نوشتهء جناب میرعلی اصغر شعاع

قدیم ترین و قیمت دار ترین کتب و جراید جهان

امروز در پرتو ترقیات ساینسی و ابتکارات محیرالمقولی که در فن طباعت رو داده، نگارش کتاب و تعمیم آن، نشر جراید و و توزیع آن کار آسانی تلقی شده و انسان فکور، متتبع نتیهء مطالعات عصر تحقیقات خود را در اسرع وقت به پیشگاه مطالعین و ارباب شوق تقدیم میدارد در سایهء تکامل این فن خوشبختانه ساحهء توسعه علم و معارف بسط و انکشاف قابل ملاحظه نموده و کتاب نادر، آثار قیمت بها و نسخه های قلمی منحصر به فرد به دسترس استفادهء همگان گذارده می شود. زحمت استنساخ از بین رفته تشنگان دانش و کمال عطش عامی خود را زودتر میتوانند و فرو بنشانند. واقعأ اختراع، ماشین طبع خدمت بزرگی به عالم علم دانسته میشود. آری اگر زحمت ها مسافرت ها و خونجگریهای اسلاف خود را که در راه تحصیل معارف متحمل می شدند از نظر بگذرانیم، و رنج های فراوان را که جهت تحصیل نسخ قلمی کتب قبول می کردند بیش چشم جلوه داد، آنگهی تسهیلات امروزی را با مشکلات ایشان طرف مقابله قرار دهیم برعشق و هوس روزافزون آنها نسبت به علم باید هزاران آفرین گفته و زحمت شباروزی ایشان را به نگاه احترام و تقدیر بنگریم و اگر خود یاری همه لطف بی پایان زمانه و تسهیلات فوق العادهء عصر برق و اتوم و تکنالوژی را شعار ساخته در سدد کسب دانش و تزئید فهم و بینش خویش بر نمی آئیم البته براین جمود و عطالت خیلی بی مورد و نا بهنگام باید بلندترین مراتب تأسف و اندوه را نشان داده و به زندگانی پر فلاکت و ادبار تن دردهیم.

بیائید با یک نگاه اجمالی ولی عبرت خیز زحمات پیشینیان را در راه تهیه و کسب و تعمیم آن از نظر بگذرانیم و صفحاتی چند از اوراق پارینه بشر مطالعه کنیم شاید ازین حقایق مسلمه منسه شده وظیفه خود را در مقابل دنیای امروز و پسران فردا به خوبی مستشمر شیویم.

شاید اعصاب خراب رفتهء ما را آن متبه مهم نکاتی دهد و دیگر علیل و زبون باقی نمانیم تا در سیر کاروان مدنیت راه خود را طوریکه لازم است، تعقیب بتوانیم.

انسان در نخستین دوره زنده گی کارآمدن کتابت مکتوبات خود را یا بر روی سنگ می نوشت، یا برروی پوست یک درخت نقش های تحریری خود را حک می نمود و نوشته برسنگ امروز هم معمول است ولی نه به آن وضع و کیفی که قدیم مروج بود. لوائح قبور مرده گان بزرگترین نمونه تحریر بر سنگ است نگارش بر درخت تا به حال از مود نه افتاده و گاه گاهی محض تفنن عشاق تحریر یاد محبوبه گان خود، جوانان به یاد صباوت و یا روزگار شادی و طراوت خویش در روی بعضی از اشجار بزرگن یادگار های عشقی و تاثرات قلبی خود را در قالب الفاظ و کلمات تحریر می نمایند. مدتی بر روی پوست حیوانات می نوشتند. جلد آهو مخصوصأ طرف استفاده قرار میگرفت مگر پوست حیوان به مدارک مهمتر دیگری به دردم می خورد برعلاوه کیفیت تهیه آن به قسمی که قابل نوشتن گردد، زحمت زیاد داشت و خیلی قیمت تمام می شد از آن رو در صدد برآمد تا مواد دیگر را به عوض جلد حیوانات بکار برند. در اوایل حیات هومر (800 سال قبل میلاد) بر روی پارچه های کتاب و با بلیت های نازک چوب تحریر می نمودند. بعضأ مقاصد خود را بر روی لوحه ها و خشت های گلیی، صفحات موم مانند و دیگر مواد قابل خراش ثبت میکردند.

آثار مکشوفه صفحات محرره سنگی، گلیی و وغیره نشان میدهند اولأ تهیه این مواد، ثانیأ نگارش بر آنها و حفاظه آن چه مشکلاتی را فراهم می نمود و افهام و تفهیم ازین راه با موانع زیادی برخورد میکرد. افتخار کاغذ نخست بر مصر و بعد از آن به چین عاید می شود. پوست یا (بیورس،گیاه مختص مصر) قابلیت مخصوص جهت نگارش داشت و چون مصر انحصار پیداوار آن را مالک بود، لذا مفادی در مقابل فروش صفحات یا بیروس حاصل کرده کتابخانه عمومی اسکندریه ازین استفاده شایانی نمود. در (521 قبل از میلاد) وزیر زراعت مصر در ساختن کاغذ از پنبه موفقیت یافت در نتیجه تحقیقات مزید بالاخره چینی ها توانستند از کاه و دیگر مواد کهنه پاره کاغذ بسازند و چون عرب ها تخنیک ساختن کاغذ را از الیاف نباتات دریافتند. لهذا در بغداد در سال (795 میلادی) یک فابریکه فن کاغذسازی تهیه کردند که در شرق نزدیک منحصر به فرد دانسته میشد. فن کاغذسازی در اثر جنگهای صلیبی به اروپای غربی معرفی شد و در (1390 میلادی) در جرمنی نخستین فابریکه کاغذسازی در (راونسبورگ) تاسیس شد. کاغذ های مصنوع این موضع تا به حال از حیث جنسیت امتیاز مخصوصی دارد. اولین بار در (1494 میلادی) کاغذساازی در انگلستان رواج پیدا کرد در سال 1760 میلادی ساختن کاغذ از چوب مخصوصأ در موضع روانسبورگ شروع شد. این صنعت در قرن 18 عمومیت حاصل نمود.

برعلاوه کاغذ و مواد متذکرده گذشتگان بر روی مواد دیگری هم جهت تفنن و زیبایی تحریر می نمودند. چنانچه آثار محفوظه آنها امروز در زمرهء مواد انتیک و خیلی قیمتی به شمار می رود. مثلأ در عدن دارای کلکسیون بسیار دلچسپ و قیمتی موادی میباشد که در نواحی مارج از استعمال کاغذ طرف استفاده قرار داده میشد. از جملهء آنها یک جنتری تیوتاتک است که برروی چوب شمشاد نوشته شده و به کشور سویدن تعلق دارد. سی و نُه صفحه فشرده شده و شش الیاف برگ اکیف (یک نوع سرو) که روی آن را از یک نوع پلاستر پوشنانده اند ازین نقطه نظر اهمیت تاریخی دارد که اسناد تحریری (مایاها) در بوکا تان برروی آن قید میباشد.

پارچه های مختلفه و خالص محدرات ثبت قدیم بر کاغذ های کتانی سیاه برگهای خرما متضمن حروف منقوشهء زرد رنگ که در هند شرقی مورد استعمال داشت نوشته های سیاهی بر روی یک ماده کاغذ مانند سیاه قرآن، سلطان بایز دوم که در 433 صفحه پارچه ابریشمی به رنگ لاجور و حروف ترکی نوشته شده، با مکتوبی که ریگ ورقه طلا در 1696 ذریعهء شهزاده مالی تحریر یافته کتابت و پوست درخت تان که واسطه بوکاغیری های سایبریای شرقی صورت میگرفت، همه نشان می دهند.

چنانکه در نگارش کتب آثار مهمه گذشته از کاغذ مواد دیگری را هم طرف استفاده قرار میدادند و در تزئین آنها از صنعت نفیس کار گرفته محلول جواهر و چیزهای قیمتی را در ضمن به کار میبردند. فرزندان قرن بیست از برکت عمومیت و تکامل سواد و نوشت و خوان، امروز به سهولت مراتب علمی و خیرت خود را می افزایند و کار به جایی کشیده که با ابتکارات جدیدهء ساینسی کورها و کرها [نابینا و ناشنوا] را هم ازین نعمت بی بهره نمی گذارند.

کورس های سواد خوانی برای نابینایان در ممالک رافیه کم کم توسعه حاصل کرده و احصائیه آنها قوس صعودی خود را می پیماید. گذشته گان و حتی در قرون وسطی مردم به این طرف هیچ توجه نداشتند و در ذرایعی که با آنها بتوانند این مرام مشکل را جنبهء عملی بخشند، به دست ایشان نبود. این نهضت به قرن 17 و 18 آغاز می یابد.

(والنتن هوی) یکی از موسیقی نوازان فرانسوی در قرن 17 سیستم معروف برجسته را برای کورها وضع کرد. در 1837 شخصی به اسم (جیمزگل) که در ادتبورگ سکونت داشت، اولین کتاب مخصوص نابینایان را به حروف برجسته در انگلستان آماده ساخت. بعدها این فن تدریجأ متکامل شده و امروز آله های مخصوصی برای این مقصد تهیه گردیده و کسانی را هم که دنیا در نظر شان برای همیشه تاریک است، از خطوط عنعنوی و لذت های علمی و روحی بی نصیب نمیگذارند، چه قدر غفلت و ناعاقبت اندیش است، اگر افراد ـ لم و تنومند هم چنان جاهل و بیخبر بمانند ومردم با چشم بسته و عین نابینایی از ایشان سبقت بگیرند. بشر حساس و بصیر در هر دوره این حقیقت را متجسس بوده که شرافت و عظمت آدمی به علم و دانش مربوط است لذا برای اینکه ازین نعمت کبری محروم نماند به وسایل مختلفه تشبث ورزیده و در خور استطاعت خود استعداد محیط و نیروی مادی و معنوی خویش تحصیل علم و توسعهء نطاق آن همت میگماشت. مثلأ در امپراطوری بزرگ روما حتی غلام ها را به فن کتابت آشنا می نمودند و برای اینکه نسخه های کتب علمی بیشتر گردند ایشان را به استنساخ مجبور ساخته و ملاحظه میکنیم در عصر عظمت و شکوه این امپراطوری تعداد کتب مستنسخه تقریبأ وضع آثار مطبوعهء امروز را حاصل کرده بود.

اسکندریه به مرکز بزرگ علم و محل انتشار دانش شمار میرفت در کتابخانه آن بیش زا چهارصد هزار جلد کتاب که همه ذریعهء مستنسخین تهیه شده بودند برای استفاده حاضر بودند.

در روم یک حصهء مهم شهر را دکانهای متعددی احتوا کرده بود که همه مخصوص کاپی نمودن و نقل گرفتن دانسته شده و نویسنده گان در بین آنها به نقل و ثبت آثار می پرداختند یکی از ثروت مندان و صرافان معروف رومن به اسم «انیکوس» که دوست سیسر به شمار میرفت در عین حال به وظیفهء نشر کتب اشتغال داشته و ازین راه ثروت هنگفتی به دست آورد. کلکسیون منظومه های سوزان و خیلی جذاب شاعر لطیفه گو (مارتیل) «متولد سال 400میلادی» به آن تعداد استنساخ شده بود که به حساب امروز به قیمت یک شلنگ تمام می شد. این کلکسیون از 340 منظومه مرکب و راجع ب حق امتیاز مؤلفین و نگارنده گان چندان معلومات مکمل نداریم. (پلینی) باری از نوشته جات و آثار گذشته گان کلکسیونی گرد آورد که از روی تخمین امروز به مبلغ پنجهزار پوند خریداری شد تا سنهء 500 میلادی شهر روم اهمیت خود را از نقطهء نظر تجارت کتب، توزیع و نشر آن از دست نداده بودو نماینده گی ها در دور ترین نقاط امپراطوری وسیعهء رومن، انتشار یافته به فروش کتب و تعمیم معارف مصروف بودند اگرچه حقوق امتیاز و اقتباس تقنین نیافته و دیگر پرنسیب های مخصوصی جهت اشتغال به این امر در بین افراد مراعات میشد.

کتابخانه ها بیش از همه درین راه خدمت کردند مردم درهمان اوقت به دزدیدن کتاب ها مبادرت ورزیده و بنابر آن اسباب رنجش کتابخانه ها را فراهم میکردند. مثلأ در 1936 در کتابخانهء فراجان واقع آتن، به کشف یک سندی مؤفق شدند که مرام آن دادن هدایت و تقاضا افراد مسوول جهت از بین بردن عاریت دادن کتاب بوده و جدأ توصیه شده بود به اشخاص موقع ندهندکه کتب را از کتابخانه بیرون ببرند.

از شواهد متذکره به این حقیقت پی میبریم که در مدنیت های قدیم توجه تامی در راه تطمین آرزو های علمی انسانها میذول شده با آنکه وسایل تبلیغ و تعلیم خیلی ها اندک، اقص و مختصر بودند. لهذا بلندتر از حدود وسع و تصور کارکرده و یادگارهای بسیار قیمتی و پرکیفی برای اخلاف باقی گذاردند.

در قرون وسطی و درورهء قبل از اختراع طبع قیمت کتاب ها خیلی ها بلند رفت یعنی آن سیر سریعانه نش کتب که روزگار مجدد عظمت امپراطوری رومن اختصاص داشت، باقی نماند. لهذا نسخه های آن قلت پیدا کرده و قیمت آنها بر عکس روز به روز متزاید شده رفت. مثلأ در 1150 میلادی یک نسخه اثر (لیوی) به قیمت 120 مسکوک طلایی دستگیری میکرد و حال آنکه این مبلغ یک جایداد خیلی وسیع و حاصل خیز را ابتیاع می نمودند. شخصی به اسم (انتونینوس بیکانیلوس) اراضی و مزارع خود را در بدل یک نسخه کاپی لیوی از دست داده بآ آن معاوضه نمود.

قبل از اختراع فن طباعت شیرازه بندی و صحافت کتب هم خیلی مشکلات داشته وبسیار قیمت تمام میشد. انجیل شریف را با جواهر قیمتی مرصع نموده و ذریعه چرم بابلی پوش میکردند و از صفحات عاجی هم استفاده می نمودند. روی همین اساس بوده که جیروم پدر معبد باری از روی توبیخ، و سرزنش چنین تذکر شد:«کتب شما از چیز های نفیس و جواهر گرانبها مشحون ومزین است حال انکه مسیح در خارج از معبد خود عریان بود سفالین سازان قدیم رومانوی یک تیپ قلل حرکت را جهت چاپ نمودن نام شرکت خودها برای پیداور خویش به کار می بردند».

ولی درین دوره فکر طبع کتب به دماغ احدی خطور نمی کرد و حال آنکه در دیگر طرف کره ارض یا در سرزمین پهناور و باستانی چین در 175 قبل از میلاد متون کلاسیکی چینی بر روی قابلیت های چوبی حک میگردید و بعدأ از روی آن نسخه های زیادی تهیه میکردند. این اقدام را مرحلهء اولیه طبع بدانیم،البته بیجا نخواهد بود.

این وضع به همین حال خود تا 600میلادی باقی ماند ولی درین هنگام حروف مخصوصهء چوبی به میان آمد و در حدود 1050 میلادی مشق طبع کتب به واسطه تیپ های قابل حرکت طوریکه فوقأ تذکار رفت در سرتاسر کشور چین عمومیت پیدا کرد.

در اروپا نخستین مرتبه اهالی هالیند بواسطهء تابلیت های چوبی کتب مبادرت ورزیدند چنانچه نمونهء این نوع طباعت در کتابخانهء دولتی میونخ در 1935 کشف گردید و یک تختهء چوبی که حروف آن برجسته بود، نشان داد که مخصوص طبع بود و صرف برای همین مقاصد از آن استفاده می نمودند.

طبع حروف برجسته چوبی و فلزی برپوش مجلات و در دماغ (جوهان گوتینبورگ) فکر طباعت را ابداع نمود او نمی دانست که این فکر از قرنها به این طرف در کشور چین عملی شده و مروج بود. از سنوات نیمهء قرن پانزدهم او در عملی ساختن نظریهء خود مؤفقیت حاصل کرد. انجیل معروف لاتین او که به نام «مازارین بایبل» یاد میشود، از 1456 میلادی جهت طبع فرستاده شد. اولین اثر مطبوع که نام طابع، تاریخ، و موضع طبع هم در آن چاپ میباشد، همانا کتاب (منزپسانتر) میباشد. که در 1457 به طبع رسید. (متلین) در 1466 برای اولین مرتبه در جرمنی انجیل را به طبع رسانید. در 1476 ویلیم کاکستون مطبعهء خود را در انگلستان به کار انداخت. در روم در 1464 اولین مطبعه ذریعهء پاتارتز و سوینهم تهیه گردیده طبع کتب آغاز کرد. چنانچه چندین اطاق مطبعهء مذکور تا سالهای اخیر هم در روم دیده میشد.

لوئی یازدهم از 1470 مطبعه جیرنگ را در یونیورستی پاریش بکار انداخت. روسیه نخستین کتاب مطبوع خود را به نام (اعمال حواریون) مورد مطالعه قرار داد. پس از آن مطابع در اکثر بلادعالم عمومیت پیدا کرد. صدها هزار کتاب مجله، روزنامه وغیره از مطبعه های مذکور همه ساله بیرون شده و میشود. در 1769 یک اکتور دراماتیست[هنرپیشه] یوروپایی به اسم (الایس سنی فیلدر) لیتوگرافی را اختراع نمود. و چاپ سنگی را رواج داد و بعد از آن اقسام مختلفهء طباعت یکی بعد دیگر به میان آمدند تا آنکه در قارهء امریکا درین سالها به منتهای کمال خود رسیدند. در 1880 طباعت ماون در فلادلیفا روی دست گرفته شد کار های رنگه کم کم به فوتوگرافی ترقی یافت.

پدر کلیسای یونان به اسم اوریجن که در قرن سوم میلادی زنده گی داشت از حیث تحریر زیاد کتب شهرت فوق العاده دارد چنانچه معروف است این شخص به تعداد شش هزار اثر تحریری دارد. فیلسوف دیگری کرای سییوس هفتصد اثر از خود باقی ماند. نوشته های ولتا بر هفتاد جلد بزرگ را احتوا می نماید فیلسوف مشهور (جین اج فورمی) که در 1797 ترک زندگی گفت، 700جلد کتاب بعد از خود به یادگار گذاشت. نویسنده کومیدی ایطالوی گولدونی، دوصد اثر تحریر کرد. کالدیرون هسپانوی 127 کومیدی نوشت برعلاوه به تعداد 95 اثر مذهبی و 1000 انترکت تالیف نمود. لوپ وریگا درمه نویس هسپانوی 1800 کمپوزیشن های تیاتری به رشتهء تحریر در آورد. هانس سالس جرمنی 200 اثر نمایشی؛ 197 نوشته های مضحک [طنز]،1160 حکایات تمثیلی و 273 داستنان نگاشت.

علمای شرق مخصوصأ نویسندگاه اسلامی از این رهگذر بر اروپایان فوقیت دارند چه آثار شان کتب ضخیم و مهم علمی را تشکیل میدهد. مثلا ابن رشید متجاوز از هفتاد جلد کتاب بزرگ در علوم تالیف و تصنیف کرده که بیشتر آنها به لاتین و عربی ترجمه شده است این رضوان ابوالحسن علمی یکی از اطباع بزرگ اسل

ام در آواخر قرن چهارم در حدود شصت اثر معروف در طب، فلسفه تاریخ و دین دارد. شیخ الرئیس ابن سینا که از فلاسفه برزگ اسلام و یکی از مفاخر افغانستان است. بیش از 135 کتاب تحریر نمود، که تمام آثار او یک کتابخانه مهمی را تشکیل میدهد. غیر از آنها در اسلام علمای متعدد و بزرگی گذشته اند که ده ها جلد کتاب و اثر از خود باقی گذارده اند.

قیمت های بزرگ:

در سال 1933 برتیش موزیم بریتانیا برای خرید یک کتاب که کاپی عهد جدید (نیونیستامت) دانسته می شد مبلغ یکصد هزار پوند پرداخت. این اثر را کودکس سینای نیکوس در 1844 در دامان کوه سینای بدست آورده بود. تاریخ آن به اوایل قرن چهارم ارجاع می شود. دربین مهمترین و قمیت دارترین کتب همانا قرآن خطی محسوب می شود که تنها جلد این قرآن (3000 پوند) ارزش داشت [هدیه می شد] درین قرآن صفحات طلا بکار رفه و ذریعهء 398 جواهر نفیسه، 167 مروارید، 132 یاقوت و 109 الماس درجه اول تزئین یافته بود. برعلاوه صفحات سربی نازک که برروی آن حروف رنگه و تصاویر طبع شده نیز در آن بکار رفته بود.

خزانه کتابخانهء اپسالا واقع سویدن کتابی دارد که تا به حال قیمتش نتوانسته اند، تخمین نمایند، این اثر بر روی پوست به حروف نقره یی در صفحه سرخ رنگ تحریر یافته است در 1930 در شهر برلین یک کاپی انجیل مازآرن مورد لیلام واقع شد و در نتیجه فروشنده مبلغ گزاف 65000 پوند از این معامله تحصیل نمود. صفحات این انجیل متضمن 42 خط بوده و اولین انجیلیست که ذریعهء تایپ قابل حرکت چاپ و به طبع رسیده است. جهت ثبت اولین کتاب شکسپیر به بریتش موزیم برطانیه از طرف یک شخص مجهول الهویه مبلغ 5250 پوند پرداخته شد. کتاب کوچک افسانه های لافوتین بعد از آنکه طبع گردید به قیمت 6 فرانک به فروش رسید این اثر ذریعه (فراگوتارد) قبل از طبع نقاشی و تزئین یافته بود. نسخهء مذکور بیش از طبع به مبلغ دومیلون فرانک به فروش رسید.

بزرگترین و کوچکترین کتاب ها:

کلانترین کتب عالم عبارت از دکتری چینی است که در 1600 میلادی برحسب امر امپراطور چین به طبع رسید این اثر از 5020 جلد مرکب می باشد و هر جلد محتوی 170 صفحهء بزرگترین جلد منفرد جهان 31بر 25 اطلس است که در مکتب دولتی تخنیکی ویانا (اطریش) حفظ میباشد و عبارت است از اطلس اناتومیکی طول این اطلس 74 انچ و 4بر 5 انج ـ عرض 35 انج و2بر 5 دانسته می شود. برای طبع آن پنج سال کامل از 1825 الی 1830 صرف شد در سال 1936 متخصص میناتور انگلیسی به اسم «گنر» کتابی نوشت که عرض و طول آن 7 بر 20 و عرض آن 14 بر 25 انج بود این کتاب صفحه داشت و پادشاه آنرا خریداری کرد. آخرین کتاب گنر از حیث کوچکی نظیر نداشت. طول و عرض آن 31بر 125 و 37 بر 200انج اندازه شده است این کتاب محتوی 100صفحه میباشد. بزرگی یکی از کوچکترین کتب دنیا 2 بر 5 انج ضرب یک بر پنج دانسته می شود این کتاب در 1867 در (پاردا) به طبع رسید و 208 صفحه را متضمن است. مضمون آن مکتوب است که در 1615 ذریعهء گالیلو نوشته شده و تا به حال نشر نشده است.

اولین کتابخانه های جهان در معابد و آرشیف های دولتی تشکیل یافتند. قدیم ترین همه بشاه آتور سردانا پالوس در نینوا (تقریبأ 1900 قبل از میلاد) انتساب حاصل میکند. بعد از آن کتابخانه قل العمران مصر (قرن 15 قبل از میلاد) قدامت دارد و در همین وقت کتابخانه شاهان در آسیای صغیر است، جلب توجه می نماید. ازین شواهد تاریخی بر می آید تهذیب اوقات متذکره قابل ملاحظه و دقت کتابخانه عمومی را یونان قدیم و در عهد پستراتوس (51 قبل از میلاد) در شهر آتن افتتاح گردید. این کتابخانه را بعدها اکسریکس تاراج نمود. در اثر مرور زمان کتابخانهء معروف اسکندریه با مجموعهء چهارصد هزار جلد کتاب در اثر محاربه بین عساکر اسکندر و یومپن در 47 قبل از میلاد خسارات زیادی را متحمل گردید و همچنان در 491 از دست راهبین نصارا ضررهای زیادی به آن رسانده شد. انتونی جنرال فاتح رومانوی به ملکه قشنگ مصر کلیوپاترا به تعداد دوصدهزار جلد کتاب از کتابخانهء شاهان در آسیای ضغیر، اهدا نمود. رومانوی ها بعد از اشغال قرطیه در 146قبل از میلاد محتویات کتابخانهء آن را به شاهان افریقا که با آنها متحد بودند بخشش کردند.

نخستین کتابخانهء روم در عهد امپراطور اگوستوس (63 قبل از میلاد الی 14 میلادی) تأسیس یافت. موضع کتابخانه معید آزادی که ذریعهء (اسیتوس پولو) بناشده بود اتخاذ گردید.

بعد از آن امپراطوران روم یکی بعد از دیگری به تأسیس کتابخانه های بزرگ مبادرت ورزیدند و در پایتخت مملکت ویالاتین کتابخانه ها را افتتاح نمودند ولی در 590 پاپ گریگوری بزرگ در منطقه عیسوی خود در سال 590 کتابخانه های مذکور را خراب کرده و برای منطقی قراردادن نظریه و صحیح نشان دادن عمل خود چنین وانمود میکرد که هر چیز دیگر به استثنای انجیل فضول بوده و به درد نمیخورد. در سال 728 میلادی امپراطور لیو کتابخانه های قسطنطنیه را تمامأ منهدم نمود.

حملات و تعرضات وحشیانه، آتش سوزی ها و زلزله ها در تخریب کتب خانه ها بیش از همه مؤثر بود و یک تعداد زیاد آثار نفیسه و قیمت بهای گذشته گان از بین برده شدند.

در مواضع و معابد اروپای غربی که تعمیر مجدد کتب خانه ها آغاز یافت، شارلمان در قاره اروپا الفرید کبیر در انگلستان به جهت افتتاح مکاتب و کتابخانه ها سعی بلیغ مبذول نمودند. در عربستان و ممالک اسلامی بزرگان و شهزادگان جمع آوری کتب و آثار علمای سلف همت تامی نمودند و در مسجد و مکاتب کتابخانه ها تاسیس و اوقاتی برای آنها تعیین کردند. کلکسیون کتابخانه قاهره و قرطیه در هسپانیه محتوی هزار ها جلد کتاب بود و شهر بغداد و بلخ ازین رهگذر شهرت تاریخی داشتند. با ظهور رنسانس وضع کتب و کتبخانه اصلاح و رونق زیادی حاصل کرد و فن طباعت در اهمیت و کثرت آن ها به مراتب افزود.

در 1449 پاپ نیکولای پنجم، سنگ تهداب کتابخانهء واتیکان را گذارد و حکمرانان فلورانس مخصوصأ خاندان با ثروت (لیدسی) در (سان مارکو سان لورنزو) کتابخانه های زیبای تاسیس کرد. در سال 1502 لایبری های ویتنبورگ، دوسدن میونخ و بن به میان آمدند کتابخانه تدریسی یونیورستی آکسفورد در عهد (نامس بودی) در 1602 دوباره اصلاح شد. کتابخانهء ماسکو در 1650 تاسیس یافت ولی در 1812 هنگام حملهء ناپلیون به روسیه چون در شهر حریق بزرگ رو داد این کتابخانه هم طعمهء آتش گردید. بزرگترین کتابخانه دنیا در بریتش موزیم [موزیم لندن] واقع شهر لندن در 1753 اقامه یافت. که دارای پنج ملیون جلد کتاب و دوصدهزار اسناد تاریخی مهم است.

بعد از آن کتابخانه کانگرس اتازونی [ایالات متحده امریکا] در واشنگتن از حیث عظمت در دنیا معروف بوده و جلب توجه می نماید. مجلات این لایبری بین 4.5 تا 5 ملیون عدد تخمین شده است. کتابخانه ملی پاریس به اسم (پاریس) بیلیوتیک ناسیونال 4 ملیون کتاب و پنجصدهزار نوشته ها و اسناد تاریخی دارد. در کتابخانهء دولتی برلین تعداد کتب از 2.5 ملیون جلد کمتر دانسته نمیشود. رویهم رفته از نقطهء نظر زیادی کتب کتابخانه های امریکا نسبت به تمام کتابخانه های ممالک دیگر فوقیت دارد و در اغلب آنها تعداد کتب از پنجاه هزار جلد کمتر نمیباشد.

قدیم ترین جراید و قدیم ترین جریده:

عبارت از (پیکنگ نیوز) است این جریده در سال 1863 یعنی 87 سال قبل جشن هزارو پنجصدمین سال تاسیس خود را برپا نمود و تا 1935 موجودیت و وظیفه نشراتی خود را انجام داد. جریدهء (کنگ پایوس) برای اولین مرتبه در 750 میلادی تاسیس یافت. روزنامه نگاری در دنیا غرب از عهد قیصر آغاز میگردد که به نام (اکنادبونا) یعنی ژورنال نشر می شد. اولین صفحات محتوی خبرها در 1483 اشاعه یافت و نخستین عنوان خبر عبارت بود از «چگونه ترکها بر معابد عیسوی حمله کردند» و در وین در 1493 عنوان بزرگ (مراسم تدفین امپراطوری فردریک سوم) در صفحهء جریده قرائت گردید. ولی لفظ "روزنامه" یا "اخبار" (نیوز پیپر) به وقت کولمپس معئمول شد و به مکاتیب که از طرف این کاشف بزرگ راجع به کشف دنیای جدید نوشته بود، انتساب یافت. مکتوبهای او درهمان سال مورد مطالعه عموم قرار گرفت. و به السنه مشهور جهان ترجمه گردید اولین اخبار مطبوع (نیوتیزی سیریتی) که به نام گزیته هم معروف بود در شهر ونیس به فواصل نامنطم نشر می شد. جریده مذکور را ازین لحاظ گزیته می گفتند که جهت خرید آن از طرف مردم یک گزیته (پول کوچک) پرداخته شده و به همین وقت آن را خریداری میکردند. از آن وقت به بعد در کشور های اروپایی و آسیایی وقاره های جدید و عتیق روزنامه نویسی توسعه تمامی حاصل کرد و امروز جزء مهم زنده گانی قرن بیست محسوب می شود. کتابخانه ها، مجلات، جراید و وسایل نشراتی و تبلیغی سیر ارتقایی جامعه را تسریع بخشیده تهذیب و ثقافت و معارف ممالک را بلند می برند.

حصه معتتابهای بودجهء دولت ها در همین راه به مصرف می رسد. این مسئله در تکامل و نهضت ممالک و ملل از بس مؤثر است. ملل متحده با تاسیس مؤسسهء یونسکو که وظیفه آن تشکیل و تزئید روابط کلتوری [فرهنگی] علمی و ثقافتی ممالک و بلندبردن سویهء معارفی کشور های عقبمانده خدمات مهم و بسزایی را در خلال سنوات اخیر به عمل آورده، آزادی علم تعلیم معارف از همین راه بهتر صورت میگیرد دیگر آنچه مشکلات و موانع لاینحل گذشته وجود ندارد. ترقی سیانس و پیشرفت وسایل تعلیم راه را برای حقیت جویان و معارف خواهان خوب تسطیح نموده و موردی برای عذر و قصور باقی نگذاشته است.

اگر زحمات و مصاعب گذشته گان فعال و دانشور خود را که در راه تحصیل علم تحمل نموده اند خوب عمیق شویم و وضعیت خود را درین باره با آن مقایسه نماییم، فرق فاحشی را در بین خواهیم نگریست. امروز ما به ایشان احترام و از خدمات شان تقدیر می نماییم.