یکی از معروفترین ترانه های آغاز دوره نادری آهنگ و ترانه ی توره است که به یقین اغلب خواننده گان عزیز ما آن را بار ها به آواز هنرمندان متعدد شنیده اند؛ اما اینکه توره کیست و چرا به توپ پرانده شد؟ برای تعداد زیادی از هم میهنان ما امروز پوشیده است.

ترانه ی توره که در سرتاسر کشور ما به ویژه در صفحات شمال سخت معروف است، حاوی شرح کارنامه های دو تن از قهرمانان محلیست که در دو دوره ی مختلف زنده گی می کرده اند. یکی در پایان سده ی نزدهم میلادی و دیگری در دهه های دوم و سوم سده ی بیستم؛ ولی درین ترانه شرح ماجرا های آنها به سبب شباهت اسامی شان با هم اختلاط یافته است.

توره ی نخستین که به عنوان قهرمان عصیانهای ضد فیودالی و ضد استبداد در شماره های هشتم و نهم سال۱۳۵۰مجله ی لمر توسط زنده یاد رفیق یحیایی بازشناسانده شده،۱ مردی بوده با احساس، مبارز، مدافع حقوق دهقانان و تهیدستان و دشمن ارباب و خان و خوجه یین. به علت داشتن چنین صفات نیک انسانی اش برای او نامردانه توطئه ها چیده و دسیسه هایی ساختند، تا آنکه بالآخره دست این نامردان به او رسید و با جفاهایی که در حقش انجام دادند، سرانجام از نعمت زنده گانی نیز محرومش کردند. به این ترتیب که نخست نامزدش را به دیگران دادند، تا خورد و خواب را بر توره حرام سازند و چنین نیز شد؛ توره آرام ننشست و بیش از پیش به اذیت طبقات مرفه و وابسته به حکومت پرداخت، شبروی ها کرد، دست به تاراج و غارت دشمنان زد و تا توانست به گرفتن انتقام پرداخت؛ تا آنکه دستگیرش نموده به امر نایب سیاه به توپش پراندند. نایب سیاه که از اشخاص سفاک و جلادان رژیم نادرشاه بود به گفته ی شادروان یوسف آیینه، محمد یعقوب نام داشت که بعد به قدرت رسیدن نادر خان به عنوان رییس تنظیمیه و نایب الحکومه (والی) تخار و بدخشان تعیین گردید٢ و درین سمت با پیشبرد سیاست سرکوبی مردم شمال و انتقال تعداد بیشماری از ناقلین از ولایات جنوبی و شرقی کشور بدانسو، در بهم اندازی های قومی که نتایج بسیار تلخ آنرا نیم قرن بعد هلاهل وار چشیدیم؛ سهم بسیار فعال داشت.

درین سال که آغاز دوره ی نادریست، او نیز مانند امیر عبدالرحمن استبداد دیگری را در کشور حاکم ساخت که تعیین محمد یعقوب معروف به یعقوب سیاه و نایب سیاه برای سرکوبی مردم قطغن و بدخشان یکی از نمونه های کوچک استبداد اوست. این شخص به امر نادر شاه تمام عناصر بانفوذ، ضد استبداد و کله شخ را یا با حیله های گوناگون منقاد و مطیع دولت ساخت و یا اینکه آنها را از بین برد. و هر کجا عیاری دید یا آدم صاحب رسوخ و نفودی که امکان خطری برای دولت ازو متصور بود، بی رحمانه از بین برد. توره یکی از آنهاست که با دسیسه چینی به اعدامش برابر ساختند.

توره که از قربانی های چنین سیاست گردن افراشته ستیزی دولت وقت است؛ از اهالی قریه ی شیره مربوط به منطقه ی ماندره ی ولایت تخار است که اولاده اش به قول سیدحفیظ بهشتی که در سال ۱۳۶۲ در سلول های زندان صدارت برای نگارنده حکایت کرد، هنوز هم در آنجا زنده گی داشته در همان سال نواسه ی دختری او (از خانم اولش) به اسم سیدعباس در آن قریه آسیابی و قطعه زمینی داشت. توره که از جوانمردان و کاکه های منطقه بود، در جنبش معروف به باسمه چی ها به همکاری ابراهیم بیگ لقی و انور پاشا بر ضد روس ها و برای آزادی بخارا جنگیده بود؛ ازین جهت نیز در ولایات شمال از شهرت نیک و محبوبیتی برخوردار بود. او از متنفذین و اربابان به زور پول می گرفت و به تهی دستان می داد.

اگر واقعه ی شوهر دادن نامزد او را توسط کسی که درین ترانه به نام خوجه یین یاد شده است، مربوط به همین توره بدانیم؛ اندکی پیشتر از وی در اواخر سده ی نزدهم توره خان دیگری را نیز می شناسیم که عین اسم، صفات و سرنوشت را داشته است.

توره خان مینگباشی (دگروال) از افسران نظامی ولایات شمال است که اصلاً از مردم بلخ بوده، ولی در آقچه، خان آباد و میمنه به عنوان افسر نظامی کار کرده و به سبب صفات مردمی اش در همه صفحات شمال از محبوبیت ویژه یی برخوردار بود.

در آن هنگامی که ظلم و تعدای امیر عبدالرحمن مردم را به جان رسانده بود، شهزاده محمد اسحق پسر امیر محمد اعظم خان که خود را جانشین پدر و پادشاه کشور می دانست و از طرف پسر کاکایش امیر عبدالرحمن فرمانروای سمت شمال تعیین شده بود؛ بر خلاف امیر رویه بسیار نرم و مردم دارانه یی را در پیش گرفت و این امر عناصر ضد استبداد و از جمله توره خان مینگباشی و همفکران او را به دورش گرد آورد. اینها در سال ۱۲۶۷ خورشیدی (۱۸۸۸م) بر علیه عبدالرحمن خان قیام نموده، بعد از تأمین ولایات قطغن و بدخشان به سوی کابل به پیشروی پرداختند، اما قوای امیر در موضع غزنی گک که در ۷۹ کیلومتری شهر مزار شریف بین مرکز ولایت بلخ و ایبک مرکز ولایت سمنگان واقع است، استحکامات او را درهم شکست؛ و از سوی دیگر پایتخت دست به پروپاگند های وسیعی بر علیه او زد تا از حمایت مردم بی نصیبش گرداند که نمونه ی کوچکی از آن را در پایان این مقاله خواهیم آورد.

در نتیجه ی این پروپاگندها عساکر میمنه طی قیامی جنرال شربت خان قوماندان طرفدار اسحق خان را با چند تن دیگر از رهبران جنبش ضد استبداد دستگیر نموده به ولایت هرات که تحت امر مرکز بود، فرستادند. حکمران هرات با اعدام این جنرال وطنپرست با پنج نفر دیگر از رهبران یاد شده که عبارت بودند از صمدخان کمیدان، توره خان مینگباشی، المارخان قراول بیگی، کمال الدین شاغاسی (= ایشیک آقاسی) و امیر بیگ خان؛ کله های شان را پر از کاه ساخته به حضور امیر به کابل فرستاد.٣

چون توره خان در سرتاسر ولایات شمال معروف و محبوب بود، مردم مرثیه یی برای او ساخته طی آن داستان کشته شدنش را می خواندند. به گمان غالب ترانه ی توره دومی که به قول زنده یاد یوسف آیینه در سال ۱۳۰۷ خورشیدی در محلی به نام دوره در شهر خان آباد -  که در آن زمان مرکز ولایت قطغن و بدخشان (ولایات بدخشان، تخار، بغلان و قندز امروزی) بود ـ  که فعلاً نیز به همین نام  یاد می گردد، به توپ پرانده شد؛ ٤ در قالب و زیر تأثیر ترانه ی توره اولی به میان آمده و برای نخستین بار آوازخوان و هنرمند معروف خلم که به نام بچی رحمان مشهور بود خوانده شده است. رحمان خواننده پدر این آوازخوان و کاکایش یوسف دمبوره چی از یاران خاص توره بوده اند که اسم یکی شان در ترانه ی توره نیز ذکر یافته است.

بخش هایی از ترانه ی توره که توسط این قلم از هنرمندان مختلف به ثبت رسیده و متن مرکزی آن که از روی هفت نمود (ورینت) برقرار ساخته شده، بار اول در پایاننامه ی دوره ی لیسانس نگارنده در رشته ی روزنامه نگاری از دانشگاه کابل در سال ١٣٥٤ ش، درج گردیده است.٥ این کتاب بعد ها در ١٣٦٧ زیر عنوان مفاهمه ی شفاهی و سیر تاریخی آن در افغانستان به نشر نیز رسیده است. متن ترانه ی یاد شده که صورت کامل ترانه ی توره نیز نیست چنین است :

ســر دشـت ایرگـنـه٦                                 تـوره قـدم مـی زنـه

دو تـا پـیـر بـغـلانی٧                                 کتـیش سخن می زنه

دهقانک کار میکنـک٨                               دم پـالـوی کـپه گک٩

تـوره قـدم مـیــزنـه                                    کـد مـیـرزا خردترک

خـرمـن پـیـر زنـکه                                   نـوکـر اربـاب بــرده

تـوره ره خـبـر کنـین                                 خوجه یین١٠زمین خورده

خوجه یین ده شادیانـه                                سـر تـوره بـدگـمـانـه

دهقانک بیت می خوانه                               توره جان خپ می مانه

تـوره غـزو١١ مـی کـنه                              اسـپـه جـلو مـی کـنه

خـان و مـان ظـالـمـه                                  چـطو چـپـو١٢ می کـنه

تـوره جـان سـبزیـنـه                                  کـل کـارایـش مـردینه

دعـا کـنــیــد جـوانا                                     مـادر داغـش نـبـینـه

از جـوانا مـردی بـبین                                از نـامرد نـامردی بیـن

خوجه یین گشـته روباه                              زورش رسـید ده کلـین١٣

تـوره گـریـان مـیـکنه                                 اسپش دیکلان١٤ می کنه

کـلـیـن شـه مـی بـرند                                  ده ره بـیـران مـیکـنـه

تـوره جانـم تـوره چی١٥                            یوسف هم دمـبـوره چی

مـیـده ، میـده می خوانه                               مـامـد سـنـگـچـارکی١٦

سـر پـل مــحــــب الله١٧                             تـوره مـی گـفت او خدا

دعـا کــنــی جــوانــا                                   تــوره رفــتــه دم بـلا

توره جان و سید غریب١٨                          مـرگ تـان گشته قریب

مرگ هم به مردی خوبس                            نامرد به کس نیس حبیب

شـیشـته بـدم بـه دربـار                               کــلـه آمـد پـیـکه دار١٩

نایب به کوتوال می گفت                             سـر تـــــوره ره وردار

تـــوره جـان مـــزاری                                مـادر نـکـو تـــو زاری

آخـر به تـوپ ســرکـار                               تـوره میـشـه چـانـواری

تــوره جـان بــهـادری                                پـهـره دارایـت کـابــلی

آخـر تــره مــی بـرند                                 سـر تــوپ قــاطـری٢٠

تـوپـه بـردند بــه دوره                                مـانـدنـد به نـام تــوره

بـا تـو مـیگـم پـهـلوان                                 بـیـا بـریـم سـیل تـوره

تــوپ اول صــدا کــد                                 تــوره ره وار خـطا کـد

تـوپ دوم صــــدا کـد                                  تـوره خـدا ره یــاد کـد

تــوپ سـوم صـدا کـد                                 تـوره رسـولــه یـاد کـد

تـوپ چـارم صـدا کـد                                 او ره بنـد، بنـد جـدا کـد

ای سـر دریـا کـــلان                                  او ســر دریــــا کــلان

ســر چوک خان آبـاد                                 سـر تـــــوره آویــزان

قـوشــخـانه ی٢١ میانـه                              آورد تــوتـای جــوانـه

خـانــه ره جـارو کـنید                                 مـیـارنـد مـردی شــانه

به این ترتیب مردم بر حسب عنعنه ی جاری خود که تا همین امروز نیز در خوشبختانه در تداول است؛ خاطره ی دو مرد قهرمان را با  سرایش ترانه یی جاودانه ساخته اند. طوریکه می بینیم درین ترانه بلگه هایی وجود دارد که ترانه های هر دو توره با هم اختلاط یافته اند. به طور مثال حکم برداشتن سر توره بیشتر به اعدام توره خان مینگباشی و پر از کاه ساختنِ آن توجیه شده می تواند، تا به توره ی دومی که به توپ پرانده شد. و یا انتقال جسد توره که به جریان کشته شدن توره ی دومی توجیه پذیر نیست.

برافزود :

هجویه ی رسمی دربار امیر عبدالرحمن را که در بالا از آن یاد شد، درین قسمت نقل می کنیم. این قصیده ی غرا در چاپخانه ی سنگی کابل به خط نستعلیق بسیار زیبایی به شکل پوستر چاپ گردیده و در آن روزگار در سرتاسر کشور، به ویژه در سمت شمال روی دیوار ها آویخته شده بود تا مردم با خواندن آن شهزاده محمد اسحق را ارمنی زاده (که مادرش ازین ملیت بود) وی مسیحی و نمکحرام تصور کنند و در پی حمایت ازو برنیایند.

برخی ها تصور می کنند که این قصیده از تراوش طبع شاعر بزرگ آن روزگار غلام محمد طرزی پسرکاکای امیر عبدالرحمن و شهزاده محمداسحاق است؛ ولی در جریان سمینار یاد بود علامه محمود طرزی در سال ١٩٩٥ در دانشگاه تورنتو که دانشمند و پژوهشگر جوان امین طرزی مهمان ما بود؛ گفتند که این سروده از آن ملک الشعرای دربار امیر عبدالرحمن، شیراحمد جلال آبادی است. این گفته تا حدودی مقرون به حقیقت می نماید؛ زیرا در همین آوان مناسبات امیر با غلام محمد طرزی چنان تیره گشت که او را با حالت موهنی نفی بلد کرد. موسفیدان حکایت می کنند که چون در غزنی گک اسحاق خان شکست یافته به ایران گریخت، همه برای تبریکی به حضور امیر شتافتند. طرزی نیز جزء آنان بود. کسی از حاضرین رو به امیر نموده، گفت اگر اجازه ی اعلیحضرت باشد، جناب طرزی صاحب قصیده یی را که برای تهنیت این رویداد بزرگ سروده است، قرائت کند؛ و امیر با پیشانی باز اجازه داده بود. می گویند طرزی کاغذی را از جیب برآورده و بعد با دستپاچگی خاصی آن دوباره به جیب کرد و کاغذ دیگری را بیرون آورده برخواند. امیر آن قصیده ی فخیم را بسیار پسندید و به طرزی گفت شعرت بسیار عالی بود، آن کاغذ دیگر را که اول از جیب برآوردی نیز بخوان که لذت بیشتر ببریم. چون او تعلل کرد؛ شک بیشتری بر امیر غلبه کرد و اصرار بر دیدن آن نمود. طرزی را گزیری نه بود تا آن را به دست امیر دهد. چون امیر عبدالرحمن آن کاغذ بدید قصیده ی دیگری در مدح و اظهار تبریکی غلبه ی امیر محمد اسحق بر عبدالرحمن مستبد بود.

     امیر عبدالرحمن و شهزاده محمد اسحق هر دو نسبت مساوی خانواده گی با طرزی داشتند؛ زیرا هردو پسران کاکایش بودند؛ ازینرو او از پیش دو قصیده برای پیروزی هردو سروده بود، تا عندالموقع به یکی آنها پیشکش کند. چون عبدالرحمن خان با زرنگی خاصش از همان آغاز موضوع را دریافته بود؛ ازینرو پافشاری بر دیدن آن کاغذ نمود و آنگاهی که از موضوع اطمینان حاصل کرد؛ دستور داد تا طرزی را در ناحیه ی مزری چمن برده زیر مستراح دشتی سربازان سرحدی ایستاده نمایند و به تمام عساکر موجود قطعه دستور دهند که از بالا رفع حاجت نمایند و بعد با آن سر و وضع او را به خاک بلوچستان که در آن هنگام جزئی از قلمرو هند برتانوی بود، تبعید نمایند و چنین نیز کردند.  او از هند به امپراتوری عثمانی رفته مدتی به استانبول و بعد در شام (سوریه) به حمایت سلطان عبدالحمید ثانی زنده گی کرد تا در همانجا چشم از جهان پوشید؛ ولی خانواده اش در عهد سراجیه به وطن برگشتند و پسرش محمود بیگ طرزی خدمات فراموش ناشدنی یی به کشور و مردمش انجام داد.

متن این قصیده که در آرشیف ملی افغانستان نیز موجود است؛ ولی نگارنده آن از روی یکی از پوستر های اصلی که مربوط کتابخانه ی مرحوم میرزا عبدالعزیز بود و بعد از کودتای ثور به بازار برآمده، توسط حبیب الله رفیع با چند دوسیه اسناد آن دوره خریداری شده بود؛ برای کتاب مفاهمه شفاهی نقل برداشته و در همان کتاب به چاپ نیز سپرده است؛ چنین است :

ارمـنی مـادر لـقـب اسـحـاق                          کـرم مـرداری دروغ و نــفـاق

کـودنِ کـور بـاطــنِ رســـوا                         شهره ی شهر و سخره ی آفـاق

هـم سـفـه را ربـوده از هـبنق                        هـم طـمع را فزوده بر بسـحاق

در مـزاج کـثیـفـش از ســودا                        یـرقـان طـمـع فــزوده فـواق

بسکه گ.. سیر خورد و هضم نکرد              خواست تا دفعِ آن کند به مراق

لـیـکـن از طـبـع فـاسد خامد                         راه حلقـش فرو گرفت خـنـاق

آن بـلیـسـی که از بسی تلبیس                        پـر نـمـود از شـراب کفر ایاق

نه حیا و نه دین نه دانش داشت                     که بـه مولای خود بکـرد شقاق

آن ولـینـعمـتی کـه چل سالش                       کرد با لطـف خواجـه گی اشفاق

شـهـریـار جـهـان و میر زمان                      مـصـدر عـلم و مـظـهر اخلاق

عـزت قـوم و فخر تاج و نگین                      زیـنت ملک، زیبِ تـاق و رواق

پـادشـاهـی کـه تـاج عزت را                        بـربـود از مـیان بـه اسـتحقـاق

به رعیـت ز رحـمـتش احسان                      بـه سـپاهی ز هـمتـش انـفـاق

بـه خـدایش مـدام عجز و نیاز                       به ورایش تـمام صـدق و وفـاق

بـا چـنیـن شـهریـار شاهسوار                       از خـیانـت گـزید بـعـد و فراق

کــرد قـصـد خـرابـی اسـلام                         به صد افسون و رنگ و ریو ونفاق

گـلـه کی شاه ازین خبیث کند                         کـز خـدا و رـسـول آمـد عـاق

ای جـهـولِ فضولِ احمقِ غول                      که بـه ریشـت کنـند اسـتنـشاق

بـه دماغـت کشند شاش کلاغ                         به چناقت زنـند ضـرب چـمـاق

تو همان طفلکی که چل سالت                       پـرورش کـرد لطف شه به وثـاق

بازم از فـرط مـرحمت بخشید                       از سـر آقـچـه تــا دل رسـتاق

هم تو بستی به صد نیاز و قسم                     بـه غـلامـی خـدمـتـش مـیثاق

ای که بودی چـو گربه ی عابد                      در سـجـود و قـیـام تـا اشـراق