مقدمه :

امیر عبدالرحمن خان بعد از احراز سلطنت ( ۱۸۸۰ م ) با تجاربی تلخ روزگار وفراز و نشیب زندگی به خصوص بعد از خرابی شهر کابل توسط انگلیس ها و تخریب و به اتش کشیدن بالاحصار که تخت گاه سلاطین افغانستان در قرون متمادی بود . او را واداشت تا ارگ کابل را اعمار و دفاتر و سرشته داری و دیوانهای دولت را ایجاد نماید. اکثر کارکرد های اداری دولتی در زمان امیر مذکور بنیاد گذاشته شد .

بنابرقول گورگوریان : امیر عبدالرحمن خان به دنبال متحد کردن کشور؛ دست به تغییرات اداری زد . برنامه ای فروش مقام های عمومی متوقف شد و اداره یی مدنی به وجود آمد کشور به چهار ولایت بزرگ ؛ ترکستان ، ، هرات ، قندهار و کابل و هفت حوزه حکومتی ( ولسوالی ) تقسیم میشد . هرولایت توسط حاکمی اداره می شد که مستقیما" به امیر جوابگو بود . اگرچه نظام حکومتی جدید با استاندرد های معاصر همخوانی نداشت ، ولی پیشرفت بزرگی را به نمایش گذاشت ؛ در زمان موفقیت امیر عبدالرحمن خان مسایل اداری فقط در دست ده نفر منشی می چرخید ، تمام معاملات مالی و دیگر کار های دولتی را روی کتاب مخصوص ثبت می کردند . او است که برای اولین بار دفتر بررسی حسابات مالی را ایجاد نمود. تخطی و انحراف یا خراش وپاک کاری در کتبهای ثبت ؛ ده سال حبس را در پی داشت حتی قطع اعضای بدن را هم شامل می شد . همچنان هیات مدیره خزانه داری و تجارت ، دیوان قضایی و ارتباطات و معارف و طب و صحیه نیز بوجود امد . ( ۱ )

در مورد هندوباوران امیر عبدالرحمن نیز مقررات وضع کرد . با وجودیکه دو نفر از سک های جمو به نام های رام سنگهه و بسن سنگهه ؛ طی عریضه درخواست نموده بودند که با یک هزار نفر عسکر سکه میخواهند وارد اردوی افغانستان شوند اما امیر این امر را بنابر چاپ کتاب یک نفر از سکه های امرتسر به نام لیکهرام علیه دین اسلام به تعلیق گذاشت . و ابراز نگرانی نمود که حضور این افراد سبب از هم گسیختگی نظامی افغانستان نشود . ( ۲ ) در حالیکه امیر حبیب الله پا فراتر گذاشته و رنگ لباس و دستار و قبا برای مردان و زنان هندوباورمان وضع نمود . در حالیکه امیر مزبور در هنگام مسافرت خویش به هند ؛ که به هنگام عید قربان تصادف نموده بود ؛ طی سخنرانی و اعلامیه از مردم مسلمان هند درخواست نمود که چون گاو برای هندوباوران مقدس است از ذبح و قربانی آن جلوگیری نموده به عوض گوسنفد و بز و شتر قربانی نمایند . ( ۳ )

اما در زمان شاه امان الله خان ؛ قوانین افغانستان شکل دیگری گرفت و رنگ برادری و برابری را به صدا آورد . و افراد برجسته ایی ازاهل هنود و سکه وارد دستگاه اداری و نظامی دولت گردید .

در مورد سک ها و هندوباوران که در دستگاه اداری و نظامی افغانستان ایفای وطیفه نموده اند ؛ نویسنده گان و مؤرخان کمتر تماس گرفته اند اما جسته و گریخته نامهای از ایشان در آثار قدما دیده میشود که تا مراتب منشی و دیوان و وزارت رسیده بودند .

بنابر قول فیض محمد کاتب مبلغ سی و جهار هزار و چهل روپیه از باقی داری دیوان لعل چند منشی محاسبات ولایت قندهار را در جلد سوم سراج التواریخ آورده است .( ۴ )

و یا فیض محمد کاتب از عفو و بخشش دیوان رام چند سردفتر مغربی کابل که نسبت باقیات محبوس بود ؛ پرده برمیدارد . که به تاریخ ۸ محرم به میرزا محمد حسین و میرزا عبدالرؤف کوتوالان کابل امر میشود تا دیوان رام چند را از حبس رها نمایند . ( ۵ )

گفتار فوق را عزیزالدین وکیلی فوفلزایی مورد تآیید قرار داده مینویسد : سرشته دارانی که قبل از دوره سراجیه ( امیر حبیب الله خان ) به سررشته داری حسابی سرافراز بودند عده یی از روی اسناد شناخته شده اند : قبل از همه ازمیتوان از نرنج داس هندوی کابل ، سررشته دار وجوهات و سررشته دار عین المال ، کرنیل ملکی و وکیل اهل هنود متوطنین افغانستان نام برد ( ۶ )

در جای دیگر از اسمای چون نند لعل سررشته دار دفتر سنجش کابل ، شکرداس مل - نویسنده و میر محمدیوسف سررشته دار دفتر اطلاعات یاد آوری میکند . (۷)

در دوره امان‌الله خان در کابینه حکومتش دیوان نرنجنداس را که شخص مستعد و مجرب در امور مالی و حربی بود به صفت وزیرمالیه مقرر کرد و در جمع هیات امضای معاهده شناخت استقلال افغانستان شامل نمود . و یا عضویت ( باواجیت سنگ کابلی ) در دومین انجمن معارف بعد از استرداد استقلال در ۱۸ ماه جوزا ۱۲۹۹ هـ ش = ۸ جون ۱۹۲۰ م نشاندهنده سهم گیری هندوباوران در دستگاه سیاسی و اداری و فرهنگی کشور میباشد . ( ۸)

همچنان محترم ایشورداس از هندوباوران دیگری صحبت میکند که در دوره امان الله خان به مراتب فرهنگی و اداری نایل بودند از جمله : دیوان نند لال بهسین مشهور به پایی نندو را که در ادبیات زبان‌های فارسی، هندی و سانسکریت دست توانا داشت در دستگاه دارالانشاء دارالسلطنه مقرر کرد. دیوان نند لال بهسین، با دیوان مانک چندکپور و دیوان نندلال کهنه، تمام اسناد محرم، مواد تبلیغاتی و شبنامه‌هایی را که از جانب شاه امان‌الله به منظور تشدید مبارزه استقلال‌خواهی به جنبش آزادی‌خواهان هندوستان ارسال می‌شد، از زبان فارسی به زبان‌های هندی و سانسکریت برگردانی می‌کردند. آنان از وقار و مقام خاص نزد شاه برخوردار بودند ( ۹ )

بنابر قول میرغلام محمد غبار در خصوص آزادی‌هایی که امان‌الله خان برای هندوان افغانستان داد، می‌نویسد :

دولت از همه پیشتر متوجه تحکیم بنیان وحدت ملی افغانستان گردید. و عاقلانه این وحدت ملی را بر محور برادری و حقوق مساوی مردم افغانستان به گردش انداخت....

در مجالس مشوره ولایات قندهار و غزنی و جلال آباد و انجمن معارف کابل، یک یک نفر نمایندگان انتخابی هندوهای افغانستان شامل و در امور اداره سهیم گردیده قید رنگ زرد از دستار و معجر ( روپوش زنانه یا روسری ) هندو ها با باقیات پول جزیه (طبق فرمان حمل ١٢٩٩ مساوی می ١٩٢٠ شاه امان الله خان) مرفوع گردید، و اولاد هندو در مدارس ملکی و نظامی (لیسه های حبیبیه و حربیه) و افسری اردو قبول شد. دیگر تبعیض و تفریق از نظر نژاد و زبان و مذهب و قبیله وجود نداشت، معاش مستمری و نسبی عشیره محمد زایی و خان ها با امتیازات روحانیون لغو گردید و ملت حقوقاً مساوی شد . ( ۱۰ )



منشی نهال چند :

امیر عبدالرحمن خان در مورد مناصب و مراتب هندوباوران در تاج التواریخ اشاره مختصری دارد که : « در مملکت من اشخاصی که دارای سایر ادیان میباشند آزاد اند و بدون تعصب با آنها رفتار میشود و درکارهای دولتی هم به مناصب جلیله مقرر میشوند و این فقره به کلی برخلاف قانون انگلستان میباشد که اشخاصی که دین معینه انگلستان را ندارند از استحقاق داشتن بعضی مناصب جلیله محروم می مانند مثلا" خودم مسلمان سنی مذهب هستم ولی بعضی از اهل تشیع و هنود را هم صاحب منصب بزرگ نموده ام .» ( ۱۱)

اما تا نوشتن این مطلب زندگی نامه منشی نهال چند را نتوانستم ردیابی نمایم . از طفولیت و جوانی او نمیدانیم و اگاهی نداریم که فرزند کی بود و در کجا زندگی مینمود به همین ترتیب اخر عمر را چگونه سپری نمود. اما بنابر روال دوره امیر عبدالرحمن خان برای کارمندان اداری و نظامی در صورتیکه از سختگیری های امیر جان سالم به در میبرد ؛ در سن شصت سالگی از کار برکنار می شدند و مدد معاش معینی دریافت میکردند که سالیان بعد ، تقاعدی نامیده می شد .

اولین بار در کتاب افغانستان در مسیر تاریخ ؛ نام نهال چند منشی در جمع ۵۲ نفر آمده است که از روزگار تلخ و کار حدود ۱۴ ساعت خسته و از زندگی بیزار شده بودند ؛ عریضه یی حضور حضرت والا امیر عبدالرحمن خان ترتیب دادند تا از فشار کار که شانه هایشان را خم نموده بود ؛ بکاهند . اما با جواب دندان شکن و هزاران نفرین مواجه شدند . در پایان عریضه اسمای ایشان چنین امده است .

« ....پروردۀ نعمت غلام قدیمی عبدالعلی، کمترین غلامان محمد امین، غلام فدوی مرزا عطا محمد، کمینه غلام احمد علی، کمترین غلام جان نثار محمد رضا هراتی نظامی، حقیرفقیرمحمد حسن نظامی، غلام نمک پرورده مرزا شاه پسند، خادم دولت خداداد نهال چند .... » ( ۱۲ ).

ضمنا" فوفلزایی در ضمن فرمان مقرری مکتوب نویسان حضور سردار حبیب الله خان در کابل از منشی نهال چند منحیث منشی حضور امیر عبدالرحمن خان نام می برد . با اضافه اینکه؛ میرزا امان الله خان زیر دست منشی نهال چند ایفای وظیفه میکرد و با تجارب ایکه از نهال چند بدست آورده بود به منشی مکاتیب خارجه ارتقا یافت . ( ۱۳ )

برای تکمیل سوانح و شناخت هندوباوران که درزمان امیر عبدالرحمن خان مصدر خدمت بودند اثر ارزنده کاتب ( سراج التواریخ ) و یا ( تاج التواریخ سوانح عمری امیر عبدالرحمن خان ) کافی نیست باید این سلسله را از بازمانده گان و اقارب و یا همکاران ایشان جستجو نمود .

زیر نویسها :

۱ - گورگوریان – وارتان ، ظهور افغانستان نوین ، ترجمه : علی عالمی کرمانی ، تهران ، ۱۳۸۸ ، ص ۱۷۱ .

۲ - کاتب – فیض محمد ، سراج التواریخ ، ج سوم ، مطبعه دارالسلطنه کابل ، ۱۳۳۳ هـ ق ، ص ۶۹۶ – ۶۰۷

۳ - کاتب – فیض محمد ، اثر قبل الذکر، همانجا

۴ - کاتب ، ایضا" ، ج سوم ، ص ۱۰۰۴

۵ - کاتب ، ایضا" ، ص ۱۰۱۵

۶ - فوفلزایی _ عزیزالدین وکیلی ، فرهنگ کابل باستان ، ج دوم ، کابل ، ۱۳۸۷ هـ ش ، ص ۷۶۱ .

۷ - فوفلزایی ، ایضا" ، ص ۷۶۳ .

۸ - فوفلزایی ، ایضا" ، ص ۸۹۹

۹ - فرزاد ، توجه ویژه به اقلیت هندو، گواه عدالت‌خواهی شاه امان‌الله ، همبستگی ، دوشنبه ۲۷ اسد ۱۳۹۳ هـ ش

۱۰ - غبار- میرغلامحمد ، افغانستان در مسیر تاریخ ، ج اول ، کابل ، ص ۱۳۴۶ ، ص ۷۹۴

۱۱ – عبدالرحمن خان – امیر ، تاج التواریخ - سوانح عمر امیر عبدالرحمن خان ، ج دوم ، به اهتمام محمد جعفر مولا و محمد حسین لاری ، مطبعه فیض رسان بمبی ، سال ۱۳۲۲ هـ ق ، ص ۷۴

۱۲ - غبار – میرغلامحمد ، افغانستان در مسیر تاریخ ، انتشارات خاور، ج اول ، کابل ، ۱۳۸۶ هـ ش ، ص ۶۸۳

۱۳ - فوفلزایی ، اثر قبل الذکر ، ج اول ، ص ۶۵۹