|
معرفی
نصیرمهرین نویسنده و پژوهشگر در عرصۀ تاریخ و ادبیات افغانستان است که تا
به حال چندین اثر ارزشمند تاریخی از وی به چاپ رسیده است. نصیر مهرین اکنون
در هامبورگ جرمنی زندگی میکند که به همین دلیل نتوانستیم گفت وگوی رودر رو
در مورد استقالل و عصر امان الله خان با ایشان انجام دهیم.
گفتگویی که در در این ویژه نامه میخوانید، از طریق فرستادن سوال و نوشتن
پاسخ انجام شده است. (محمد احمدی، هفته نامۀ جادۀ ابریشم)
***
یاد آوری:
ضمن ابراز تشکر ازعزیران هفته نامۀ جادۀ ابریشم وانتشار این مصاحبه،
یادآوری می نمایم که پیرامون حصول استقلال و حاکمیت امان الله خان، طی
سالهای پیشین، موضوعاتی را نوشته ام. دو موضوع مشخص دیگر آن سالهای حاکمیت
او ( خط دیورند . . . و مسألۀ ناقلین) را در دونبشتۀ بازنگری شده و آمادۀ
انتشار ( 1- خط دیورند 2- بررسی حکومت های افغانستان حکومت امان الله خان
وموضوع ناقلین) در ایندۀ نزدیک می خوانید.
". . . امان الله خان، دارندۀ خصایلی نیز بود که به پلۀ اشتباهات او می
افزود، او را با عادات خود پسندانه معرفی می نمود. وادارسازی به پوشیدن
لباس دیگر، صرف پول دولت کم پول برای ساختمان هایی مانند دارالامان وغیره
که جنبه های نمایشی و ذوقی در آنها بیشتربود، گسترش رشوت ستانی وسرانجام به
شکل گیری دستگاه بروکراتیک، مردم آزار و تجرید او از مردم منتج شد. پیرمردی
که در واپسین دیدار او با جمعیتی د ر کابل، فریاد نمود که شاه از ما همکاری
میخواهد اما، صدای شکایت ما را نشنید، این است نتیجۀ اعمال، دقیق ترین
معرفی اعمال نامۀ او بود. چنان عادات وخصایل، زمینه های فراز آمدن متملقان،
کناره گیری بهبود خواهان، استفادۀ سنت گرایان فاقد آمادگی با تحول و برخلاف
موانع در راه تحول، شورشها، و کمین نمودن های محمد نادرخان وبرادرانش را
برای تصرف قدرت هموار نمود. . ." ن.مهرین
1- امان الله خان در چه شرایطی اعلان استقلال کرد؟
ن.مهرین
امان الله خان و در واقع نمایندۀ آرزوهای استقلال طلبانه و موجود در جامعه،
در بستر شرایط مناسب، استقلال افغانستان را اعلام نمود. بریتانیه بار
خسارات و آسیب های ناشی از نخستین جنگ جهانی را حمل می نمود. دولت نوپای
بلشویک ها، از استقلال جانبداری نموده بود. دولت شاهی ایران، نیازی به
مخالفت با استقلال افغانستان نداشت. اما از همه مهمتر و تعیین کننده تر
تصمیم قاطع برای حصول استقلال در افغانستان بود. این را نیز نباید فراموش
نمائیم که مقامات بریتانیه در لندن و هند بریانیه یی این تصور وچشم انداز
را نیز داشتند که استقلال خواهان افغانسنان دیری نمی توانند روی پای خود
بیاستند.
2- اوضاع داخلی چگونه بود؟
ن.مهرین
اوضاع داخلی برای پیشبرد چنان هدف بسیار مناسب بود. جامعه یی را در بستر
زمان به یاد بیاوریم که چندین دهه بار ذلت و تحقیر شده گی هایش را از ناحیۀ
استعمار بریتانیه بر دوش و روان خود حمل نموده بود. این بار شکنجه آمیز
هنگامی بر روان مردم سنگینی متراکم مینمود که از زمان امارت دوم امیر دوست
محمد خان تا قتل امیر حبیب الله خان، کارنامه های خونین متجاوزین و گردن
ماندن امیران دست نشانده را برای پذیرش اهداف استعمار شاهد بودند. استعمار
بسیار خوشنود بود که نیروهای نظامی خود را از افغانستان بیرون کند و
افغانستان را از طریق امیران جیره خوار، دست نگر و سرکوبگر مردم ومخالفین
اش به زیر سلطه داشته باشد. نمونۀ دورۀ امارت عبدالرحمان خان و پسرش امیر
حبیب الله را درنظر آوریم.
3- اوضاع جهانی ومنطقه یی در رمان زمان چگونه بود؟
ن.مهرین
اگر بیشترین وعمده ترین شعارهای پیشین و به ویژه در دو جنگ با تجاوز
بریتانیه، مذهبی و در پرتو عنصر جهاد، کینه ونفرت، جنگیدن وشهادت دادن
وکشتن را فراهم نموده بود، در زمان امیرحبیب الله خان مشهور به "ضیأ الملة
و الدین"، قشر آگاه وتحول طلبی نیز در جامعه قد برافراشته بود که پدیدۀ
نفوذ استعمار و نداشتن استقلال خارجی افغانستان را با مطلقیت ساختار سیاسی
وابسته به آن، عوامل مهم پسمانی می دیدند. وقتی از این زاویه به زمینه های
دیرینه وپیشینه و این عوامل نو ظهور نگاه می نمائیم؛ برای امان الله خان
ویارانش شور وشعف موجود در میان اقشار مختلف را نیز قابل توجه می یابیم.
بربنیاد همان بررسی و آگاهی از زمینه ها و آماده گی ها بود که قتل پدر را
سازمان داد و سعی نمود حصول استقلال نیز به سامان بنشیند.
4- زمینه های داخلی برای اعلان استقلال چگونه بود؟
ن.مهرین
عامل آماده گی عمومی واجتماعی، کسب غروری که بر زخم تحقیر دیده گیهای
پیشینه نیز مرهم افتخار بگذارد، در شکل آماده گی های روانی و فرهنگی،
دریافت مرام را تکمیل می نمود. از نظر امکانات نظامی، در زمان
امیرعبدالرحمان و پسر عیاش اش، تاریخ گواه است که سپاه او سرکوبگر مردم
ومخالفان استعمار بریتانیه بود، اینک در وضعیت پیش آمدۀ دیگر، این وسیله در
اختیار استقلال خواهان قرارگرفت، که نه تنها مخالفتی سرنزد بلکه نیروهای
نظامی با جوش وخروش تصمیم استقلال خواهی را لبیک گفتند. وبه زودی نیروهای
دیگر نیز با وسایل قدیمی تدارک آماده گی جنگی را گرفتند.
5- وضعیت اقتصادی چگونه بود؟
ن.مهرین
اما درمورد وضعیت اقتصادی و نقش آن، حتا اگر جنگ جدی صورت می گرفت و به
درازا می کشید، افغانستان با آن شکلی از جنگها که در گذشته نیز دیده بود،
به رغم حضور یافتن نیروی هوایی بریتانیه، با چنان آماده گی اجتماعی وعمومی،
تن دادن نیروهای نظامی به پذیرش مشکلات و قناعت نمودن به نان خشک و توت
بسنده می نمودند.
6- ارتش ونیروهای دفاعی افغانستان در چه وضعی به سر می بردند؟.
ن.مهرین
قدرمسلم این است که ارتش منظم امیر حبیب الله خان که برای سرکوب مخالفین و
نگهداشت حکومت تحت الحمایه بریتانیه با استفاده از مالیه ستانی و جیره های
هند بریتانیه تمویل می شد، با شنیدن پیام های استقلال ظلبانه، بدون حد اقل
اخلال و روی آوردن به اغتشاش وتمرد، جانب امان الله خان را الزام نمودند.
با آنکه برخی از مؤرخین افغانستان از موضع مخالفت آمیز سردارنصرالله خان در
قبال بریتانیه نوشته اند، اما او پس از قتل امیرحبیب الله خان و اعلان
امارت خود در جلال آباد، کوتاه اشارۀ هم در زمینۀ حصول استقلال ننمود.
7- پایگاه اجتماعی امان الله خان چگونه بود؟
ن.مهرین
اشکار است که پایگاه اجتماعی امان الله خان، اشرافیت درباری بود. اما آنچه
امان الله خان را به ویژه از امیران پیشینه متمایز می نماید، در چند مورد
چهره دارد:
- وی پیش از قتل امیر حبیب الله خان، اتخاذ تصمیم مستقلانه را دنبال می
نمود که چنان نیز شد. او امیر وشاه دست نشانده و مطیع استعمار بریتانیه
نبود.
- با تحول طلبان وبهبود جویان جامعه رابط تنگاتنگ داشت. از اطلاعات محمود
طرزی استفاده نمود. بربنیاد همان دریافت ها وبرداشت ها و با توجه به نقشی
که پس ار پدر یافت، در ایجاد تحول نقش مؤثر داشت.
- سطح وسویۀ معلوماتی او، سخنرانی های فی المجلس او نشان میدهد که از
کتابخانۀ دربار بهره گرفته و به معلومات خویش افزوده بود.
- در برابر فرقه ها ومذاهب غیر از فقه حنفی، نگاه و رفتار معقول و توأم با
احترام داشت.
- یادآوری فشرده از آن وجوه تمایز زمانی چهرۀ جامع از امان الله خان ارائه
میدارد که وجه مشابه وی یا داشتن طرز العمل استبدادی اش را نیز یادآور
شویم. همان رفتاری که در الوده شدن نظام با بیروکراسی و فروپاشی آن تأثیر
بسیار داشت.
8- نظام نامه تا چه اندازه باشرایط اجتماعی و فرهنگی آن روز سر سازگاری
داشت؟
ن.مهرین
جامعه و کشوری را در نظر آوریم که در طول حیات اش، با امر و دستور شاه
وامیر هدایت شده بود. وقتی وارد حیات دیگری با یک جهان نیاز های اقتصادی،
سیاسی، فرهنگی، نظامی وحقوقی شد، بدون تردید به قانونمند شدن نیار داشت.
وقتی استقلال سیاسی خود را به دست آورد به تصریح تأ مین روابط بین المللی
نیاز پیدا نمود. تهیۀ نظامنامه ها بر این ضروریات تاریخی ناظر بود. ازینرو
نظامنامه های او نیاز کشور وپاسخگوی زمان بود.
9- ملکه ثریا در همین دوره چه نقشی را بازی میکرد؟
ن.مهرین
ملکه ثریا، همسر امان الله خان، در دل خانواده و مکان دیگر بزرگ شده بود.
هنگامی که برنامه های اصلاحی و تحول طلبانه به منصۀ اجرا نهاده شد، او،
مادرش (همسر محمود طرزی) وخواهرش، امکانات خویش را در آن مسیرنهاده و در
پایه گذاری پرورش و سهم زنان دختران گام های نخستین را نها دند.*
10- امان الله خانه چه زمینه های قانونی، اجتماعی و سیاسی را برای زنان
فراهم کرد و در مورد زنان چه اصلاحاتی را روی دست گرفت؟
ن.مهرین
امان الله خان، با آن آرزوهای تجدد طلبانه، به موضوع ومسائل تراکم نمودۀ
زنان درافغانستذان توجه جدی نمود. مؤسساتی در پیوند با نیاز های آنان در
کابل تأسیس شد. نشریۀ ارشاد النسوان انتشار یافت . . . تعدادی از دختران به
خارج فرستاده شدند. در زمینۀ رفع چادری جدی بود. موضوعی که سزاوار تأمل و
بحث مفصل است. در لویه جرگۀ پغمان در آغاز سعی داشت که به رواج چند همسری
پایان دهد ولی با توجه به مقاومت سنت گرایان عقب نشست.
11- مهمترین اصالحات امان الله چه بود و چرا پروژه نوگرایی امانی با شکست
مواجه شد؟
ن.مهرین
به نظر من افزون بر همنوایی او با استقلال طلبان وتحول خواهان برای پایان
دادن به سلطۀ هند بریتانیه یی، سعی درجهت سمت وسو دادن افغانسنان در مسیر
گسست از پسمانده گی های دیرینه، تلاش برای قانونمند نمودن ادارۀ امور و
متحول گردانیدن جامعه از عناصر مهم حیات سیاسی واجتماعی دورۀ حکومتداری او
اند.
هنگامی که از این آرزو ها وبرنامه ها یاد می نمائیم، موضوع مهم در کنار آن
راه های تحقق آرزو ها وبرنامه ها اند. امان الله خان، دارندۀ خصایلی نیز
بود که به پلۀ اشتباهات او می افزود، او را با عادات خود پسندانه معرفی می
نمود. وادارسازی به پوشیدن لباس دیگر، صرف پول دولت کم پول برای ساختمان
هایی مانند دارالامان وغیره جنبه های نمایشی و ذوقی در آنها بیشتربود،
گسترش رشوت ستانی وسرانجام به شکل گیری دستگاه بروکراتیک، مردم آزار و
تجرید او از مردم منتج شد. پیرمردی که در واپسین دیدار او با جمعیتی د ر
کابل، فریاد نمود که شاه از ما همکاری میخواهد اما، صدای شکایت ما را
نشنید، این است نتیجۀ اعمال، دقیق ترین معرفی اعمال نامۀ او بود. چنان
عادات وخصایل، زمینه های فراز آمدن متملقان، کناره گیری بهبود خواهان،
استفادۀ سنت گرایان فاقد آمادگی با تحول و برخلاف موانع در راه تحول،
شورشها، و کمین نمودن های محمد نادرخان وبرادرانش را برای تصرف قدرت همواره
می نمود. ازینرو هرگاه به اشتباهات امان الله خان ودستگاه بیروکراتیک او
انگشت نهاده نشود، تاریخ دورۀ حکومتگری اش، هنوز هم با سیاه وسفید دیدن های
یکجانبه، نفی مطلق و با تائید همه جانبه خوانده خواهد شد.
12- ما درصد سالگی جشن استقلال افغانستان داریم، آیا در شرایط فعلی استقلال
معنا دارد؟
ن.مهرین
استقلال و بهره مندی از آن پهنۀ از معانی ومفاهیم و بارهای مثبت وسزاوار
ارج نهادن را افاده میکند. منظورم از استقلال است، نه آن "استقلالی" که
دیریست با پدید آمدن اوضاع متفاوت در سطح جهانی و تحول ظریفانۀ کشورهای
ربایندۀ استقلال چهره نموده است. در این شکل ظریفانه، کشورهایی که استقلال
را ازدست داده اند، میتوانند نماینده گان سیاسی را درخارج وبه ملل متحد نیز
داشته باشند، چنانکه دارند.
به عنوان نویسندۀ مهاجر، در پاسخ به این پرسش شما، این سخن دلم را
نیزمیخواهم پیشنهاد کنم که:
از سنگ وچوب و جاده های خونین کشور، بپرسید که چه خواهند گفت!
***
|
