( عفاف السید زیدان )

مؤلف : قاضی منهاج السراج جوزجانی

تعداد صفحات : ۸۰۵ ص

مقدمه :

 طبقات ناصری تالیف قاضی منهاج سراج جوزجانی نام كتابي  است ، كه درباره تاريخ دوره های اسلامی و به خصوص درباره سلسله غوريان ؛  نخستين سلطنت دهلی و جانشينان آنان  و دوره استيلای مغول تا فتح بغداد ۶۵۶ هجری قمری =  ۱۲۵۸ م  تأليف و با استفاده از منابع اصلی و چشم دیدهای جوزجانی به نگارش گرفته شده است .

نام اثر بنام طبقات ناصری از نام ممدوح وی ناصرالدين محمود حدود سال هاي ۶۵۵ ۶۵۸ هجری قمری  گرفته شده است . طبقات ناصری اولین کتاب تاریخ اسلام به زبان دری است . با وجودیکه قبلا آثاری در زمینه وجود داشت نه با این طرح و نگارش .  اخبار انبياء و خلفای راشدین وخلافت  اموی و عباسی یکی بعد دیگر مؤجز توضیح شده است . مؤلف تاریخ  عجم را زنده کرد با کرنولوژی دقیق با ذکر سال تا زمان مؤلف رسیده است  و آن را بر اساس طبقات مختلف تقسيم كرده و با تاريخ مغول خاتمه می يابد. بخش اعظم كتاب طبقات ناصري به تاريخ غوريان و سلاطين هند  دودمان شمسيه كه در واقع غلامان سلاطين غوری بودند، اختصاص دارد كه در طبقات هفدهم تا بيست و دوم چشم دید و کار کرد ها خویش را منظم به رشته تحریر آورده است .

در قرن ششم هجری قمری مطابق ۱۲ میلادی امپراطوری غوريان تنها سلاطين مستقل و نيرومند افغانستان به شمار میرفت، و منهاج سراج كه در دامان آنها بزرگ شده بودبا دقت نظر تاریخ این دودمان و امپراطوری را ماندگار ساخت .

طبقات ناصری به دفعات نسخه برداری شده است که در کتابخانه و موزیم های بزرگ جهان نگهداری میشود . بخش های از آن در قرن ۱۹ در هند انتشار یافت تا اینکه در سال ۱۸۸۱ م = ۱۲۹۹ هـ ق میجر روارتی  افسر انگلیسی آنرا ترجمه و با حواشی و تعلیقات انتشار داد. و بار دیگر این اثر در سال ۱۹۷۱ م در دهلی چاپ شد .  در حالیکه  درسال ۱۳۲۰ ﻫ - ش = ۱۹۴۱ م) چند طبقه اين كتاب كه ازطرف انجمن آسيائي بنگال هشتاد سال پيشتر طبع شده است

مرحوم استاد پوهاند عبدالحی حبيبي جلد اول اين اثر را درسال ۱۳۲۸ ﻫ -ش= ۱۹۴۹ م و جلد دوم آن را درسال ۱۳۳۳ ﻫ -ش =۱۹۵۴ م براي باراول درخارج كشور طبع و انتشارداد و چاپ دوم طبقات ناصري را با وضع بهتر و مطلوب ،با حواشي و تعليقات و تصحيحات و مقابله با نسخه هاي متعدد ازطرف انجمن تاريخ افغانستان درسال ۱۳۴۳ ﻫ- ش ۱۹۶۳م دركابل طبع و نشر گرديد .

در سال ۱۳۶۳ هـ ش =۱۹۸۴ م انتشاران دنیای کتاب طبقات ناصری را با حواشی و تعلیقات مرحوم حبیبی بدون کم و کاست در دو جلد با صحافت زیبا انتشار دادند .

با وجودیکه ازروی نسخه انجمن تاریخ با حواشی و تعلیقات مرحوم حبیبی بود . بنام ( طبقات ناصری تاریح ایران و اسلام ) و مکررا در سال ۲۰۱۰ با همان عنوان ( طبقات ناصری تاریخ ایران و اسلام ) به چاپ رسید.

ضمنا در سال ۱۳۸۴ هـ ش بخشی از طبقات ناصری بنام سرگذشت غوریان : بازنویسی و تلخیص شده ، و در تهران انتشار یافت . این سرگذشت توسط داکتر ابوالحسن مبین باز نویسی شده است . تا هنوز این کتاب را نخوانده ام ؛ معلوم نیست چها با خود دارد وبازنویسی متون قدیمه را میتوان همان متن اولی گفت یا خیر؟ در تمام این نوشته ها نه تنها هویت مؤلف و نوشتار موصوف مغشوش میگرددبلکه نام اثر هم با عنوان دیگر رنگ گرفته است

در سال ۱۳۹۱ هـ ش بنیاد فرهنگی جهانداران غوری با استفاده از نسخه چاپ انجمن تاریخ افغانستان  طبقات ناصری را با حذف حواشی و تعلیقات در یک جلد با طرح زیبا و مرغوب در دو هزار نسخه انتشار دادند .

در این روز ها دیده میشود اهمیت طبقات ناصری منحیث اولین اثر تاریخی دری جلب توجه قرار گرفته است . به مطلب روزنامه الحیاة برخورد نمودم که ترجمه عربی طبقات ناصری را به زبان عربی به قلم دانشمند مصری در دو جلد خانم عفاف السید زیدان در سال ۲۰۱۳ م صورت گرفته است .

عفاف زیدان که استاد زبان دری در پوهنتون الازهر و پوهنتون قاهره سالیان متمادی ایفای وظیفه میکند آثار متعدد در ادبیات دری و تاریخ افغانستان و تراجم از زبان دری به جا گذاشته است . موصوفه از مارچ ۱۹۶۸ ها نومبر ۱۹۷۱ م در پوهنحی ادبیات و علوم بشری برای درجه دکتورا خویش در لابلای اشعار فرخی تحقیق و پژوهش نمود. در حالیکه قبلا اثر درجه ماستری را در اشعار و زندگی عنصری ملک الشعرا  سلطان محمود غزنوی در پوهنتون قاهره به پایان رسانده است  .

آثار متعدد دری را ترجمه و تالیف ؛  انتشار داده است از جمله :

_ زین الاخبار از عبدالحی بن ضحاک گردیزی – قاهره -  ۲۰۰۶  م

_ روابط سیاسی افغانستان با روسیه تزاری از امیر دوست محمد خان تا ببرک کارمل ( ۱۸۲۶ تا ۱۹۸۶ م ) ، مصر - ۱۹۹۱ م

_ صفحات از تاریخ افغانستان ؛ شیر الاسلام احمدشاه مسعود ، مصر – ۲۰۰۶ م

و دهها مقاله به زبانهای دری و عربی درمجلات افغانستان و مصر نوشته و انتشار داده است .  شاید ترجمه طبقات ناصری اخرین کار تحقیقی  و پژوهشی موصوفه نخواهد بود چون هنوز قلم در دست و کاغذ روی میز دارد .

در این مختصر خبر دو سه روزنامه مهم عربی  ( الحیاة – طبقات ناصری  - تمایل روایات ادبی در تاریخ ) ، ( رویترز _  طبقات ناصری بخشی از اساطیر و تاریخ بشر از مؤرخ افغانی  )  ، ( الشرق _  خبر روزنامه رویترز را تکرار انتشار داده است )  ( الشکوه پرس  با عنوان مشابه رویترز  ) چاپ مصر را با ویرایش و اضافات خدمت شما تقدیم میکنم .

در واقع اهميت كتاب طبقات ناصری نيز هر روز بیشتر از گذشته میشود  اما معلوم است که برای مؤلفان عربی از لحاظ تاريخ اسلام و سلاطین عجم  و ملوك هند و چگونگی هجوم مغول و ويرانگری ها و غارت  آنان  در بغداد اهیمت به سزای دارد.  به خصوص  كه غالبا مؤلف شاهد عيني بوده و يا از قول منابع معتبر تاريخي و افراد موثق و معتبر به نقل آن پرداخته است .

بنده با تمام تلاش موفق نشدم نسخه چاپ مصر را بدست آورم . هنوز نمیدانم موصوفه  از نسخه کامل کابل استفاده برده است و یا خود مترجم ؛ تعلیقات و پژوهشی انجام داده است . در اشتهار کتاب فقط ( ترجمه و تحقیق ) آمده است که ناگزیر عجالتا پذیرفت که تعلیقات و حواشی ؛ از عفاف محمد زیدان است .

۱ - طبقات ناصری ... تمایل روایت ادبی در تاریخ

صالح – هویدا ، روزنامه الحیاة ، شنبه ۱۴ جون ۲۱۴ م

طبقات ناصری با خامه قاضی ابوعمرعثمان که داستان و تاریخ بشر را از خلقت آدم تا تصرف بغداد بدست مغول ها در سال ۶۵۶ هـ ق = ۱۲۵۸ م به زبان فارسی تحریر شده است و در نهایت ترجمه عربی آن در مرکز ملی مصر توسط عفاف زیدان صورت گرفت . بنابر گفته مترجم اولین منبع تاریخ هند و افغانستان است و حضور وحشت مغلان از طرف شرق  که بغداد را مضمحل نمود برای بار اول به تصویر کشیده شده است .

طبقات ناصری با اضافه نثرو نظم فارسی ایات و اشعار عربی را هم با خود دارد . مؤلف این اثر را در ۲۳ طبقه به نگارش گرفته است و آنرا برای ممدوح خویش سلطان ناصرالدین محمود اهدا نموده است . که دروازه های هند ودهلی را برای فراریان مسلمان که تاب مقاومت مقابل مغول را نداشتند ؛ باز نمود .

مؤلف در طبقه اول ( انبیآ ) از پیدایش آدم « .. چون امر مستور ظاهر شد و نسیم آثار را ایجاد شگوفهء چهره ادم را از غنچهء خلعت، برشاخچه خلافت بشگفانید ، و اورا برجنابت نجابت دوش ملایکه در مهد عزت، بصدر جنت بودند ...طبقات ناصری ص ۱۰» و فرو امدن به زمین توضیح داده است و در طبقه دوم (  خلفا راشدین ) ، وقایع و رویداد های صدر اسلام و سکوت درتاریخچه برخی مسایل تاریخی { بنابرعدم دسترسی به منابع تاریخی} فهرستی از حوادث تاریخی را برشمرده است . مؤلف حضرت حسن بن علی ( رض ) را شبیه پیامبر اسلام حضورت محمد ( ص ) میدانند« .. و حسن از همه خلق به مصطفی مانندتر بود ، ازناف تا قدم .. طبقات ناصری ص ۸۳ » دارای هفت فرزند بود و در سن ۴۷ سالگی فوت نمود . با معاویه بن ابوسفیان به خاطریکه خون مسلمانان ریخته نشود صلح نمود و به مدینه امد .

مؤلف بحثی طولانی در طبقه {۲۳} ( سقوط بغداد) دارد . موصوف رویداد های حملات مغول را از اقصی شمال شرق آسیا تا بغداد به شمول فیروزکوه که مآمن و تولد مؤلف در آنجا بود؛ به تفصیل تحلیل و به نگارش گرفته است سقوط بغداد مقر خلافت عباسی در حقیقت اضمحلال جاه و جلال امت مسلمه بود که تاتار مغول انجام داد .

مغول ها تمام آثار تاریخی مسلمانان را از بین برد و فقط روستاهای ویران باقی ماند . بنابر بیان مؤلف ارتش خلیفه عباسی معتصم باالله در اغاز موفقیت های مقابل مغولان داشته است و انها را از دروازه های بغداد تا اصفهان عقب راندند و مغول ها هزاران  کشته به جای گذاشتند.  اما به روز نهم محرم سال ۶۵۶ هـ ق ؛ بنابر خیانت احمد العلقمی وزیر خلیفه عباسی ؛ پایتخت اسلام به تاراج مغول ها افتاد . خلیفه و پسرش ابوبکر و هوادارانش به قتل رسیدند و تنها یک فرزند کوچک از خلیفه کسی باقی نماند .

مؤلف در طبقات اخیر ( ۲۲ ) ملوک الشمسیه را درهند از زمان مملوکیت ( غلامان ) تا سلطنت دهلی به تفصیل بیان داشته است . در این بخش منبع و مآخذ اصلی چشم دید مؤلف است . او شاهد عینی حوادث بود که در حاکمیت سلاطین شمسیه بوقوع پیوسته بود. در حوادث وحملات مغول را در غور و فیروزکوه نقش و در چندین جنگ سهم داشت . و انهمه را بدون کم وکاست توضیح داده است . این بخش یکی از مهمترین کار های مؤلف به شمار میرود .

طبقات ناصری که از آثار متعدد عربی بهره گرفته است و ترمینالوجی از خلقت و ترکیب تاریخ است مانند کتاب الاغانی از ابوفرج آل اصفهانی « .. علی بن حسین بن محمد اموی قرشی مشهور به ابو الفرج اصفهانی، محدث و مورخ و ادیب و شاعر و موسیقی شناس از اعقاب مروان حمار، آخرین خلیفه اموی بود. خاندانش در اصفهان ساکن و بعضی از آنها محدث و عالم بودند. او در عهد المعتضد (۲۴۲- ۲۸۹ ق) در اصفهان متولد شد... » .

شخص جوزجانی عالم و دانشمند و متبحردر زبان فارسی ( دری) و عربی که با علوم عربی و فارسی که منجر به تالیف طبقات ناصری گردید، آراسته بود  . ترجمه عربی این اثر شامل ۸۰۵ صفحه است که ۹۰ صفحه مقدمه مترجم را شامل است .

۲ _ طبقات ناصری بخشی از اساطیر و تاریخ بشر از مؤرخ افغانی !

نوشته خانم امیر فهمی و تهیه کننده برای رویترز سعد علی .

رویترز ( عربی ) پنجشنبه ۱۰ اپریل ۲۰۱۴ م و  الشرق ۱۵ اپریل ۲۰۱۴ م به نقل از رویترز  و الشکوه پرس  چاپ قاهره : یکشنبه ۷ جون ۲۰۱۵ م :

طبقات ناصری کتابی مؤرخ افغان در قرن ۱۳ میلادی است که از تاریخ خلقت تا سقوط بغداد که در اثر خیانت در سال ۱۲۵۸ م ؛  بدست مغولان انجامید .

قاضی منهاج السراج جوزجانی اثر خود را به شکل دایره المعارف با دانش علمی خویش نوشت و از آثار قدما عرب و فارسی استفاده برد و یکی از آثار بزرگ تاریخی – ادبی را به اسطوره بی بدیل که تصویر از انسانیت و عدالت بود برجا ماند .

برعلاوه نکات تاریخی و مدارک قرانی  ؛ اسطوره ها ی از ذوقرنین و اسکندر که آب حیات نوشید با اغراق همراه است .

مؤلف قاضی القضات  ابوعمرعثمان مشهور به قاضی منهاج السراج که منسوب به جوزجان افغانستان ؛ که بخشی از خراسان دیروز بود ، است .

طبقات ناصری در ۲۳ طبقه به نگارش گرفته شده است و آنرا برای ممدوح خویش سلطان ناصرالدین محمود اهدا نموده است . که دروازه های هند ودهلی را برای فراریان مسلمان که تاب مقاومت مقابل مغول را نداشتند ؛ باز نمود

دکتورعفاف محمد زیدان مترجم طبقات ناصری مقدمه طویل ۹۰ صفحه ایی بالای کتاب افزوده است .مترجم فارغ التحصیل زبان فارسی از پوهنحی هنرها و  استاد پوهنتون قاهره  و رییس پوهنحی علوم اسلامی پوهنتون الازهر میباشد  . موصوف اولین زن عرب است که برای اخذ درجه علمی دکتورا در سال ۱۹۶۸ م به پوهنتون کابل رفت .

طبقات ناصری توسط مرکز ملی مصر در قاهره منتشر شدکه شامل واقعات هند و افغانستان و جهان اسلام میباشد و اولین کتابی است که از جنایات مغولان  و سقوط بغدا در سال ۶۵۶ هـ ق = ۱۲۹۸ م در این سرزمین پرده برداشته است . ضمنا درمورد جوزجانی مینویسد که موصوف به زبان عربی دسترس داشت و آیات و شعر عربی در کتابش هویدا است . جوزجانی به عمر ۶۹ سالگی در سال ۶۵۸ هـ ق = ۱۲۶۰ م در وفات نمود اما قبر موصوف هنوز نامعلوم است .

« ... چون امر مستور ظاهر شد، و نسيم آثار ايجاد شكوفه چهره آدم را از غنچه خلعت، بر شاخچه خلافت بشگفانيد، و او را بر جنايت نجابت دوش ملايكه در مهد عزت، بصدر جنت بردند، و حوا عليها السلام، براى استيناس و آرام او از پهلوى عزت چپ بيرون گرفت و آن روز جمعه بود، و يك روز آخرت پانصد سال‏ اين دنيا باشد، و آدم از بامداد تا نماز پيشين، كه قريب به نصف روز باشد در جنت بود، و دانه گندم بحكم تقدير او را خورانيده شد، او و حوا و ابليس و طاوس و مار بر زمين افتادند. بحكم فرمان اهبطوا منها جميعا ، آدم بسرنديب افتاد، و حوا به جده، و طاوس به هندوستان، و مار به اصفاهان و ابليس بجزاير بحر .... »

در طبقه خلفا از حسن بن علی ابن ابی  طالب یاد میکند که شبیه حضرت محمد (ص) بود . حسن چند زن داشت  گویند دوصد زن میل ازدواج با او را داشتند . هفت فرزند داشت به خاطر جلوگیری از خون ریزی مسلمین  از امارت به نفع معاویه دست کشید  تا اینکه در ۴۷ سالگی وفات نمود . بنابر قول جوزجانی خانمش جغده بنت الاشعب بن قیس الکندی اور ا به طریقی زهر داد ...( طبقات ناصری ص ۸۳ )

در جای دیگر از یزید مینویسد که : حسین بن علی کشته بود یزید شبی خمر خورد رقص کرد بیفتاد و سرش شکست و مغزش بیرون آمد و به دوزخ رفت .... ( طبقات ناصری ص ۹۴ )

موصوف رویداد های حملات مغول را از اقصی شمال شرق آسیا تا بغداد به شمول فیروزکوه که مآمن و تولد مؤلف در آنجا بود؛ به تفصیل تحلیل و به نگارش گرفته است سقوط بغداد مقر خلافت عباسی در حقیقت اضمحلال جاه و جلال امت مسلمه بود که تاتار مغول انجام داد

مغول ها تمام آثار تاریخی مسلمانان را از بین برد و فقط روستاهای ویران باقی ماند . بنابر بیان مؤلف ارتش خلیفه عباسی معتصم باالله در اغاز موفقیت های مقابل مغولان داشته است و انها را از دروازه های بغداد تا اصفهان عقب راندند و مغول ها هزاران  کشته به جای گذاشتند.  اما به روز نهم محرم سال ۶۵۶ هـ ق ؛ بنابر خیانت احمد العلقمی وزیر خلیفه عباسی ؛ پایتخت اسلام به تاراج مغول ها افتاد . خلیفه و پسرش ابوبکر و سلیمان و هوادارانش به قتل رسیدند و تنها یک فرزند کوچک از خلیفه کسی باقی نماند .