|
داستان‌هایی که مهاجران تعریف می‌کنند مثل
خبرهای روزانه سرد نیستند، آن‌ها ما
را به دنیای آوارگان می‌برند
خالد حسینی، رمان‌نویس موفق افغانستانی، یک
هفتۀ عجیب و تکان‌دهنده را پای صحبت
آوارگان سوری و افغان گذراند. پایان
آن چند روز، آرزو می‌کرد ای کاش
تمام عالَم جمع شوند و حرف‌هایی را
بشنوند که او از زبان مهاجران شنیده.
می‌گوید «اعداد بی‌روحی که دائم از
اخبارِ کشته‌شدگان به گوشمان می‌خورد، ما
را به تکه‌سنگ‌هایی بی‌احساس مسخ کرده‌اند.
قصه‌ای که زبان مهاجری درمانده تعریف
می‌کند سنگدلیِ این روزهایمان را شفا
می‌دهد. عجیب است: انگار، در این
قصه‌ها، خودمان و تمام عزیزانمان آواره
می‌شویم».
متن :
خالد حسینی، گاردین مهم ترین دلیلی که
برای نشانه گذاریِ مزار درگذشتگانمان داریم
این است که بار باستانی ترین و
اصلی ترین سردرگمی هایمان را به دوش
می کشیم، یعنی هرچند اشتیاقِ زندگی
ازلی داریم، اما روزهایمان را در سایۀ
بی رحمِ زوال به شب می رسانیم.
گورستان ها تلاشی جمعی هستند برای
مقابله با فراموش شدن؛ سنگ نوشته هایی
که بر قبرها حک می شوند می
خواهند ناگزیری مرگ را به تعویق
بیندازند و، دربرابر یورشِ گسیختگی، در
گوش ما زمزمه کنند: در اینجا زندگی
ای آرمیده است که پیش از این
وجود داشته، که پیش از این مهم
بوده. ما آن را به یاد داریم و
ارج می نهیم.
صبح خنکی از ماه ژوئن است و من،
اینجا در کاتانیا در ساحل شرقی سیسیل،
به همراه امام جماعت مسجدی در همین
حوالی، از قبرستانی کوچک بازدید می
کنیم. کمی آن سوتر گورستان دیگری است،
اما پاکیزه، محصور، با سنگ قبرهای
بلند گرانیت، و جوی هایی پرآب که
پای بوته های مرتب نسترن جاری اند.
در این سوی حصار، مرده هایی بی
نام خفته اند. هیچ جملۀ دلنشینی بر
مرمرِ مزار آن ها حک نشده است؛
نه گُلی در کار است و نه
نگهبانی، تنها قبرهایی بی نشان، که با
چمن های پژمرده، پشته های خاک و
زباله و خاشاک بادآورده احاطه شده
اند. از کنار بطری های آفتاب سوخته،
پاکت های مچاله شدۀ سیگار و لاشۀ
کبوتری که بر سینۀ قبرستان، زیر
آفتاب، تجزیه می شود عبور می کنیم؛
زنبورها دیوانه وار در حفرۀ بازِ سینۀ
کبوتر در هم می لولند.
در زیر این زمینِ آشفته، بقایای
پناهندگان و مهاجرانی دفن شده که
جانشان را، در تلاش برای رسیدن به
اروپا، در آب های مدیترانه از دست
داده اند. امام جماعت می گوید بسیاری
از اجساد آنچنان متلاشی شده بودند که
امکان انگشت نگاری وجود نداشت. دریا
نام و تاریخچه و نفَس ها و
رؤیاهایی که زمانی داشتند را یکجا
بلعید. در زیر پاهای من پسران، پدران،
مادران و نوادگانی آرمیده اند که
اکنون تنها به یک پلاک، عددی در
دفتر شهرداری و حرفی برای مشخص کردن
جنسیتشان، فروکاسته شده اند. ازآنجایی که
امکان تعیین دین آن ها وجود نداشت،
فقط دو نفر در مراسم تدفینشان حضور
داشتند؛ امام جماعت مسجد و کشیشی
کاتولیک که هرکدام آیاتی از کتاب مقدس
خود را می خواندند.
امام به آرامی می گوید: �آن ها
درجست وجوی زندگی موقّرانه تری به
اینجا آمدند، اما ما حتی نتوانستیم
تدفینی موقرانه برایشان بگیریم�.
هنگام ترک گورستان، چیزی روی یکی از
قبرها توجه ام را جلب می کند.
خم می شوم تا بهتر ببینم. ظرف
سرامیکیِ کوچک و غبارآلودی است، تخم
مرغی شکل و به اندازۀ یک زیرلیوانی.
بر زمینه اش پسربچه ای لپ گلی
با موهای روشن و چشم های درشت
قهوه ای لبخند می زند. چهرۀ پسرک
مظهر بی گناهی است. با خود فکر
می کنم چه کسی این ظرف را اینجا
گذاشته؟ آیا واقعاً قطعۀ شمارۀ ۲ قبر
۳۹۰۰ ۰۱ قبر پسربچه است، یا اینکه
او در زیر یکی دیگر از این پشته
های خاک خفته؟ اسمش چه بوده؟ نمی
دانم. با این حال اسمی که چهره
اش، و پیرهن قرمز پولوی تن اش،
به ذهن من متبادر می کند همان
اسمی است که زمانی احساسات میلیون ها
نفر را جریحه دار کرد: ایلان کُردی.
او پسربچۀ سوری سه ساله ای بود
که در سپتامبر ۲۰۱۵ آب جنازه اش
را به سواحل ترکیه رساند و مرگش
تبدیل به نمادی گزنده شد. نمادی که
نه تنها نشانگر ددمنشی در جنگ سوریه،
بلکه همچنین نمایندۀ ناامیدی بیکرانی شد
که هنوز هم خانواده ها را وامی
دارد به همان آب هایی بزنند که
او را بلعید و بعد به بیرون تف
کرد.
من پدر دو فرزند هستم. زمانی که
برای نخستین بار تصویر بدن بی جان
ایلان را دیدم، که باصورت بر لبۀ
ساحل افتاده بود، هرچه با خودم کلنجار
رفتم نتوانستم پی به عمق تشویش پدر
او ببرم که در همان روز همسر و
پسر دیگرش را هم از دست داده
بود. چگونه ممکن است کسی چنین ضایعه
ای را تاب آورد؟ چگونه می تواند
صبح روز بعد از خواب بیدار شود
و تک تک لحظه های روزها و
روزهای بعد را زندگی کند؟
داستان هایی که از زبان آورگان می
شنوم کمک می کند، از عمق وجودم،
پیوندی ناگسستنی با گویندۀ آن برقرار
کنم، پیوندی میان دو انسان.
تعداد افرادی که از راه آب خود
را به اروپا می رسانند، بعد از
مرگ ایلان کردی، کاهشی چشمگیر داشته
است. در سال ۲۰۱۶، این تعداد به
یک میلیون نفر می رسید، اما بنابر
گزارش شورای عالی آوارگان سازمان ملل
این آمار در سال جاری در حدود
۴۷هزار نفر بوده است. بااین حال بحث
های عمومی در این مورد در اروپا
افزایش یافته و به شکل قابل تأملی
به اختلاف نظرها دامن زده است. خاطرۀ
پایان غم انگیز ایلان در این سروصداها
گم می شود و آن خشم عمومی ای
را هم، که پخش گستردۀ تصویر بدن
بی جان او در جهان برانگیخت، با
خود می برد. در ۲۹ ژوئن، همان
روزی که اتحادیۀ اروپا اخبار معاهدۀ
جدید خود را دربارۀ آوارگان و مهاجران
اعلام کرد، یک قایق دیگرِ مهاجران
غیرقانونی در سواحل لیبی واژگون شد.
بیش از صد نفر، که سه تایشان
کودکان کم سن تر از ایلان کردی
بودند، غرق شدند. دوباره تصاویر مرگ
نابهنگام آن ها فضای مجازی را
درنوردید؛ یکی از آن ها شلواری خال
خالی به پا داشت، یکی دیگر کتانی
پوشیده بود. گارد ساحلی لیبی جنازه
های وارفتۀ آن ها را با احترام
بیرون کشید، اما این بار واکنش های
جهانی به آن شدت نبود.
ممکن است کسی سؤال کند چه بلایی
سر غلَیان احساسات ما آمده؟ آیا داریم
احساسمان را به زندگی انسان ها از
دست می دهیم؟ شاید هم باید آمار
ها را مقصر بدانیم. بعید نیست تراژدی
های منفردْ ما را به جنبش واداشته
باشد اما، به شکلی متناقض، رنج کشیدن
انسان ها درسطح گسترده تر برایمان
انتزاعی جلوه کند.
بااین حال، در خلال یک هفتۀ دل
آزار، و اغلب امیدبخش که ابتدا در
لبنان و سپس در سیسیل به صحبت
با آوارگان گذراندم، این فکرِ ناخودآگاه
از سرم بیرون نمی رفت که ای کاش
دنیا می توانست چیزی را بشنود که
من می شنوم. قصه ها بهترین نوشدارو
دربرابر انسانیت زادییِ ناشی از آمار
هستند، چراکه همدلی را به ما باز
می گردانند. داستان هایی که از زبان
آورگان می شنوم کمک می کنند از
عمق وجودم پیوندی ناگسستنی با گویندۀ
آن برقرار کنم، پیوندی میان دو انسان.
در هر قصه ای که می شنوم، خودم
و تمامی آن هایی را که حاضرم
زندگی ام را برایشان بدهم بازمی یابم.
داستان خدیجه مثال خوبی است. او زن
۳۱سالۀ افغانی است که در شهر کوچکی
در سیسیل دیدمش. یک ماهی بود که
آنجا، در یک مرکز پذیرش آوارگان، به
همراه مادر پیر و دو پسرش، منتظر
دریافت پناهندگی بود. زمانی که در
کابل بود طالبان به دلیل اینکه
باشگاهی مختلط را اداره می کرد او
را آزار و اذیت می کرد؛ سرانجام
وقتی به خانه اش هجوم آوردند و
پدرش را زیر مشت و لگد کشتند،
مجبور شد به ترکیه فرار کند. پس
از دو تلاش ناموفق برای رسیدن به
ایتالیا از راه مدیترانه، به امید
اینکه به خانواده اش در سوییس ملحق
شود، درنهایت چهارنفری سوار قایق کوچک
و شلوغی شدند که در آن به غیر
از آن ها ۲۳نفر دیگر هم حضور
داشتند و آب و غذا بسیار کم
بود. این تصمیم را درحالی گرفته بود
که می دانست می باید بیشترِ پس
انداز ش را خرجِ سفر کند و، از
آن گذشته، قاچاقچی ها به او هشدار
داده بودند احتمال زنده ماندن شان
زیاد نیست. وقتی آن هشت روز جهنمی
بر دریا را توصیف می کند، اشک
در چشمانش حلقه می زند و صدایش
می لرزد. او به زبان دری می
گوید: �دریا! تصور کن چقدر وحشت زده
بودم!� من به خوبی منظورش را می
فهمم؛ افغانستان کشوری محصور در خشکی
است؛ اغلب افغان ها، مانند خدیجه و
خانواده اش، شناکردن نمی دانند.
او که صحبت می کرد، من به
ناامیدی ای می اندیشیدم که، وقتی
دچارش باشی، مجبور می شوی عزیزانت را
با قایقی زهواردررفته به دست دریای بی
پایان بسپری، وقتی می دانی پیش از
تو هزاران نفر در همین مسیر از
بین رفته اند. ظلماتِ شبی بی مهتاب
را تصور می کنم: موج هایی به
بلندای دیوار دور و برم، دریا بر
پوستم تازیانه می زند، مادرم دعا می
خواند، کودکانم غرق در هراس اند،
زندگی شان در دستان قاچاقچی هایی است
که کسب وکار شان بر بیچارگی انسان
ها بنا شده.
در پاچینو، شهر خواب آلودۀ باغ ها
و کشتزارها در استان سیراکیوزِ سیسیل،
با پسر ۱۸سالۀ کاریزماتیکی، اهل لیبریا،
صحبت می کنم که پای راستش می
لنگد. او در اقامتگاهی گروهی زندگی می
کند که محلی ها، سخاوتمندانه، برپاکرده
اند تا پذیرای کودکانی باشد که به
تنهایی از راه دریا به سیسیل آمده
اند. بسیاری از آن ها اهل اریتره،
گامبیا، ساحل عاج یا سنگال اند، و
تمامی شان جان به دربُردگان از یک
عمر خشونت و تقلا. من و ابراهیم
زیر سایه بانی می نشینیم و، همچنان
که او داستان دلخراشش را می گوید،
کاری نمی توان بکنم جز آنکه پسر
۱۷ساله ام، هریس، را که کنارم نشسته
و گوش می کند، در هیئت قهرمان
داستان تصور کنم. وقتی ابراهیم تعریف
می کند چگونه از دست نامادری
سوءاستفاده گرش فرار کرده و راه خودش
را پیش گرفته و اینکه چگونه پای
پیاده از سنگال، بورکینافاسو و نیجر
گذشته؛ پسر خودم را می بینم که،
تنها و ترسیده، خسته و گرسنه، آن
راه های خاکی را درمی نوردد و
در افق زندگی اش چیزی جز غروب
نمی گنجد. وقتی داستان ابراهیم به
آنجا می رسد که دوبار به دست
نظامیانِ اطراف شهر زاویه در لیبی
دزدیده شده، می بینم پسرم را به
درون اتاقک دم کرده و مملو از
آدمی می اندازند که ابراهیم توصیف می
کند؛ به غل و زنجیر می کشندش؛
پسرم ترسیده، گرسنه است، تحقیر شده،
کتکش زده اند و مجبورش کرده اند
ادرار خودش را بنوشد، مجبور است جنازه
های متعفن دور و برش را تحمل
کند. آنکه یک شب موقع فرار پای
راستش تیر می خورد پسر خودم است،
و باز هم پسر من است که لرزان
کف قایقِ مملو از آدم خوابیده و،
درحالی که ران پایش خونریزی دارد و
با حرکات قایق بالا و پایین می
رود، از خدا می خواهد به جوانی
اش رحم کند.
در شمال لبنان، نزدیک تریپولی، در یک
مرغداری قدیمی، جایی که با استفاده از
تیرک های چوبی و پارچه های برزنتی
اقامتگاهی غیررسمی برپا شده، با نورا
صحبت می کنم. او زنی سوری است
که دو فرزند دارد و همسرش، محمد،
دو سال پیش از راه ترکیه به
برلین رفته است. از آن زمان به
بعد نورا در برزخ زندگی می کند:
خانواده اش از هم متلاشی شده، روزها
یش را با رؤیاپردازی دربارۀ دوباره
گردهم آمدن می گذراند، و امیدوار است
دولت آلمان با درخواست آن ها موافقت
کند. برای بسیاری از آوارگان این
کورسوی امیدی است، و روشی ایمن برای
گذشتن از دریای مرگ بار.
نورا می گوید پسر پنج ساله اش،
زیاد، �حاضر نیست تلفنی با پدرش صحبت
کند�. این در حالی است که آن
دو، قبلاً آن قدر به هم وصل
بودند که نمی توانستی از یکدیگر
جدایشان کنی. او می گوید زیاد عصبانی
است، چرا که فکر می کند پدر
ترکش کرده و به او خیانت شده.
او کوچک تر از آن است که بفهمد
پسِ تصمیم محمد برای ترک سوریه چه
درد و رنجی نهفته، و او چگونه
همه چیز ش را به خطر انداخته تا
برای زیاد و خواهرش احتمال آینده ای
بهتر را رقم بزند.
وقتی خودم را جای پدر زیاد می
گذارم، می بینم من هم ممکن است
زندگی ام را به خطر بیندازم تا
آینده ای بهتر برای خانواده ام فراهم
کنم.
آغوش باز لبنان برای آوارگان سوری
شایستۀ تقدیر است، امروزه جمعیت آوارگان
سوری در لبنان به بیش از یک
میلیون نفر می رسد، اما بیش از
۷۰درصد آواره ها در اینجا با روزی
کمتر از چهار دلار زندگی می کنند،
و اجاره بهای سنگینی پرداخت می کنند
تا بتوانند در گاراژهای قدیمی و
انبارهای متروک زندگی کنند، حتی در
ساختمان های نیمه کارۀ رهاشدۀ مراکز
خرید که بوی فاضلاب می دهند. آوارگان
اینجا تحرک زیادی ندارند، چراکه اگر
مدارکشان کامل نباشد در ایست های
بازرسی توقیفشان می کنند. بسیاری از
کودکان، مانند زیاد، به مدرسه یا حتی
کلاس های غیررسمی که به آن ها
مدرک بدهد نمی روند. کار، حتی به
شکل موقت، کم است و اغلب به
کارهای خدماتی، کشاورزی و ساخت وساز
محدود می شود. وانگهی، کارفرمایان گاهی
آوارگان را استثمار می کنند. هزینه
های درمانی، حتی برای بسیاری از
لبنانی ها، به شکل سرسام آوری بالاست.
برای من غیرقابل تصور است، اما یک
آوارۀ سوری، که به سرطان مبتلا است،
ممکن است تصمیم بگیرد برای شیمی
درمانی دوباره از مرز رد شود و
به سوریه بازگردد، بعد هم امیدوار
باشد آن قدر توان برایش بماند که
راه بازگشت را تاب آورد، البته به
شرطی که بازداشت یا کشته نشود.
آواره بودن یعنی زیستنِ یک زندگیِ سخت
و مجازاتگر، با کمترین امید و پایین
ترین جایگاه. وقتی خودم را جای پدر
زیاد می گذارم، می بینم من هم
ممکن است به قاچاقچی ها پناه ببرم
و زندگی ام را به خطر بیندازم
تا آینده ای بهتر برای خانواده ام
فراهم کنم.
هیچ کس به خوبی ناخدای کشتی لوییجی
داتیلو مخاطرات گذشتن از مدیترانه را
نمی شناسد. این کشتی دومین کشتی بزرگ
گارد ساحلی ایتالیاست، و ناخدای آن به
قدری کارکشته است که در بیش از
۱۰۰ عملیات جست وجو و نجات نقش
داشته، که منجر به نجات ۴۰هزار مهاجر
و آواره شده است. او ویدیویی از
صحنه های عملیات های نجات گوناگون
نشانم می دهد که نفس را در سینه
حبس می کند: قایق های توقیف شده،
جلیقه های نجات سرگردان بر آب، دست
و پاهایی که روی امواج شناورند، دهان
های کف آورده و چشم هایی که از
وحشت از حدقه بیرون زده اند. چهره
های مبهوت کودکان را می بینم؛
پاهایشان، از تابش خورشید و مخلوطِ
سوخت و آب دریا که تا قوزک در
کف قایق انباشته، بدجوری سوخته است.
همان طورکه در کشتی می گردیم، حرف
را به جوِّ متشنجی می کشانم که
درحال حاضر پیرامون موضوع مهاجران و
آوارگان اروپا را فراگرفته. او نگاهی
معنادار به من می افکند؛ نگاهش تأییدی
غیرکلامی است بر شکاف موجود بین
ادبیات سیاستمداران، درک عمومی، و واقعیتی
که او با هر مأموریت در دریا می
یابد.
چون چیز دیگری نمی توانم بگویم، می
گویم: �کار سختی دارید�.
لبخند گرمی می زند و جواب می
دهد: �زندگی آدم ها ارزشمند است. هر
روز صبح که بیدار می شوم فکر می
کنم شاید بتوانم چند نفر را نجات
دهم، بنابراین می بینی که زیباترین
شغل دنیا را دارم�.
در گورستان، درست بالای جاده، بنای
یادبودی است که به یاد هفده نفر
که در آوریل ۲۰۱۵ در دریا گم
شدند بنا شده است. نامش امیدِ کشتی
شکسته است و از گدازه های کوه
اتنا ساخته شده، آتشفشانی که شبحش را
می توانی در سراسر کاتانیا ببینی.
دورتادور بنا هفده لوح وجود دارد که
روی هر کدام قطعه ای از شعر
�کوچ� اثر وُل سویینکا، نویسندۀ نیجریه
ای، نوشته شده است. همچنان که من
و هریس لوح ها را یکی یکی در
سکوت می خوانیم، به تمام آن فرزندانی
فکر می کنم که از دست رفته اند،
و یاد تمامی آن پدرهایی می افتم
که در زیر مهتاب بر لب دریا می
ایستند و به آب هایی چشم می
دوزند که میان آن ها و رؤیاهای
ساده و معمولی شان فاصله انداخته:
ریگ های روان گام هایم را دنبال
می کنند؛
ریگ بیابان و کوه ها
کفن بزرگی است دریا
چراکه عده ای
پیش از پاسخ به آب، رفته اند؛
آنجا آفتاب است، یا می بارد؟
پی‌نوشت‌ها:
• این مطلب را خالد حسینی نوشته
است و در تاریخ ۱۷ اوت ۲۰۱۸ با
عنوان
«Khaled Hosseini: Refugees are still
dying. How do we get over our
news fatigue» در وب‌سایت گاردین منتشر
شده است. وب‌سایت
ترجمان آن را در تاریخ ۲۴ شهريور
۱۳۹۷ با عنوان
«از کابل تا
سیسیل: روایت خالد حسینی از مهاجران
سرگردان» و با ترجمۀ آرش رضاپور
منتشر کرده است.
•• خالد حسینی (Khaled Hosseini) پزشک
و رمان‌نویس افغان (متولد ۱۹۶۵) است.
وقتی که یازده سال داشته، پدرش سفیر
فرانسه می‌شود و خانوادگی عازم پاریس
می‌شوند. چهارسال بعد، هنگام بازگشت به
خانه، به‌خاطر حملات شوروی به افغانستان،
مجبور می‌شوند به آمریکا مهاجرت کنند.
در آمریکا، در رشتۀ پزشکی، از دانشگاه
شهر سن‌دیگو فارغ‌التحصیل می‌شود. ازجمله
داستان‌های او می‌توان به این آثار
اشاره کرد: بادبادک‌باز (The Kite Runner)،
هزار خورشید تابان (A Thousand Splendid
Suns)، و کوهستان به طنین آمد (And
the Mountains Echoed). |
