جهد من در حلقه تقلید نیست
حاصل تحقیق جز توحید نیست

( نووِل کیشور )


مقدمه:
در جهان دیروز افراد وجود داشتند که بدون درنظر گرفتن مشخصات شخصیتی و وابستگی قومی و ملی و مذهبی ؛ نمادی از انسان سالاری و تابلوی از فرهنگ سالاری داشتند و زندگی خود را وقف خدمت به مردم نموده بودند . بنابران برای این چنین افراد ملیت و دین و سرحدات جغرافیایی مفهوم خویش را کم رنگ مینماید .
یکی از آن افراد منشی نووِل کیشور بود که چون بحر زلال بود و ساحل خویش را سیراب کرد. برای هر فرهنگ و هر زبان چه دری و پشتو و یا سانسکریت و اردو و انگلیسی و یا هر دین مانند اسلامی یا هندوی و یا برهمنی و یا مسیحی پاسداری کرد و برای اشاعه و ترویج آن راه دور و درازی را طی کرد .
مرکز این پاسداری ؛ همان مطبعه نووِل کیشور بود که در لکنهو ( لکهنو ) قد افراشت و تا دقایق اخیر آثاری را طبع و به دسترس جهانیان قرار داد . امروز کمتر مطبعه وجود خواهد داشت که اضافه از 4000 هزار عنوان کتاب منتشر کرده باشد . اما منشی مذکور در پهلوی نگارنده گی و روزنامه نگاری ؛ افتخاری احیای ادبیات دری - فارسی و ترویج فرهنگ اسلامی را به خود اختصاص داد .
منشي نوِول کيشور يعني معروفترين و مهمترين شخصيت ، در تاريخ چاپ و کتاب هندوستان و منطقه که تا هنوز هم در هند نام نوول کيشور با صحت و دقت در عالم چاپ و مطبعه همراه است. موجودیت چنان انسان در همان زمان و حتی امروز کیمیا و یگانه است؛ بلکه نظیرش نادر بود .
او در چاپ کتاب خویش از ظریف ترین آداب به قران کریم و کتابهای اسلامی استفاده کرد و در انتشار کتابهای عرفانی و اخلاقی و علمی یگانه روزگار خویش بود .او عاشق چاپ و انتشار همه انواع کتاب بود و این اقدام او است که هزاران جلد کتاب خطی از نابودی و غارت دزدان دریایی که سرزمین هند را اشغال نموده بودند نجات یافتند .
منشی نووِل کیشور کی بود ؟
نول کيشور Nawal kishore در سوم جنوری 1836 م در دهکده اي کوچک در حوالي ماتهورا Mathura (نزديک آگره) به دنيا آمد. در مورد محل تولد اختلاف نظر است بعضی قریه « ریرها » را زاده گاه او می داند در حالیکه یکی از همکاران وی بنام رام جی داس بهارگوی که مدیریت ( اودهه ریویو ) را داشت در مقاله می نویسید که محل تولد منشی در روستای « بستوی» در شهر گره است (1)
پدرش زمین دار بزرگي بنام جمنا داس پرساد و پدربزرگش منشي بال مكنداس خزانه‌دار آگره در زمان انگلیس ها بود و در عهد امپراتوري شاه عالم، نوِول كيشور دری - فارسي و عربي و هندي و سانسكريت را در كالج آگره خواند
منشی نووِل کیشور مانند هندیان در جوانی ازدواج کرد خانم وی سرسوتی کور از خانواده زمین دار بود اما ایشان صاحب فرزند پسر نشدند . به همین خاطر برادرزاده خود منشی پراک ناراین را به فرزندی قبول کرد . بعد از فوت منشی نووِل کیشور؛ همسر وی شش سال دیگر زنده بود و در سال 1901 م فوت شد . او سه دختر داشت . میگویند یک فرزند پسر داشتند که در بچه گی فوت نموده است .
از مطالعه زندگی نووِل کیشور فهمیده میشود که وی با یک زن مسلمان بنام «بیگم صاحبه » در حالیکه خانمش سرسوتی کور زنده بود؛ ازدواج کرده بود که در قصر مان سنگه واقع رکاب گنج زندگی میکرد و پرورش پراگ ناراین به دوش او بود .
این مطلب زمانی به اوج رسید که پراگ ناراین با دختر یک مدیر کارخانه کاغذ سازی ازدواج میکرد و زمانیکه همراهان داماد به خانه عروس رسیدند ، مخالفت اقارب عروس برخاست که داماد از بطن زن مسلمان است ؛ اما بنابر مصلحت طرفین مراسم ازدواج برگزار شد . اما بعد از وفات منشی نووِل کیشور ؛ بیگم صاحبه نیز مانند سرسوتی کور چندین سال زنده بود . منشی پراگ ناراین بنابر احترام که به او داشت هر صبح به خدمت بیگم صاحبه می امد و او را چون مادر مورد احترام قرار میداد. بیگم مذکور وقتیکه وفات میکند در قبرستان نزدیک رکاب گنج مدفون شد و منشی پراگ ناراین مقبره برای او ساخت .(3)
منشی نووِل کیشور پس از پايان تحصيل در سن 18 و یا 17 سالگي موفق به ملاقات با منشي هارسوک رای شد . اخيرالذکر ناشر و مدیریت نشريه‌اي بنام كوه نور در لاهور را به عهده داشت اين ملاقات در زندگي منشي جوان يك نقطه عطف بود و مسير زندگي او را بكلي تغيير داد، وي با هارسوک رای به لاهور رفت و از نزديك با كارهای فني و علمي و اداري يك چاپخانه و يك نشريه آشنا شد.
منشي نووِل کیشور در اخر بنابر روایتی با هارسوک رای اختلاف نظر پیدا کرد ( 2 ) در حالیکه همه متفق القول اند که میانه این دو نفر در ظرف سه سال دوستانه بوده است . ضمنا روزنامه کوه نور که به پشتیبانی انگلیس ها انتشار میافت اما بنابر انتشار مقاله ضد انگلیسی سوک رای محاکمه و زندانی شد . منشی نول کشور بنابر احساس دوستی ؛ روزنامه کوه نور و مطبعه را مدیریت نمود و توانست به زودی دوصد روپیه جریمه سوک رای را بپردازد و اخیرالذکر را از زندان رها نماید . منشی مورد تفقد لاهوریان قرار گرفت اما نووِل کیشور از لاهور در سال 1858 م به لكنهو آمد و در آغاز همين سال با خرید یک پایه ماشین ساخت لکنهو به چاپ دستي و تهيه مقداري سنگ، چاپخانه خود را دائر ساخت و روزنامه‌اي نيز بنام اود اخبار Awdh Akhbar به زبان اردو تأسيس كرد، نخستين شماره اين نشريه در 26 نوامبر 1858 منتشر شد تأسيسات نووِل كيشور اراضی اطراف چاپ خانه را خریداری نمود و بتدريج چاپ خانه گسترش يافت كه در اواخر قرن نوزدهم پس از چاپخانه آلپن Alpine Press در پاريس بزرگترين چاپخانه جهان بود، هزار و دوصد نفر كارگر و كارمند داشت كه در ميان ايشان شاعران معروف، نويسندگان مورخان و روزنامه‌نگاران بزرگ نيز بودند نووِل كيشور براي اينكه مسئله كمبود كاغذ را حل كند در نزديك لكنهو يك كارخانه كاغذسازي بنام كارخانه كاغذسازي هند عليا تأسيس كرد.
او با تاسیس کارخانه کاغذ سازی و چاپخانه از خادمان بزرگ ادبیات دری - فارسی بود و در ترویج این زبان در هند نقش به سزایی داشت در سال 1886 م = 1303 هـ ق منشی نول کیشور در اودهـ مکتبی به نام نووِل کیشور بنا کرد و نام آن بعدا به فاکولته جوبلی تغییر یافت .
اهميت كار نووِل كيشور در اين است كه وي در عصري كه كار مهم مطبوعاتي خود را آغاز كرد كه كتابهاي گران قيمت هند طبق نقشه‌اي درست و حساب شده از هند خارج و به كتابخانه‌ها و موزه‌هاي انگلستان منتقل مي‌شد.
موصوف برای بهترشدن انتشارات خویش در پي نويسندگان و خطاطان خوب بود كه بتواند كتابهاي دری - فارسي را با خط خوب بنويسند و نيز در صدد يافتن نسخ خطي ناياب و مهم برآمد و تا حدودي نيز در اين برنامه‌ها موفق شد، او در مورد چاپ كتاب به ارزانی و خوبی كتاب عقيده داشت و كتابهاي چاپ نووِل كيشور از اين لحاظ در سراسر هند ممتاز بود، تاريخچه چاپ نووِل كيشور در حقيقت تاريخ ادبيات شرقی و اشاعه فرهنگ اسلامی است.
نووِل کشور و روزنامه نگاری :
منشی نووِل کیشور با استعدادی که داشت در دوران تحصیل در اگره به مقاله نویسی آغاز کرد و مقالات و مکاتبات خود را به یگانه روزنامه اگره به نام ( سفیر اگره ) منتشر میکرد . که یک روزنامه مشهور و با نفوذ بود . وی از مقاله نویسان این روزنامه شد . و دولت وقت با خوانش مقالات وی از وی تمجید نموده و مقرری ماهانه برایش اختصاص یافت . پندت بندادین در کتاب خویش ( جیون چرتر ) مینویسد که منشی نووِل کیشور یکی از کارکنان روزنامه سفیر اگره بود و یا مایا پرشاد نیسان لکهنوی دوست نزدیک منشی مذکور در کتاب زندگی نامه نووِل کیشور درسال 1895م اورده است که منشی نووِل کیشور برای روزنامه سفیر اگره مقاله مینوشت . (4)
نووِل کشور بعدازاینکه چاپ خانه خویش را به کار انداخت چنانچه در بالا متذکر شدیم ؛ اولین روزنامه خود را به زبان اردو بنام « اودهه اخبار » به راه انداخت . شماره اول « اوده اخبار» در 26 نوامبر 1858 م = 1274 هـ ق در چاپ خانه خودش به چاپ رسید . این نشریه اول به شکل دو هفته ایی یا 15 روزه و بعدا" به شکل هفته نامه ( به روز های 4 شنبه ) و بعدا روزنامه شد که روزانه 12000 نسخه به بازار بیرون میشد. این نشریه در ابتدا شامل 6 صفحه در قطع کوچک بعدا 16 صفحه و بالاخره در 48 صفحه انتشار مییافت . « اودهـ اخبار » نشریه اجتماعی ، سیاسی و علمی بود که به سرعت یه معتبر ترین نشریه هند مبدل شد . این نشریه برای اتحاد مسلمان و هندو و ازادی هند نقش به سزایی داشت . (5)
در این روزنامه علاوه برداستانهای ادبی و رُمان های طولانی، اشعار و آثار شاعرانی چون میرزا غالب، میرانیس، میرزا دبیر، میرزا حاتم علی خان ، میرزا هرگوپال تفته، کلب حسین نادر، مردان علی رعنا ، سر سیداحمد خان و محسن المک را نیز چاپ میکرد . علاوه براین ستون اخبار بین المللی و ستون های برای چپ قوانین کشوری در نظر گرفته شده بود . (6)
نووِل کیشور در پهلوی « اودهـ اخبار» که به زبان اردو انتشار مییافت ؛ یک مجله هفتگی به نام « تفریح » و چند روز قبل از وفات خود یک مجله به زبان انگلیسی بنام ( اودهـ ریویو) به مدیریت خویش انتشار داد . وی معتقد بود که دراین مجله : ناول ، افسانه ، داستان ، درامه ، شعر و سخن ، لطایف و ظرایف ، زندگی نامه بزرگان و مقالات علمی و ... انتشار یابد اما با تاسف مرگ منشی به تاریخ 19 فبروری 1895 م اتفاق افتاد و کار این مجله بعد از چند ماه متوقف شد .(7)
دولت هند در 19 فبروری 1970 م = 30 دلو 1350 هـ ش به مناسبت 75 مین سالگرد وفات موصوف تکت پستی یادبود منتشر کرد. (8)
احترام منشی نووِل کیشور به قران کریم و اشاعه فرهنگ اسلامی :
نووِل كيشور در حيات خويش در حدود 4000 اثر مهم را به چاپ رسانید كه در ميان آنها كتابهاي بسيار به زبان عربي و دری - فارسی و هندی وجود داشت، كتابهاي مقدس هندوان، مسلمانان و پيروان دين يهود و مسيحي را بچاپ رساند و در لاهور و كانپور نيز شعبه‌هايي تأسيس كرد.
در مورد کتابت قران منشی نووِل کیشور دستور داده بود تا کاتبان با وضو کتابت کنند وی تاکید داشت که مصحح، متصدی ماشین و دیگر افراد همگی پاک و با وضو باشند . خود منشی نووِل کیشور نیز غسل می کرد و لباس تمیز به تن می کرد و روی فرش تمیز می نشست و چادر سفید تمیزی را روی زانوی خود قرار می داد و آن گاه شروع به تصحیح نسخه های کتابت شدهء قران مجید می کرد . ماشین چاپ شست وشو داده میشد و تمام وسایل نیز تمیز می شد . (9)
در مطبعه موصوف هزاران جلد کتاب مذهبی و غیر مذهبی متعلق به اسلام و مسمانان چاپ شده است نسخه های متعدد از قران مجید از این مطبعه چاپ و به قیمت ارزان در اختیار مردم قرار گرفت یک نسخه قران با حروف درشت همراه با دو ترجمه اردو و یک ترجمه دری - فارسی و تفسیر بابای اردو مولوی عبدالحق به نام تفسیر حقانی در حاشیه چاپ شده است .
منشی نووِل کشور ضخیم ترین تفسیر قران موسوم به « صوایب الرایب » را در 30 جلد که به وسیله امیر علی استاد اسبق دارالعلوم ندوة العلمای لکهنو نوشته شده است چاپ کرد. علاوه براین ؛ تفسیر مشهور ملا حسین واعظ کاشفی هراتی معروف به تفسیر حسینی را در زبان اردو به نام تفسیر قادری چاپ کرد . تفسیر مرادیه ، تفسیر سوره یوسف ، تفسیر سوره یسین را نیز انتشار داده است ضمنا عین الهدایة و ترجمه فتاوای عالمگیر در 4 جلد و کنزالدقایق را نیز منتشر نموده است . علاوه بران ؛ کتابهای مختصر امرة الصلوة ، احکام الحدین، مفتاح الجنة و احیا العلوم کتاب مشهور امام غزالی که یک دایرة المعارف بزرگ اسلامی است به اردو ترجمه و به نام مذاق العارفین در 4 جلد چاپ شده است (10)
با بررسی که صورت گرفته مطبعه منشی نووِل کیشور در شهرهای لکهنو، رامپور، لاهور، بمبئی، اجمیر، کانپور شعبه داشته است. البته اکثر کتب در چاپخانه شهر لکهنو چاپ گردیده است. همچنین نووِل کشور در چاپخانه هایش کتاب‌هایی به زبان دری - فارسی، عربی، اردو و انگلیسی و درموضوع های قرآن و تفاسیر قرآنی، حدیث و اصول حدیث، فقه و اصول فقه، اخلاق و تصوف، سیرت، تاریخ، عقائد و علم کلام، فرائض، حکمت و فلسفه، هیئت، بلاغت، علم ادب، منطق، صرف و نحو، عروض و قوافی و شعرگویی و معما، ریاضی و هندسه، موسیقی، ادب انشا، قواعد و اخلاق فارسی، نجوم و رمل، طب یونانی، خوش نویسی، اوراد شروح و علم نحو، علم صرف عربی، علم معانی و بیان، لغات و فرهنگ، میلاد، نعت و منقبت و شهادت نامه ها، لغت طبی، منظومات فارسی، کلیات و دواوین شعراء، قصاید، مثنویات و متفرق، مثنویات فارسی، تذکره شعرای فارسی، نثر دری -فارسی، زبان و ادب، گلستان و بوستان سعدی، فرهنگ و لغات فارسی، ترجمه های کتب سانسکریت در زبان فارسی، علم تاریخ، سوانح و سفرنامه ها، ترجمه کتاب های دری - فارسی در زبان اردو و هندی، ترجمه کتاب های عربی، دری - فارسی به زبان انگلیسی، متفرق علوم و معلومات عامه، سیر و سوانح و تذکره ها، کلیات و دیوان، قصه ها، نصاب دری - فارسی چاپ کرده است .
نووِل کیشور و کتابهای تاریخی :
منشی نووِل کیشور تعداد زیادی از کتابهای تاریخی را چاپ نمود که اکثریت انها برای اولین بار انتشار یافت در غیر آن به دایره فراموشی و نابودی و یا احیانا سرقت و از بین میرفت . کتابهای چاپ شده منحیث مشت نمونه خروار عبارتند از : روضة الشهدا، تاریخ فرشته ، تاریخ طبری (4 جلد) اکبر نامه ، روضة الصفا ، شاه جهان نامه ، آیین اکبری ، طبقات ناصری ، جامع التواریخ ، حبیب السیر ، حیات القلوب ، عمادالسعادت، هفت اقلیم ، معارج النبوة، فتوحات واقدی ، تاریخ مدینه منوره ، قصص الانبیا ، تضریع الاذکیا ، حدایق التفسیر، تاریخ اودهـ ( 5 جلد ) قیصر التواریخ (2 جلد) ترجمه تاریخ مصر ، تاریخ بغاوت هند، تذکره های حسینی ، نفحات انس جامی، تذکره علمای هند، تذکره دولت شاه سمرفندی و دههای دیگر .
در ميان انتشارات نووِل كيشور شاهكارهاي مهم ادبيات دری - فارسي ديده مي‌شود، مانند نخستين چاپ تاريخ طبري(ترجمه دری آن توسط بلعمي) و ترجمه دری - فارسی مهابهارات ورامايانا آثار مهم كلاسيك هند كه در عصر امپراتور اكبر به فارسي ترجمه شد و شايد اين چاپ اولين و آخرين چاپ آنها باشد و تقريباً كليه آثار كلاسيك دری و فارسی و ديوانهاي شعراي بزرگ و كتابهاي مقدس همه اديان مهم جهان.
نووِل کشور و امیر عبدالرحمن خان پادشاه افغانستان :
نووِل كيشور موقعیت خود را روز تا روز در بین مردم و دستگاه حکومت انگلیس یافت و این پیشرفت تا بجايي بالا رفت و مورد احترام قرار گفت كه هنگامي كه اميرعبدالرحمن خان پادشاه افغانستان از طرف نايب السلطنه هند لارد دیفرین به اين كشور دعوت شد، منشي نووِل كيشور را نيز در صف امرا و راجه‌هاي هند نشاندند و هنگامي كه امرا زبان به اعتراض گشودند حكمران جواب داد:
(نووِل كيشور براي هند افتخار و آبرو آفريده است وي با كارهاي مطبوعاتي خود نور دانش را بر سرزمين‌هاي دور و نزديك گسترده است).
زمانیکه نوول کشور را برای امیر افغانستان معرفی کردند ؛ امیر خیلی خودمانی و صمیمی با او برخورد کرد و در کنار خود جای داد و با تعجب پرسید شما منشی نووِل کیشور هستید؟ ما در بخارا اکثر کتاب های شما را در کتاب خانه شاهی دیده ایم ما خیلی خوشحال هم شدیم که چنین شخص عالی همتی موجود است که این کتب را چاپ کرده است . ما میخواهیم که یک مطبعه در کابل به طرز مطبعه شما ایجاد کنم . لطفا ما را از نظریات و پیشنهادات خود مستفیض فرمایید . منشی درخواست وی را بدون قید و شرط قبول کرد و اذعان نمود اگر حالات مساعد بود مطبعه حتما تاسیس خواهد شد .(11)
همچنان امیر موصوف اذعان میکند که : « خداوند بزرگ را شکر گزارم که شما منشی جی را دیدم و ملاقات کردم که برای من بالاتر از همه آنچه که در هند دیدم ؛ می باشد و خوشحالم نموده است » .( 12)
نشريات نول كيشور در سراسر هند و كشورهاي خارج از جمله افغانستان ، ايران ، عربستان، مصر و تركيه آن روز پخش مي‌شد و به فروش مي‌رسيد.
در ميان دوستان و همكاران نول كيشور نام ميرزا اسدالله خان غالب بيش از همه مي‌درخشد، غالب در اشعار و قطعات منثور خود بارها از وي تجليل كرده است،
منشی نووِل کیشور مؤرخ :
منشی نووِل کیشور مؤرخ و یا ادیب نبود ولی تجارب زندگی از او شاعر و نویسنده و ادیب و حتی مؤرخ بار آورد . او در تاریخ ادبیات هندی و دری - پارسی مقام بلندی دارد . ازیک طرف تاریخ از او به عنوان یک ناشر بزرگ و از طرف دیگر به خاطر تصنیف کتاب « نادرة العصر» به عنوان یک مؤرخ یاد میکند . موصوف این کتاب را در مدت زمانی کوتاهی نوشت که شامل تاریخ لکهنو است . در آغاز کتاب از تاریخ هند بصورت مجمل و مختصر یاد میکند و بقیه به ذکر تاریخ اودهـ می پردازد . نووِل کیشور این کتاب را برای هدیه به کرنل ایست حاکم انگلیسی نوشت و نمی توان انتظار داشت که وی برخلاف انگلیس ها چیزی نوشته باشد و ندرتا به تعریف و تمجید شاهان و سلاطین ادوهـ نیز پرداخته است .(13)
درپایان سخنانی از مولانا سید ابوالحسن علی میان ندوی را نمونه حسن ختام مینویسم : « منشی نووِل کیشور حامل خاصیت های مختلفی و نمونه اعلای فرهنگ گنگا و جمنا بود. وی شخصیتی بی تعصب، وسیع المشرب، علم پرور و ادب نواز بوده است . وی مطبعه را وقف چاپ و انتشار کتب اسلامی ، اردو ، فارسی و عربی کرده بود. چه کتب عظیم المرتبتی از مطبع وی چاپ شده است » . (14)
زیر نویسی ها :
1 - حسین نقوی - سید مصطفی ، منشی نول کشور حیات و خدمات ، ترجمه از اردو به فارسی ؛ خان محمد صادق ، دهلی ، 1389 ، ص 18.
2 - عامر - خان محمد ، منشی نولکشور و روزنامه نگاری ، نامه پارسی ، س 7 ، ش 3، تهران ، 1381 ، ص 174 .
3 - حسین نقوی ، اثر قبل الذکر، ص 24 .
4 - عامر - خان محمد ، اثر قبل الذکر ، ص 173 .
5 - سلطانی فر - صدیقه ، منشی نِول کشور احیا کننده کتب فارسی ، فصلنامه کتاب ، ش 67 ، سال 1385 ، ص 216 .
6 - حسین نقوی ، اثر قبل الذکر ، ص 60 .
7 - ایضا" ، ص 74 .
8 - عامر - خان محمد ، ص 115 .
9 - ایضا" ، ص 29 . ضمنا" مطلب فوق را پوهاند میرحسین شاه خان طی صحبت تیلیفونی بنابر قول محقق زلمی هیوادمل که در سفر هند ملاقاتی با عروس منشی نووِل کیشور داشت بیان نمود.
10 - ایضا ، ص 54 و 55 .
11 - ایضا" ص 79 .
12 -M. N. KISHORE AND PRINTING PLANT, Indian Post .
13 - حسین نقوی ، اثر قبل الذکر، ص 74 .
14 - حسین نقوی ، ایضا" ، 82
Bereich mit Anhängen
Vorschau für Anhang "11078.jpg" ansehen
[Bild]