رومی بعد از خرابی تجدید عمارتش کرد» (۱۵) زمچی اسفزاری درباره بناء شهر هرات هفت وجه ذکر مینماید مگر اغلب گفتار وی با تذکرات سیفی هروی مشابه بنظر میرسد. (۱۶) میر خواند نیز راجع به بناء شهر هری اشاراتی نموده است (۱۷) ولی آنچه او درخصوص بناء شهر مذکور ذکر نموده شباهت تامی با اقوال فوق الذکر بهم میرساند، تنها چیزیکه اضافه دارد این است که می گوید: « شهر بندیکه حالا در زمان میر خوند) معمور است در طرف جنوبی شمیران و قهندز افتاده و آنها داخل درون شهر بندیکه ملک معزالدین حسین کرت احداث فرموده بود و آن درغایت وسعت، چنانچه قطر آن از سرپل جوی انجیل تا در بند شیخ خرم نزدیک بیک فر سخ میشد » (۱۸) فریر فرانسوی گوید: « تصور میرود شهر مستحکم هرات بناء کرده اسکندر کبیر باشد» (۱۹) بار تولد مینویسد:

«مسلمین اسکندر کبیر را بانی هرات و مرو میدانستند» (۲۰).

قسمیکه در بناء هرات آراعزیادی موجود است در محکمی و استحکام دیوار های قلعه بروج وبا روی آن نیز اقوال چندیست. اعلیحضرت احمد شاه درانی در نامه که عنوانی مصطفی سلطان ثالث عثمانی نوشت مینویسد: « قلعه هرات محکمترین قلاع روی زمین است و در رفعت و متانت همسر با چرخ برین است » (۲۱) میرزا عطا محمد شکار پوری میگوید: « از آنجاییکه قلعه هرات در استحکام و متانت نظیر ندارد بلکه چون سد سکندریست که اکثر مخالفین و یا جوج طینتان را هرگز بر آن دست رس نیست مگر از درون قلعه کدام آتش دغا بازی شعله ور گردد والا ممکن نیست که باسانی به تسخیر قلعه هرات کسی پردازد» (۲۲.) ویلم کی (۲۳) میگوید : « شهر هرات از هر جانب با محکمی توسط یک خندق مرطوب و دیوار هاییکه به اطراف آنست استحکام یافته است» (۲۴) .

متاسفانه این شهر در مرور قرن تاریخی به دفعات مورد هجوم قرار گرفته در استحکام آن رخنه های ایجاد شده است، چنانچه در اوایل قرن هفتم هجری چنگیز خان یکی از فرزندانش را بنام تولی (۲۵) بغرض تسخیر خراسان موظف ساخت(۲۶) تولی باسپاه قوی هشت روز بر در شهر هرات لشکرگاه کرد و آنشهر را بگرفت و در حدود ششصد هزار نفر بربع هرات شهید شدند. (۲۷) چنگیز خان ایلچیکدای را با هشتاد هزار مرد جنگی به هری فرستاد، هرویان سخت پایداری کردند و در هر محار به قریب پنجهزار از سپاهیان او هلاک میگشتند تا اینکه از کثرت سنگ ورعد و منجنیق جدار باره سوراخ گشت و از اثر کندن نقبها انتظام بروج رو بانهدام رفت (۶۱۹هجری). ایلچیکدای از برج خاک بر سر که اکنون به برج خاکستر شهرت دارد هرات را بگرفت (۲۸) بدینطریق در زمان چنگیز خان قسمتی از قلعه شهر ویران و اهالی آن قتل عام گردیدند ولی متعاقبا بامر او کتای قاآن در آبادی آن شهر باستانی کوشش شد (۲۹) همچنان در سال ۶۸۸ هجری ایاجی بن قنقوردای نوین باده هزار نفر بهرات حمله برد و مردم زیادی را کشت و بیش از صد نفر باقی نماند و شهر هرات در اثر خرابی و دهشت چون وادی بود (۳۰) در سال ۶۹۸ هجری اولجایتو سلطان بر هرات لشکر کشید و آن شهر را ۱۸ روز محاصره کرد و بازگشت.

ملک فخرالدین فرمان داد تا برج و بارو و خاکریز و بندو خندق شهر هرات را عمارت کردند و دیوار بار و را بینددند بر جهارا مقدار چهار ده گز بر افراشتند و از میان بارو و دیوار فصیل شش گز خاک برداشت و بر هر درب در بندی بزرگ ساخت و تمام رعایای هراة، اسفزار. غور، غرجستان، ازاب، فوشنج، گوسویه و باخرز را به عمارت برج بارو و خندق مامور گردانید، و شهر هرات را چنان استوار ساخت که از هیچ طرفی بجز دروازه ها امکان آمدن و مجال بیرون شدن نبود (۳۱) اولجایتو مرتبه دیگر در سال ۷۰۶ هجری به محاصره هرات قیام ورزیده و دانشمند بهادر را بدان سمت فرستاد. وی بعد از جنگهای متعدد بقتل ریسد و حکومت هرات بدست جماالدین محمد سام افتاد (۳۲)......

ادامه دارد.....