امیر حبیب الله خان در نخستین سال قرن بیستم با خیالی آسوده بر تختی تکیه زد که پدرش امیر عبداالرحمن برای حفظ آن خونها ریخته بود و استبداد و کفایت او بود که سلطنت را بر امیر جوان هموار کرد. امیر جدید در سیاست داخلی روش های خشن پدرش را ترک گفت و تلاش داشت که شرایط کشور را به تدریج تغییر دهد. در این دوران در کنار یک سلسله تغییرات اجتماعی و برخی اصلاحات سیاسی جنبش روشنفکری افغانستان نیز تقویت شد.

غلام محمد غبار تاریخ نگار مشهور افغانستان، روشنفکران این دوره را به سه بخش تقسیم کرده است، «لیبرال ها»، که از آنها به نام غلام بچه های دربار نیز یاد می شد، دانشجویان «لیسه حبیبه» که به نام «جمعیت سری» یاد می شدند. اما گروه سوم افراد منفردی بودند که خارج از حلقه دربار و حبیبه بودند. به تدریج عده ای از هر سه گروه در کنار هم «جمعیت سری ملی» را که هدف آن تاسیس مشروطه شاهی و به دست آوردن استقلال افغانستان بود تشکیل دادند و به دنبال آن مولوی عبدالروف خان قندهاری و مولوی نجف علی خان انجمنی به نام «انجمن سراج الاخبار» که نخستین حرکت روشنفکری و مشروطه خواهی بود در کابل بنیان گذاشتند. این گروه در اولین اقدام پشنهاد انتشار نشریه «سراج الاخبار» را به امیر حبیب الله دادند.
بعد از تائید امیر حبیب الله نخستین شماره سراج الاخبار در ۲۲ جدی ۱۲۸۴ به مدیریت مولوی عبدالرئوف خان خاکی قندهاری در چاپخانه سنگی کابل منتشر شد. تنها شماره سراج الاخبار که در این دوره منتشر شد ۳۶ صفحه داشت و قرار بود که هر ۱۵ روز منتشر شود. سراج الاخبار در همان شماره اول توقیف شد. محمد باقر مصباح زاده در کتاب «آغاز و فرجام جنبشهای سیاسی در افغانستانم بر این باور است که «حبیب الله خان تحت فشار انگلیس ها از نشر شماره دوم آن ممانعت بعمل آورد.»
اما دو سال بعد از سرکوب شدید جنبش مشروطه، محمود طرزی با تلاشهای پیگیر خود و با یاری جستن از دامادش، عنایت الله خان که فرزند امیر حبیب الله بود توانست تا دوباره سراج الاخبار را منتشر کند و چراغ جنبش مشروطیت را روشن نگه دارد.
محمود طرزی هر چند که خود از درباریان بود ولی آنگونه که «بشیر سخاورز»، محقق و پژوهشگر در کتاب «طرزی و سراج الاخبار» اشاره کرده است، امیر حبیب الله فکر می کرد که چون طرزی پدر زن شهزاده امان الله خان وعنایت الله خان است خطری در مقابل امارت وی محسوب نمی شود. اما غافل از این بود که طرزی خود در صف مشروطیت قرار داشت و در خفا با دوستان شاعر و نویسنده اش این جریان را پیش می برد.
دور دوم، اولین شماره سراج الاخبار، به مدیریت محمود طرزی در ۱۶ میزان/مهر ۱۲۹۰ خورشیدی در کابل منتشر شد.
طرزی که قبل از آن سال هایی را در ترکیه سپری کرده بود و با دانش و اندیشه های دنیای جدید آشنا بود، انتشار سراج الاخبار را به قصد بیداری و آگاهی مردم افغانستان و نو گرایی همه جانبه در این کشور آغاز کرد.
سراج الاخبار در سال اول توسط میرزا محمد قندهاری، به خط نستعلیق کتابت، و به چاپ سنگی می رسید و پس از سال اول در چاپخانه عنایت کابل، چاپ حروفی می شد و صفحه اول آن معمولا به شکل یک ستون در عرض صفحه منتشر می شد ولی سایر صفحات آن در دو ستون صفحه آرایی می شدند.
تغییر در نام سراج الاخبار
همزمان با انتشار سراج الاخبار در افغانستان نشریه ای به همین نام در شبه قاره هند منتشر می شد. به خاطر هم نام بودن و به منظور جلوگیری از اشتباه، نام سراج الاخبار اندکی تغییر کرد و کلمه «افغانیه» به آخر آن اضافه شد و از شماره هفتم به بعد «سراج الاخبار افغانیه» نام گرفت.
با نگاهی به شماره های منتشره سراج الاخبار به خوبی می توان پی برد که مهم ترین بخش های این نشریه را خبر و رویداد های صورت گرفته در افغانستان و جهان شکل می داده است. آنگونه که «محمد کاظم آهنگ» در کتاب «سیر ژورنالیسم در افغانستان» اشاره کرده است این کار «به شیوه خیلی استادانه زیر عنوان «حوادث داخلیه» و «حوادث خارجیه» زیب صفحات این نشریه گردیده است.»
در آغاز انتشار سراج الاخبار خبرهای آن به خصوص اخبار داخلی کمتر بود ولی بعد از سال پنجم خبرهای داخلی و خارجی جای بیشتر در نشریه گرفتند.
اولین عکس در سراج الاخبار
سراج الاخبار از سال دوم انتشار خود تغییرات اساسی کرد و کیفیت آن از نظر فنی بسیار بالا رفت و به صورت حروفی به چاپ رسید و برای نخستین بار چاپ تصاویر با چهره بزرگ امیر حبیب الله که تمام صفحه اول شماره اول سال دوم را به خود اختصاص داده بود در سراج الاخبار آغاز شد.
با نگاهی به صفحات سراج الاخبار می توان تصاویر بسیار جالبی از امیر عبدالرحمن خان، سردار عنایت الله خان، امان الله خان و همچنین تصاویر متنوع از شکار و سیر و سیاحت امیر حبیب الله خان و نیز بنا های شهر کابل و برخی دیگر از ولایات مشاهده کرد.
در صفحه ۵ شماره ۶ سال دوم، برای اولین بار تصویری از خود محمود طرزی که در حال نوشتن است و همچینین تصویر سر دبیر نشریه به چاپ رسیده است.
آگهی و تصاویر شماره ۲۰ سال دوم سراج الاخبار نشان می دهد که «مسابقه فتو گرافی» (مسابقه عکس)هم در سراج الاخبار برگزار می شده است و آثار منتخب با تصاویر صاحبان آثار در این شماره از نشریه برای اولین بار منتشر شده است.
آنگونه که «رسول رهین» در کتاب «تاریخ مطبوعات افغانستان» گفته است: «طبع فوتو در جریده سراج الاخبار افغانیه پیشرفت تازه ای بود که در حیات روزنامه نگاری افغانستان رخ می داد. این پیشرفت تازه در طباعت افغانستان، را از نظر شکل، کمیت و کیفیت جریده را در سطح عالی جریده نگاری در منطقه قرار داد.»
چاپ تصویر امیر در سراج الاخبار اتفاق شگرفی در جامعه آن روزگار بوده است و طبق گفته رسول رهین در جامعه عقب مانده آن روزگار که «مشرف شدن به دیدار امیر» را کاستن از گناهان تلقی می کردند، با دیدن تصویر او شکرانه بجا می آوردند و آنرا به چشم خود می مالیدند.
با انتشار تصویر بزرگی از امیر عبدالرحمان خان با کیفیت بسیار خوب در شماره اول سال چهارم سراج الاخبار به خوبی می توان پی برد که کیفیت تصاویر در نشریه بسیار بالا رفته است و همچینین از این دوره به بعد در برخی از شماره های آن کاریکاتور هم منتشر شد.
تاثیر سراج الاخبار
سراج الاخبار هر چند به دلیل بی سوادی بیشتر مردم افغانستان خوانندگانی کمی داشت و تنها برای تحصیل کرده گان جامعه خواندنی بود، اما تاثیر آشکاری بر جامعه افغانستان گذاشت و در بیرون از این کشور هم، از جمله هند، ایران، آسیای مرکزی، ترکیه، مصر و حتی انگلستان هم مطرح بود و خوانندگانی داشت.
آنگونه که در «دانشنامه ادبی فارسی در افغانستان» آمده است، سراج الاخبار «یکی از پایگاه های مهم مطبوعات فارسی آسیا شناخته شد و بر افکار جوانان کشور های همسایه، مانند هند و ترکستان تاثیر گذاشت. این مساله سبب شد تا حکومت انگلیسی هند به راه یافتن سراج الاخبار به این کشور واکنش نشان دهد.»
ترویج زبان پشتو
سراج الاخبار که به زبان فارسی منتشر می شد، نخستین نشریه ای بود که برای اولین بار مطالبی را به زبان پشتو نیز منتشر کرد و در ستون ادبیات آن اشعار و مطالب دیگری به قلم نویسندگان این نشریه منتشر شده است.
هر چند مطالب منتشره به زبان پشتو در سراج الاخبار اندک است ولی خود محمود طرزی چندین مقاله به زبان فارسی پیرامون اهمیت، تعمیم، ترویج و توسعه زبان پشتو در سراج الاخبار نوشته است و زبان پشتو را ، «جد زبانها» دانسته است که باید در جامعه این «زبان افغانی» ترویج شود.
علی رغم اینکه اکثریت مطلق مقالات و ترجمه های طرزی به زبان فارسی است ولی برخی از صاحب نظران اعتقاد دارند که طرزی نخستین کسی در افغانستان بوده است که تلاش داشته است تا زبان پشتو را زبان اول آن کشور بسازد و به پشتونها هم توجه خاص داشته است.
این گروه از صاحب نظران بیشتر به نوشته های طرزی در سراج الاخبار توجه دارند که در آن وی به صراحت به زبان پشتو تاکید کرده است:
«ازآغازتاسیس اسقتلال دولت افغانیه، زبان دولتی ما زبان فارسی شده مانده است. بعد ازاینها هم، بسبب بعضی عوامل خارجی، و اختلافات داخلی، هیچ کس در پی اصلاح و ترقی زبان افغانی(پشتو)، و تبدیل دادن رسومات دولتی را از زبان فارسی بزبان افغانی، و زبان رسمی ساختن آن نیفتاده اند»
اما بشیر سخاورز نویسنده کتاب «طرزی و سراج الاخبار» بر این باور است که نباید قوم گرایی طرزی را با اوضاع و احوال امروزی مقایسه کرد. وی یکی از مشکلات اساسی کسانی که طرزی را قوم گرا می دانند در این می داند که آنها طرزی را با اوضاع و احوال امروزی مقایسه می کنند و معیارهای امروزی را ملاک قرار می دهند:
«به طورنمونه گفته‌اند که طرزی نخستین کسی بوده که تلاش کرده است تا زبان پشتو را زبان اول کشور بسازد و هم به پشتونها نسبت به دیگر مردمان افغانستان توجۀ خاص داشته است‌.این اتهامات‌، ناشی از عدم درک درست دیدگاه طرزی است و این عدم درک درست، باز ارتباط می‌گیرد به عدم دسترسی به منابعی که بتواند چهرۀ واقعی طرزی را نشان بدهد.»
سخاورز بر این باور است که چهره طرزی در سراج‌الاخبار خوب انعکاس یافته و با مطالعه تمام سراج‌الاخبار‌، درخواهیم یافت که طرزی بدون شک ناسیونالیست (ملی گرا) بود، اما هیچ‌گاهی با عقاید دفاع از یک منطقه و قوم ملوث نشد، زیرا او برعکس این عقاید عمل می‌کرد. او برای شکست دادن نیروی استعمار اروپایی به تمام مردم افغانستان اعم از هندو، هزاره‌، ازبک‌، تاجیک‌، پشتون و دیگران ضرورت داشت‌.
سراج الاطفال
سراج الاطفال هدیه رایگانی بود که ضمیمه سراج الاخبار بود و به صورت رایگان در اختیار خوانندگان قرار می گرفت. این نشریه که می توان آنرا اولین نشریه اختصاصی کودکان افغانستان دانست در تاریخ ۱۵ میزان/مهر ۱۲۹۷ خورشیدی منتشر شد.
سراج الاطفال که فقط شش شماره آن به مدیریت یکی دیگر از مشروطه خواهان با نام عبدالهادی داوی منتشر شد، هر چند ضمیمه سراج الاخبار بود ولی اخبار و اهداف آن کاملا مستقل بود و برای کودکان نوشته می شد و بیشتر برای مکاتب ها فرستاده می شد.
علاوه بر سراج الاطفال در پایان هر سال هم یک کتاب که اکثر آنها هم نوشته خود محمود طرزی بود، به صورت رایگان توزیع می شد.
سراج الاخبار تا شماره ۱۲ در ۱۲ صفحه و بعد از آن در ۱۶ صفحه به قطع ۳۵×۵۰/۲2منتشر می شد و غیر از شماره اول، در تمام شماره های آن فهرست مندرجات و رویدا های صورت گرفته یا در صفحه اول و یا در آخر نشریه درج می شد.
برخی از منابع تعداد صفحات سراج الاخبار در دوره طرزی را ۳۶ صفحه ذکر کرده اند که باید یاد آور شد که فقط همان شماره اول که قبل از محمود طرزی منتشر شده بود ۳۶ صفحه داشت.
قیمت هر شماره این نشریه در کابل یک عباسی و اشتراک سالانه آن در تمام کشور ۱۴ روپیه کابلی و در خارج از افغانستان ۱۰ روپیه هندی بود.

سراج الاخبار از نگاه صاحب نظران
سراج الاخبار هر چند وابسته به دربار بود و از طرف امیر حبیب الله خان منتشر می شد ولی آنگونه که لطیف ناظمی گفته است «سراج الاخبار از نظر سیاسی نشریه ای است که علیه استبداد داخلی آن دوران و علیه استعمار خارجی، یعنی انگلیس، فراوان موضع گیری کرده و موضع گیری درست حسابی هم کرده است». محمد عزیز نعیم، استاد سابق دانشگاه کابل گفته است محمود طرزی با انتشار سراج الاخبار در تقویت ناسیونالیسم و بیداری مردم سهم به سزایی داشت.
اسماعیل اکبر پژوهشگر و روزنامه نگار افغان، بر این باور است که سراج الاخبار از نشریاتی بود که در کنار انتشار خبرهای اختراعات و انکشافات علمی و سیاسی، مقالاتی هم در باره ضرورت بیداری مسلمانان و حرکت آنها به جهت ترقی منتشر می کرد و از حرکت های استقلال طلبانه در دنیا دفاع می کرد، هر چند که به صراحت از استقلال سخنی به میان نمی آورد.
اسماعیل اکبر البته این نکته را نیز یاد آوری کرده است که افکار مدیر سراج الاخبار بسیار تلفیق یافته نبود «مثلا خودش یک جایی می گوید که من بسیار به دین وارد نیستم، ولی این طور فکر می کنم که اگر گامی در راه نجات مسلمین از این ذلت، خواری، حقارت، بدبختی و اسارت برداشته شود، همان به نفع اسلام و مسلمین است.»
نجیب مایل هروی در کتاب «تاریخ و زبان در افغانستان» بر این باور است که طرزی در مایه های سیاسی همواره سعی داشت از یکسو تحرک و تطور جوامع و ملل بیدار غرب را به هموطنان گوشزد کند، و از دیگر سو می کوشید تا بیداری و هوشیاری جامعه خود را به جهانیان برساند. چون از اختلافات مذهبی دوران امیر عبدالرحمن خان مطلع بود.»
آخرین شماره
انتشار سراج الاخبار که چراغ راه مشروطیت در افغانستان بود ۸ سال ادامه یافت و آخرین شماره آن در ۲۷ قوس ۱۲۹۷خورشیدی منتشر شد، به نوشته محمد کاظم آهنگ، طرزی به هدف رسیدن به استقلال افغانستان سراج الاخبار را منتشر می کرد و با به دست آمدن استقلال انتشار آن را متوقف کرد.