مجموعه َ لطایف وسفینه ظرایف

ترجمه : پروفیسور عبدالخالق رشید استاد پوهنتون جواهرلعل نهرو – دهلی جدید – هند

یاداشتی ازبرگردان،

دوستان وخوانندکان عزیز وفرهنگ دوستان ارجمند !

طوریکه همه ما میدانیم یک بخش اعظم ازگنجینهّ فرهنگی ما درطول چند دهه اخیر بدست بی فرهنگ ترین وبیگانه پرور ترین قشر ازجامعه مابغارت رفته است،همزمان باین چپاول وغارت  شماری به اصطلاح فرهنگ دوستان فرهنگ افغانی درسراسر جهان بخاطراهداف واغراض معین شان نیز دست بکارشدند تادرهرگوشه وکنار دنیا آثارغارت شده افغانستان را تشخیص کرده ودرنتیجه وقتی اوضاع کشور به حالت عادی آن برمیگردد آنرا مسترد ودراختیار ملت افغان قراردهند. ولی متاسفانه که این روند تاکنون درهمان حالت اولی خود قراردارد وکارهای درباب وعده های که داده بودند تا هنوز انجام نگردیده است. ما میدانیم که یک بخش بسیار مهم این آثار وخصوصآ نسخ خطی که دلچسپ ترین بخش برای کشورهای همسایه ما میباشند درین کشورهااکنون نیز وجود دارند، دولت افغانستان وجامعه جهانی، وزارت فرهنگ ودیگرمراجع مربوط  درافغانستان تا کنون نتوانسته اند که برنامه معین را بخاطربدست آوردن این آثار زیردست بگیرند. گرچه یک زمان مقامات افغانی شماری ازنامه ها را به ادرس های شماری ازدولت مردان چون نصیرالله بابر نوشتند تا آثاری که ایشان به آن دسترسی دارند دراختیار دولت افغانستان قراردهند، اما به نظربنده این راه حل درزمینه نبوده واین کار توسط نامه های سیاسی به نتیجه نیزنمی رسد. زیرا گام برداشتن درین راستا زمانی  ممکن است که دولت ازتی دل دست بکارشده و دست اندرکارانی را موظف سازند که درزمینه صاحب تحصیل وتجربه بوده باشند. دولت افغانستان درشماری ازکشورهای همسایه اشخاصی بنام ها مسوولان فرهنگی با مصارف کم ویازیاد گماشته اند ولی متاسفانه که ایشان نیزبه اساس روابط چنین وچنان درهمچوپست ها جا بجاشده اند وثمره کارشان به گفته معروف درذره بین نیزبمشاهده نمی رسد،  به نظر بنده یکی ازکارهای که این دوستان باید انجام میداد همین بود که ایشان باید به سراغ این سرمایه به چپاول رفته ما میشدند تاآنرا به هرنوع که میسرمیشد کشف وبدست میاوردند.

درمقاله که میخوانید شما میبینید که یکی ازنسخه های معتبر پوهنتون کابل به چسان  تا پاکستان رسیده واکنون دردسترس کی قرار دارد، ما امیدواریم که آقایان سفرای کشورما که درکشورهای پاکستان،هند وایران درک کنند که ایشان تنها درباره مسایل خشک سیاسی مسوولیت ندارند ایشان درزمینه فرهنگی نیز باید خود رادربرابرملت وفرهنگ جوابده فکرکنند. زیراکه کشورهای همسایه ما اولترازهمه درراه سقوط وسکوت فرهنگی ما درتلاش  بوده اند واستند.

دوستان ارجمند !

ترجمه مقاله جناب داکترعارف نوشاهی  نویسنده محترم زبان اردو که درپاکستان وهند چهره ای شناخته شده است ومانیزمدیون اطلاع دقیق  ایشان درین باره استم،  درخدمت شماست امیدوارم که مانند شما مسوولان امور نیز این چند سطر را بخوانند ودرپی بازگشت آن به پوهنتون کابل که مالک این نسخه بی همتا بود گردند.

وسلام   رشید

-------------------------------

درباره مجموعه لطایف وسفینه ظرایف نوشته های دونویسنده معاصر هندوستان به چاب رسیده است. یکی ازآنها پروفیسور داکتر نذیراحمد آمرشعبه فارسی پوهنتون علیگر است که درباب ادبیات فارسی دورقبل ازمغل مطالعه خاصی دارد.

ایشان درباره این کتاب تحقیقات زیریرین را درمنظرعام قرارداده است :

۱ – مقاله " چند شاعر عهد فیروز شاه تغلق " به شمول " نذررحمن "  {مرتبه داکتر غلام حسین ذوالفقار  لاهور  ۱۹۶۶ صفحات ۲۲۱  - ۲۵۸ }

 این مقاله ای داکترصاحب مبنی برآن بیاض بوده که نسخه آن دربریتش موزیم موجود است، نسخه ناقص بوده بنابرنبود آغازوانجام آن نه نام مولف درآن به نظرمی رسد ونه هم نام کتاب. ازینرو مقاله نگار فاضل درهرجا نام آنرا بیاض نوشته واین قیاس رانیز ردکرده است که نام این بیاض " دستورشعرا" باشد. و تتبع پروفیسور حافظ محمود خان شیروانی به همان گونه تایید کرده است.

تما م مندرجات مقاله داکترنذیراحمد بامندرجات " لطایف وسفینه ظرایف" حرف به حرف مطابقت داشته  درین مقاله بااستفاده ازین بیاض ذکر کلام چهار شاعر دور فیروزشاه تغلق مانند جمال الدین استاچی، الیاس هروی. سدالسادات سیداجل وحمید قلندر بعمل آمده وازمتباقی مندرجات بیاض صرف نظر گردیده است.

2- Avery old source of Hafiz’s Ghazals, Indo Iranica , Cultural, sep, 1966 PP. 35- 47.

این مقاله داکترنذیراحمد صاحب نیزبربنیاد همین نسخه لندن نوشته شده است که درآن نیزنه ازنام بیاض ذکری بعمل آمده است ونه هم ازمرتب آن،البته زمان ترتیب آن تعین گردیده است،ودر مقاله مطلع غزل های درج شده دربیاض وشماری ازابیات آن نوشته شده است.

 3 – غزلهای حافظ براساس لطایف وسفینه ظرایف ازسیف جام هروی هم عصرحافظ به اهتمام پروفیسور نذیراحمدخان، خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران، دهلی جدید،  ۱۹۹۱ ص  ۲۰۰.

درین کتاب به شمول یک قصیده ( ۱۲۶) غزل حافظ شیرازی ازمجموعه لطایف لندن نقل گردیده وازنسخه فاکولته ادبیات پوهنتون کابل نیزاستفاده شده است که عکس آن نزد مصحیح فاضل موجود بوده است. ازآنجایکه نسخه کابل ازنسخه اولی مکملتربود ازینرو پروفیسور نذیراحمدصاحب نام اصلی بیاض ونام مرتب آنرا نوشته وبربنیاد اسناد وشواهد موجود درمتن تاریخ ترتیب وتدوین آنرا نیز معین کرده است، به قول ایشان ترتیب وتدوین آن درسال های  ۷۶۲- ۷۶۳ هجری  مطابق  ۱۳۶۱ – ۱۳۶۲ میلادی آغاز وتاسال ۸۰۴ هجری   مطابق ۱۴۰۱-۲ میلادی  ادامه داشته وازآن به بعد برآن نظرثانی صورت گر فته است(۱)

نویسنده دیگری هندوستانی پروفیسور سیدامیرحسن عابدی آمراسبق بخش فارسی پوهنتون دهلی است  که درباره بیاض های قدیمی صاحب مطالعه وعلاقمندی خاصی است،  درباره همین بیاض مقاله تحت عنوان " مجموعه لطایف وسفینه ظرایف"را درمجله بیاض، نشریه شعبه فارسی یونیورستی دهلی   ۱۹۸۵ شماره  ۵ صفحات  ۲۰-۱ بچاب رسانیده است.

پروفیسور عابدی درمقاله خود با استفاده وکمک ازین بیاض نمونه های ازکلام شاعران چون قطران تبریزی، امیرمعزی، رشیدالدین و طواط، کمال الدین اسماعیل، خاقانی ونظامی گنجوی را اتنخاب کرده اند. اگرچه ایشان نوشته اند که میکروفیلم ازنسخه های کابل ولندن درکتابخانه علیگر مسلم یونیورستی موجود است، مگر ایشان صراحت نداده است که ایشان مضمون خودرا بربنیاد کدام نسخه نوشته است.

همه این چهارتحقیق متذکره براساس نقطه نظرهای جداگانه ارایه شده اند،  طوریکه دیده میشود بدون شماری ازکلام های غیرمتداول که از آن اخذ گردیده است به محتویات دیگری آن توجه کمتری صورت گرفته است.

چون درحال حاضر یکی از ضخیم ترین این نسخه دردسترس ما قرارگرفته است ازهمینرو برای ما فرصتی خوبی است که معلومات مفصلی درباب همین بیاض درخدمت خوانندگان عزیز قراردهم.

نخست ازهمه یادآوری میگردد که تا کنون دونسخه قلمی مجموعه لطایف معلوم گردیده است، یکی همان نسخه برتیش موزیم است  که ثبت شماره (  ۴۱۱۰) بوده ودارای صفحات  ( ۴۴۵) میباشند. معرفی مکمل آن درفهرست بریتش موزیم ذکرشده است. (۲)

نسخه دوم، نسخه فاکولته ادبیات پوهنتون کابل است،پروفیسور عابدی درمقاله یاده شده اش می گوید که میکروفیلم هردونسخه درعلیگر مسلم یونیورستی موجود است. وپروفیسورنذیراحمد که باکمک همین بیاض غزلیات حافظ رادرسال ۱۹۹۰ شایع کرد، درمقدمه آن سخن جالبی را یادآور شده است که بعد ازچندین سال تلاش متواتر اوتوانست میکروفیلمی را ازنسخه کابل بدست آورد همزمان باآن که شعبه فارسی علیگرآن میکروفیلم را آماده چاپ کرد، درین اثنا دانشمند ایرانی مجتبی مینوی که ازعلیگر دیداربعمل میاورد همان نسخه  به ایشان هدیه گردید. (3).

 بعدتر استادپوهنتون کابل داکتر جاوید به اطلاع نذیراحمد رسانید که اکنون نسخه اصلی این اثر درفاکولته ادبیات پوهنتون کابل نیز وجود ندارد، وقتی تلاش وجستجوی درباب میکروفیلم نسخه کابل در شعبه فارسی علیگرصورت گرفت آن  نیزبی نتیجه ماند و ازآنجا بدست نیامد. اگرخدانخواسته این نقل هم ازبین رفته باشد درباره هما ن مثل معروف فارسی بخوبی صادق است که : " آن دفتررا گاوخورد، گاو راقصاب برد وقصاب درراه مرد."

حمله اردوی روس ( دسامبر ۱۹۷۸) وبعد ازآن خانه جنگی ویرانگر تمام ذخایر مخطوطات آن کشور را برباد کرد وبه چپاول سپرد. درطول بیست سال گذشته صدها نسخ خطی افغانستان به طور غیرقانونی به ممالک همجوار وکشورهای غربی انتقال داده شدند. نسخه کابل مجموعه لطایف وسفینه ظرایف نیز دیگر درکابل نماند وبه شکل ازاشکال به پاکستان رسید که اکنون دردسترس من است ( لیکن ملکیت من نبوده ).

 کتابفروش که این نسخه را ازکابل آورده است ایشان ورق اول آنراکه برآن بدون شک مهرکتابخانه  که این نسخه مربوط آن بود ازبین برده است اما برورق دوم الف آن مهر " کتابخانه ملی دارالسطلنه " به آسانی خوانده ومشاهده میشود.  شماره های (۱۴۷۰۱ – ۱۴۷۸۱)  به خط انگلسی نیردریکی ازصفحات این نسخه به مشاهده میرسند. چند مهرسابقه دیگری نیز براوراق مختلف جلب توجه مینمایند، به گونه مثال برورق  (۲ّب ) یک مهربیضوی مانند دیده میشود که برآن نوشته شده است : " مهرکتابخانه مبارکه امیرعبدالرحمان. "

برشماری ازاوراق اولی ومابین نسخه یاداشت های ازشاعر معروف افغان بیتاب که به قلم پنسل نوشته شده است دیده میشوند مانند: " این جنگ در ۲۱ برج عقرب ۱۳۳۶ از ( پاره شده ) برای یک هفته به مطالعه گرفتم – مگرافسوس که کدام ظالم آن جنگ را باین تبدیل کرده زیرآن خیلی بنظیربود – بیتاب "

این همه شواهد ودلایل نزد من دیگرجای شک نگذاشت – این همان نسخه کابل است که قطع آن ۲۷.۲۰ سانتی متر صخامت آن ۴۲۲ ورق درهرصفحه ۲۳ سطر، خط اش نستعلیق، عناوین شنگرفی، کاغذ دبیز وجلد اش چرمی می باشند.  از آخربظاهر آن ورق اش ازبین رفته است که برآن معمولآ تاریخ کتابت وغیره نوشته میباشند. خطاطی آن خطاطی قرن دهم هجری رانشان میدهند برشماری ازحواشی آن اشعاری فارسی طوری درج شده اند که بعضآ وانمود میسازند جزمتن است وگاهی هم جدا ازآن.

اکنون ازجریان نسخه شناسی وارد جریان کتابشناسی می شویم که :

نام منصنف وکتاب درمقدمه کتاب چنین آمده است :

" اما بعد می گوید بنده خاندان نبوی سیف جام هروی... این دعا گوی حزین وفقیر ومسکین ومستجیر که حلقه {ارادت} محمدیان درگوش داشت وغاثیه مودت صوفیان بدوش دارد {.... } احوال برسخن منظوم ونثرمفهوم میلی تمام وشغلی علی الدوام است – هم دراثنای {.....} ترک ورقه مکتوبه کا نت له سترامن النار باعث برین شد که گلستانی درمرغزار سخن باید نهاد که درآن ازانواع فواکه دریا حین ومثمرات بساتین وحدایق.... وخلوات وجلوات موجود باشد که درهرشاخی ازکمترین درخت اوچنانک ازجنان خبردهد ومونس جان وروان گردد.... برحکم این مقدمه نام این مجموعه، مجموعه لطایف وسفینه ظرایف کرده آمد وبرصدویک قسم منقسم گردانید." (۴)

موضوع مجموعه لطایف همان موضوع علم بلاغت ومعانی وصنایع ادبی است که سیف جام هروی مثالها را ازکلام شعرای متقدم ومعاصر فارسی پیش کش کرده است. مدون اثر نامهای فیروزشاه {تغلق} وسلطان مبارک شاه {شرقی } یاد کرده وبرای دوام سلطنت ایشان کلمات دعاییه نوشته اند که براسا س همین گفته، داکتر نذیراحمد به این نتیجه رسیده است که نویسنده کاراش را در دور فیروزشاه تغلق (۷۵۲ – ۷۹۰ هجری ) آغازکرده {قسم ۶۷} که تا دور سلطان مبارک شاه شرقی ( م۸۰۴ هجری  )ادامه داشته است {قسم ۸۴}. ومعلوم است که یک زمان دیگر نیز دوام کرده است زیراکه دربیاض آوردن کلام سید نعمت الله (م۸۲۷ هجری ) خود واضح مینماید (۵) که درهندوستان درباره همچوموضوع این بیاض ازجمله قدیمترین بیاض ها بوده است.

درباره زندگی سیف جام هروی معلومات کافی نه در بیاض ونه هم بیرون ازبیاض او دستیاب است. گرچه مدون درمقدمه کتاب خود اقتباسی از یک اثر دیگری بنام " فتاوی سلطانی درچهار مذهب مسلمانی " آورده است (قسم ۷۱).

 به هرصورت این اثر خود ازجمع آثار نایاب است به خاطریکه نویسنده درین بیاض  دو سلطان هندوستانی را با کلمات مدحیه ودعایه یادکرده اند ازین لحاظ در باره جای تردید باقی نمی ماند که این نویسنده ومصنف هروی الاصل درآن زمان درهندوستان بسرمیبرد.

موضوعات کتاب، فهرست صنایع ادبی وهمچنان شعرای که نمونه های ازکلام آنها درآن آورده شده است اسمای همه شان رامرتب اثر فورآ بعد از دوعنوان " فهرست قسمات وصنعات که درمجموعه لطایف وسفینه ظرایف مسطوراست " و " فهرست اسامی شعرا" ارایه کرده است. ازاینکه درنسخه مدنظر وضاحت فهرست یک حصه ازصنایع گردیده است لذا درمتن دربخش های که درآنجا اندراج عناوین ترتیب شده نام های ازشاعران رانوشته اند وازهمانجا آنرا تکمیل کرده است و همان فهرست را برای اولین بار درملای عام قرارداده است.

فهرست قسمات وصنعات :

۱- توحید باری عزوجل

۲- نعت پیغامبر علیه السلام

۳- صلوات پیغامبر {ومدایح ومناقب ایمه }

۴- احکام فقه

۵- اشعار (قصاید)

۶- موشح وردالعجزعلی الصدر *

۷- ترجیع

۸- مدورات

۹- ( درفهرست قابل خواندن نیست ومتن نیز وجود ندارد)

۱۰- مشجرات

۱۱- بدون عنوان " این صنعت چنان باشد که واضع وضع کرد چیزهای راکه مشبه به حروف تهجی تواند وبرین طریق درکتابت آورد ومقصود حروف باشد" اقتباسی ازرساله مولانا عاشق

-----------------------------------------------------------------------------

* درنسخه زیرنظر بالای این حصه کاغذی سفید چسپانده شده است که دلیل اش غالبآ اختلاف مذهب شده میتواند.

۱۲- معبر (؟)

۱۳- مثلثات

۱۴- بدون عنوان

۱۵ – مربعات " اگرچه این صنعت قدیمی است واین رامتقدمان مربع نام کرده اند – این ترکیب راچنان ربط می دادند که چهاردرچهار خوانده می شود – مولف به تفکر چنان الفاظ آورد که درربط ازصد نوع بیشتر توان خواند ازبالا (به ) فرود وازفرود(به) بالا وازراست (به) چپ وازچپ (به ) راست – ازهرجزوی که خواند آغازکند توان خواند."

۱۶- مخمس

۱۷- مسدس

۱۸ – مرصع

۱۹ ملمع ( درمتن این نوع مفقود است )

۲۰ – مکلل

۲۱- تجرید

۲۲- ردالعجز علی الصدر

۲۳- منقوط وغیرمنقوط

۲۴- طرح حروف

۲۵ – ضرب الامثال (ازقسم ۲۵ الی ۶۱ )

۲۶-.... (درفهرست این عناوین ضایع شده است )

۲۷– تعریف وتقسیم

۲۸ – مکررات

۲۹ -.... (ضایع شده است )

۳۰- لف ونشر

۳۱ – تعجب

۳۲-.... (ضایع شده است )

۳۳- شجاع

۳۴- استعارات

۳۵ -.... (ضایع شده است )

۳۶ -.... (ضایع شده است )

۳۷ – مشترک لفظ

۳۸ -... ( ضایع شده است)

۳۹ – درصنعت آنکه زبان درکام نرسد.

۴۰- صنعت مناظره

۴۱-...  ( ضایع شده است )

۴۲- صنعت موقوف 

۴۳- صنعت استدراک

۴۴-  ؟....  ( ضایع شده است )

۴۵- صنعت تجنیسات

۴۶- صنعت مقلوب

۴۷- ؟ ...  ( ضایع شده است )

۴۸- معکوس مقلوب

۴۹- حدود الشجاع

۵۰ – اوفار ؟ 

۵۱- ذووجهین

۵۲ حسن المطلع

۵۳- حسن التخلص

۵۴ حسن الطلب

۵۵- مدح ممدوح

۵۶- ایهام

۵۷- متزلزل

۵۸ – ارسال لمثل

۵۹- ارسال المثلین

۶۰- المعکوس

۶۱- توجیه سخن

۶۲- وضع الشی مجله

۶۳- مطابق وقسم

۶۴- ایراد لوازم

۶۵- اوصاف مصطلح

۶۶- صنعت ذوالمعنین

۶۷- ذوالمعنین برسه معنی

۶۸- تخییل

۶۹ – حس التباس

۷۰- ذوالوجهین

۷۱ – صنعت الفاظ مشترک

۷۲ – صنعت الفاظ  یکی حقیقی ویکی مجازی

۷۳- صنعت تحمیل واقعه

۷۴- توجیه واقعه

۷۵- صنعت طرفه

۷۶- صنعت مبالغه

۷۷ – صنعت طباق

۷۸- مراعات النظیر

۷۹- تجاهل العارف

۸۰- صنعت مستنبط

۸۱- صنعت مصور

۸۲ – صنعت موصل

۸۳- صنعت حذف

۸۴- میزان الاوزان

۸۵- غزلیات

۸۶-(مثنویات وغزلیات)

۸۷- مجابات (جوابات)

۸۸- تضمینات

۸۹- مستزادات

۹۰- حساب حروف جمل

۹۱ –لوازم

۹۲- جستن اعضا

۹۳- علم عروض

۹۴- علم موسیقی

۹۵- مثنویات

۹۶- مقطعات (بدون ذکرنام شعرا)

۹۷- رباعیات (بدون ذکرنام شعرا)

۹۸- مفردات (بدون ذکرنام شعرا)

۹۹- مراثی 

۱۰۰- معما

۱۰۱- لغزومعما

فهرست اسامی شعرا :

مرتب ومدونی که فهرست را اماده کرده است، درین فهرست بظاهر کدام ترتیبی به نظرنمی آید، ما درمتن وفهرست اماده شده توسط مدون درمقابل نامهای شعرا فهرستی را به ترتیب حروف تهجی ترتیب داده ایم. این همان شعرای اند که مرتب نمونه های کلام ایشان را در هرقسم آورده است.درمقابل نامهای شعرا درقوسین ما ان " قسم " را نیز حواله داده ایم. برعکس درمقابل نامهای که حواله  آن داده نشده  ان نام ها تنها درفهرست اند که ممکن درحصه مفقودی نسخه کلام شان آمده باشند.  

آغاز تبریزی (۸۶)

جمال الدین ابن حسام {هروی } (۸۶ – ۸۹ )

ابن حکیم ؟

ابن شرفشاه ابن شرفه (۸۶)

ابن عطارشیرازی (۸۶)

سلطان ابوسعید (۸۶)

اثیرالدین اخسیکتی (۸۶)

احتشام (۸۶)

شیخ الاسلام احمدجام (۸۶)

امیراختیارالدین معاصر محمد تغلق (۵)

ابن برهان (۸۶)

ابن حسن (۸۷)

قطب الدین ابن سیف (۹۶)

ابن عصام خواجه بده (۸۶)

ابن یمین {فریومدی}  (۸۶-۸۷ -۹۶ )

ابی علی سنجری (۸۹)

سیدالسادات سیداجل (۵)

امیراحمد – احمد (۸۹)

احمد حصاری

سید اخفش  (۸۶)

ازهری (۸۶)

سید اشرف

الیاس  (۵)

امیرکرمانی  (۸۶)

امین الدین دادر (۸۷)

انصاری

شیخ احد الدین (۸۷)

بختیار (۸۶)

بدرالدین میدانی (۸۶)

مولانا بدیع الدین (۸۸ – ۸۹ )

برهان الدین (۵)

بومحمد غواض

پادشاه طغمور؟ طغتمر؟ (۸۶)  (شاید طغاتیمور)

پورحسن {اسفراینی }

پهلوان حمزه

رکن صاین

تاج الدین بحرآبادی ؟ (۸۶)

تاج الدین شیرازی (۸۹)

تمران

اسیربدری ؟ (۸۶)

الپ خان ؟ (۸۶- ۹۶)

خواجه امامی {هروی }

امین الدین شیرازی (۸۶)

انوری (۱- ۸۷ – ۹۱)

احدی (۸۶- ۸۷)

بدر دامغانی

بدرالدین وفاملک (۸۶)

مولانا برهان بدها

بسطامی (۸۵)

مولانا بها (۸۹)

پورعمادی

تاتارخان غازی (۸۶)

روحانی (۸۵)

تاج الدین رومی (۸۶)

مولانا تراضی

مولانا جلال (۸۶)  *

مولانای اعظم مولانا جلال الدین مذکور(۸۵- ۷۸)

جلال شاه کرمانی (۸۶)

جمال الدین استاجی (۵)

جمال رومی (۷۸)

جوکانی {چوگانی؟} (۷)

حافظ شیرازی (۵- ۸۵-۸۶ )

حسام الدین منیره ؟

امیرحسن سجزی (۸۵- ۸۷)

امیر{حسن } کاشی (۳)

امیرحسینی {هروی} (۸۶) 

------------------------------------------------

* مطلع غزل مولانا جلال :

دردی ازهجر تودیدم که ندیدم هرگز

وانچ این بار کشیدم نکشیدم هرگز

مولانا حق گو

جماد تهانیسری

سلطان الشعرا افصح الشعرا خاقانی ( ۵- ۸- ۸۵)

شیخ خلیل شیرازی (۸۶)

خوارزمی (۸۵- ۸۶)

خواجه دبیر (۸۶)

رکن اخلاط (۸۶)

زکی کاشغری

رکن صاین

مولانا سراج احمری

سعد بخاری

سعدضراب (فهرست ) سعد ضرب دامغانی (متن) (۸۶)

امیرسعدی

شیخ سعدی شیرازی (۱-۲ -۷-۸۷)

شیخ سعد

سعید الملته والدین

سعید سعد (۸۶- ۸۷)

سلیمان بلغاری (۸۶)

خواجه سوزنی (۱- ۵)

سیف الدین اسفرنگی (۸۶)

سیف الدین فرغانی (۸۶)

شیخ شرف الدین پانی پتی متخلص شرف (۸۶)

شمال دهستانی (۵)

شمس بیهقی (۸۶)

شمس جامی / شمس حاجی  (به هردوشکل )  (۵- ۸۶- ۹۶- )

شمس درود (۸۷)

شمس زقاة

خواجه شمس طبسی (۵)

مولانا شمس کیشی

شمسی (۸۶)

شهاب صابر

شیخ اصفهانی

صدرالفضلا والحکما (۸۶)

ضیا سنجری

مولانا طالبی (۸۶)

مولانا سعیدتبریزی (۸۶)

سعیدالدین هروی* (۵- ۸۶)  

سلمان ساوجی (۲-۵- ۷-۸۷- ۹۹)

حکیم سنایی

امیرسیف الدین

شیخ سیف الدین سیفی

سیف هروی ** 

شرف الدین شفروه (۸۶)

--------------------------------------------------------------

* درنسخه سعد الدین هروی نوشته شده است.

** ممکن است نام خود مرتب بیاض جام سیف هروی باشد

شمس الدین بخاری (۸۶- ۸۷ )

شمس تبریزی (۸۶)

شمس جنیدی (۲)

شمس دبیر  (۸۶)

شمس الدین محمد صاحب دیوان

شمس شرفشاه (۸۶)

شمس قلندر (۸۶)

شمس مذهب (۸۶)

شیخ شهاب

شهره افاق

امام صدرالشریعة (۸۹)

صفی شیرازی (۸۶)

ضیا نخشبی (۸۶)

ظفر همدانی (۸۶)

ظهیرفاریابی (۵-۶- ۷- ۸۵ )

عبدالرافع هروی (۵)

عبدالواسع جبلی (۵)

مولانا عتیقی

خواجه غزیزالدین شروانی (۵)

.

ملک عزیزالله اعظم خان /خان زاده عزیزالله بسطامی دام فضله (۸۴- ۸۷ )

عصام این ملا

فرید الدین عطار (۱- ۸۷- ۹۵ بلبل نامه )

خواجه علاوالدین هندو (۸۹)

امیرعلی (۸۹)

مولانا علی اکبر (۸۹)

عماد صدرالشریعة

خواجه عمادالدین کرمانی (قیاس : خواجه عماد فقیه کرمانی ).

عمده قاینی /عمدقاضی بدر (۸۶)

عمید لویکی (۱- ۸۶)

عیسی هرلوه ؟ (۸۶)

عین المللک کرمانی (۸۶)

فتح الله مستوفی (۸۶)

ملک فخرالدین کرت (۸۶)

ملک الشعرافخرالدین فخراصفهانی (۸۴- ۸۶ )

فخرالدین عربشاه (۷۸)

فرزدق (۵)

مولانا عالم (۸۶)

عبدالسلام (۸۶)

خواجه عبیدالله زاکانی (۵- ۷- ۸۷)

فخرالدین عراقی (۷-۲)

عزیزالدین / غزیزالدین علوی (۱۱- ۸۱)

سید عضد الدین یزدی (۸۶)

ملک الامرا افاضل علاوالملةوالدین (۸۶)

علاٍ الملک نسفی

حکیم علی

شیخ عمادالدین اصفهانی (۸۶)

خواجه عماد فقیه (۸۷ – ۸۸ )

امیرعمرخراسانی (۸۶)

عنصری

عیشی شوشتری ؟

ملک غیاث الدین

فخرالدین امیرمیران متخلص فخری (۸۶)

فخرالدین علی طیب

{فخر} الدین قبادی

فردوسی (۱- ۹۵)

فرید احول

مولانا فرید الدین "فرید"

فضیل تبریزی

قاضی (۸۶)

قطب الدین یحیی بن زنگی شیرازی (۸۶- ۹۶)

ملک الشعرا قطران {تبریزی } (۵)

کریم الدین ابهری (۸۶)

کمال خجندی (۸۵- ۹۶)

کمال فرقدی (۵)

مولانا لطف الله

مولانا مبارک (۷۸)

مجد خافی (۸۶)

امام مجد الدین (۸۶- ۸۷)

مجیربیلقانی

مولانا محمد

محمد زین

محمود اسحاق (۸۶)

محمود قلع {کذا: قتلغ؟ } (۸۶)

مخلص الملک جلالی

امیرمرتضی

مسعود رشید (۵)

مسعود صفی  (۸۶- ۸۷ – ۹۴)

ملک معزالدین حسن / حسین (۸۶)

مولانا مغیث هانسوی (۱- ۵)

منوچهری (۵- ۸۶)

شیخ فضل الله  میهنه

قاسم (86. درجواب غزل این سیف )

مولانا قطب الدین فضل الله سمنانی ؟ (۸۶- ۹۶)

قطب المحققین

قوامی

مولانا کمال الدین اصفهانی (۵- ۸۵- ۹۶ )

افضل الشعرا کمال الدین اسماعیل (۵)

کنکر ؟ خیاط

لطفی (۸۶)

خواجه مبارک خواجه شهاب الدین (۸۶)

مجد تبریزی (۸۶)

مجدالدین همگر (۸۶)

امیرمحمد (۸۶)

محمد خطیب

ملک محمد کرت (۸۶)

ملک محمود تبریزی

محمود یمین

مخلصی

سیدمرتضی شیرازی (۹۶)

مسعود سعد سلمان (۵)

مولانا مطهر (۵)

امیرالکلام معزی (۵- ۸۵)

منتجب الدین اثیر (۵- ۸۵)

موسی فلکی  (۸۵- درجواب جمال الدین حسام )

جمال الدین متری (۸۶- ۸۷ )

ناصربخاری (۸۶)

ناصرالدین بجه شیرازی (۸۶)

نزاری {قهستانی } (۸۵- ۸۷ )

نصیرالدین ادیب (۶)

قاضی نظام اصفهانی

نظام خالد (۸۶)

سید نعمت الله / شاه نعمت الله ولی متخلص "سید"  (۸۵- ۸۶ )

نوری

هدیه

یوسف سلبینی /سلبنی (۸۶)

مهستی

ناصرخسرو (۸۷)

شیخ نجم الدین رازی (۸۶)

نصیرالدین عمید بسطامی

خواجه نصیرالدین طوسی

نظام (الدین ) اعرج (۸۶)

نظامی گنجوی (۵- ۸۵)

وجیه الدین (86)

همام {تبریزی } (۸۶- ۸۷)

درفهرست یادشده باید املا وانشای شماری ازنامها به کمک  تذکره های ادبی ومنابع تاریخی درست کرد. امکان دارد بعضی ازنامها به صورت تکراری با کمی تفاوت دوباره نوشته شده باشند.  

طوریکه نوشته آمدیم درحاشیه نسخه مدنظر باهمان قلمی که متن تحریریافته است شماری ازنظمهای الحاقیه که آنها هیچ گونه رابطه بانظم ندارندنوشته شده است. ازاینکه قدامت خط مسلم است اگرمحققی بخواهد براین نظم ها تحقیق نماید پس این نسخه  بدیل خوبی درباره شده میتواند. ازورق  ۱۶۲ ب تا ۱۸۳ الف دیوان شیخ العارفین اوحدی، ازورق ۱۸۳ب تا ۱۹۱ ب مثنوی اوحدی  منطق العشاق / ده نامه – ازورق ۱۹۷ الف تا ۲۵۷ ب ازدیوان فخرالدین عراقی ومثنوی عشق نامه... درباره نواقص نسخه زیرنظر نیز چیزهای گفتنی ضروری است. عنوان قسم چهارم دراحکام فقه درابتدای فهرست موجود است ما درمتن (نسخه ) این قسم وجود ندارد.  وهمچنان قسم نهم وازصفحه ۲۵ تا ۶۱ نیزمتن نسخه وجود ندارد.

درقسم هفتم نیزاوراق میان ترجیع بند

برخاک درتوباشم ای دوست...

وترجیع بند

بامغان باده مغانه خوریم...

ازبین رفته است یعنی بعدازورق ۱۴۸ نسخه یادشده. ازین ببعد درقسم آخری۱۰۱  بیاض لغزومعما است. درنسخه موردنظرما شماری ازاشعاری این قسم موجود است که درآخراین شعررامیخوانیم :

دوش آن بت چون سروروان برسرراه

بردست نهاده فرق درخدمت...

اوراق ازین بیت ببعد ازبین رفته است.

 اگربرسطورفوق یک نگاه تکراری نمایم خلاصه آن را چنین پیش کش کرده میتوانیم که قبل ازترتیب مجموعه لطایف وسفینه ظرایف علاوه برکلام شماری ازشعرای فارسی وماخذ ترتیب کننده چون لباب الالباب محمدعوفی (تصنیف درحدود ۶۱۸ هجری درپاکستان ) * مونس الاحرارفی دقایق الاشعار(7۷۴۱هجری) محمد بن بدرالدین جاجری است –لطایف از قرن پنجم (فردوسی ) تاقرن نهم هجری (سیدنعمت الله ولی کرمانی) دربرگیرنده کلام شماری ازشاعران گمنام زبان فارسی است. چون دواوین شماری ازشعرای این مجموعه ترتیب وتدوین نشده ازهمین رو اشعارشان دراکثرتذکره ها وسفینه ها پراگنده اند. لطایف درباره همچو نمونه هایک ماخذ نادروبسامهم بشمارمیاید. ازطرف دیگرچون لطایف درقرن هشتم ونهم تدوین گردیده است ازینرو آنچه روایت وکلام  درباب شعرای این دوقرن درین بیاض به مشاهد میرسند ان درجمع معلومات معتبروقابل ملاحظه بشمارمیایندکه یک نمونه خوبی آن کار داکتر نذیراحمد است که شماری زیادی ازاشعار حافظ را ازآن بیرون نویس وبچاپ رسانید. روشن است که درباره اشعارشعرای دیگری این دوره نیز چنین کاری ازاتفاق بعید است. این کتاب تاکنون چا پ نگردیده است مردی اگر همت کند ودرباب شاعری نظری عمیق داشته باشند میتوانند ازعهده این کاربدرآید.

حواشی :

۱- غزلهای حافظ براساس مجموعه لطایف وسفینه ظرایف ازسیف جام هروی – به اهتمام نذیراحمد – دهلی  ۱۹۹۹ع  ص ۱۱

نذیرصاحب سهوآ بجای ۷۶۲- ۷۶۳-  ۸۶۲ – ۸۶۳ نوشته است.

2- Charies  Rieu. Supplement to the Catalogue of the Persian Mss. In  the British Museum, London , 1895 , P. 232 S. No. 374

ریو یادآوری این نسخه را تحت عنوان منتخبات کرده است.

۳- محمدتقی دانش پژوه  وایرج افشاربعداز وفات مجتبی مینوی فهرست  نسخ خطی. میکروفیلم ها. عکس ها همه آن ذخیره ذاتی ایشان را درسال ۱۹۹۴ شایع کرده است. لیکن درین فهرست نام ازمجموعه لطایف وسفینه ظرایف درج نگردیده است.

۴- مجموعه لطایف سفینه ظرایف – قلمی  نسخه کابل (اکنون درپاکستان ) ورق ۲ الف 

۵- نذیراحمد – مقدمه غزلهای حافظ ملحصآ ص ۱– ۱۱