چون خط و خطاطي به مفهوم هنريش، يكي از پديده هاي ارزشمند فرهنگي است، نوشتن و آفرينش يك اثر خطي، كار ساده يي نيست و هم نمي تواند باشد.

اگر به تاريخ تكامل تمدن بشري نظري بيندازيم، مي بينيم كه اختراع و پديد آوردن خط به وسيلة رفتگان ما، مسأله يي است توجه بر انگيز.

وقتي كه انسان اراده نمود تا تفكر ها و انديشه هايش را براي آيندگان ثبت ورق هاي تاريخ نمايد، ناچار به پيدا كردن و اختراع وسيله يي گرديد تا به ياري آن بتواند چنين كاري را ممكن بسازد.

اين وسيله كه در نهايت، سبب دگرگوني هاي فرهنگ تمدن انسانان گرديد، كشف و اختراع خط است. بعد از آن كه رفتگان دُور انسان، مؤفق به اين امر گرديدند، گام هاي بلندي در دگرگون سازي تمدن و فرهنگ برداشته شد.

از آن گـاهي كه آغازين نشانه هـا و علامت هاي نوشتن و خـط به وجود آمدند، خط هاي گونه گون با اشكال مختلف و ناهمگون ضبط تاريخ گرديدند.

خصوصيت هاي زباني و فرهنگي باعث آن گرديد كه امروز در روي زمين براي ثبت و انتقال انديشه هاي انسان از خط هاي مختلف استفاده مي گردد. خط در هر سرزميني كه باشد، در تكامل و پختگي فكر و فرهنگ و علم و دانش بشري تأثير بسزا

 و قاطعي دارد. مسلمانان نظر به روايت ها و ملحوظ هاي ديني نمي توانستند در تزيين عبادتگاه ها و مكان هـاي مقدس و كاخ هــاي خويش از پيكره هـا، شــكل هـا و صورت هـاي انساني اسـتفاده كنند.

از اين رو، براي مزين ساختن و باشكوه جلوه دادن آنها، هنر خطاطي و نقش شي هاي بيجان را به كار بردند و به اين گونه نوع هاي گوناگون خط در كنار هنر هاي ديگر ظهور كرد.

آغاز اين چنين آذين بخشي را مي توان اواسط قرن هشتم عيسايي كه زمانِ به قدرت رسيدن عباسيان را بيان مي دارد

 (132 هـ. ق./ 750 ع. تا 650 هـ. ق./ 1258 ع.) به حساب آورد.

( عباسيان يا بني عباس، سلسله يي از خليفگان اسلام بودند كه به وسيلة عبدالله سفاح از احفاد عباس بن عبدالمطلب، اساس گذاشته شد. ايشان توانستند تحت قيادت عبدالرحمان بن مسلم خراساني‹ ابو مسلم خـراساني › در سـال 129 هـ. ق. عـليه جور، ستـم و بيدادگري هاي خـلفاي اُميه ‹ 40 هـ.ق./660ع. تا 132 هـ.ق./ 750 ع.› قيام نمايند. مروان دوم، مشهور به مروان حِمار، آخرين فرد آنان، به دست او از قدرت به زير آورده شد.)

            خراسان زمين، از دوره هاي باستان، گهواره و مهد پرورش و بارور سازي هنر هاي گوناگوني بوده است. سنگ نبشه ها در منطقه هاي مختلف، از ديرينة  هنر خـط و خطاطي در اين سـرزمين گپ مي زنند. نقش هاي موجود در بعضي از مغاره هاي شهر باميان و به ويژه تصوير هاي خنياگران بر سقف هاي « خنِگ بت » و « سرخ بت» كه با دست نابخردان سيه كار تاريك انديش نابود گرديدند، بيانگر موجوديت هنر نقاشي و گوياي مقام موسيقي در سـرزمين ما بودنـد. در پهلوي زايش و پرورش سـاير هنر ها، سرزمين خراسان در تكامل و بالندگي هنرِ گرانبهاي خط و در پروردن استادان توانا و چيره دستٍ اين هنر، سهم چشمگير و بارزي داشته كه سابقة آن به بيش از هزار سال مي رسد. 

با به ميان آمدن زبان فارسي و سپس با  ورود دين اسلام، هنر خط و خوشنويسي در اين حوزه به ميان آمده، مراحل رشد و تكامل و هنري شدن خود را در پهلوي ساير پديده  هاي هنري و فرهنگي پيموده و به نقطة اوج و كمال رسيده است.

            در اثر حمايت و توجة يحيي بن خالد برمك ( وفات: 190 هـ.ق./ 850 ع.)، اولين عضو مهم خاندان برمكي كـه از دوستداران و شيفتگان خـوش خـطي و در دربار عباسيان عهده دار وزارت بود، ابوالعباس بن ابو خالد الاحول ( وفات: 212 هـ.ق.) به حيث بزرگترين خطاط همان عصر قد برافراشت و خطاط دربار مأمون ( خلافت: 198 هـ.ق./ 813 ع.- 218 هـ.ق./833 ع.) گرديد و تا رتبة وزارت رسيد.  همو بود كه براي خط عربي قواعدي را وضع كرد.

خطٍ « رياسي » كه خط شناسان و اهل هنر آن را اساس به وجود آمدن قلم هاي ثُلث و مُحَقَق  و رِقاع دانسته اند، منسوب است به كلمة « ذوالرياستين » كه لقب فضل بن سهل سرخْسي ( 154 هـ.ق./ 771 ع. ـ 202 هـ.ق./818 ع.)،  وزير خراساني دربار مأمون، خليفة عباسي بود. اين خط به وسيلة  او اختراع و در همان دوره رواج پيدا نمود. همچنان در زمان او در تهذيب و هنري ساختن خط ها به صورت كل، سعي به عمل آمد.

            المعتمد علي الله احمد بن المتوكل ( خلافت: 256هـ.ق./870 ع. ـ 279 هـ.ق./ 893 ع.) پانزدهمين خليفة عباسي در اواخر سدة نهم عيسايي نامه يي با خط زيبا براي امپراتور بيزانتين ارسال نمود. امپراتور با مشاهدة آن، اظهار داشت كه، “ بر هيچ چيزي از عرب رشك نمي برم، جز اين خط زيبا ” (حبيبي، عبدالحي، « تاريخ خط و نوشته هاي كهن افغانستان » كابل 1350 هـ.خ. ص. 91.)

            در آغاز قرن هشتم عيسايي، بعدٍ  لشكر كشي مسلمانان در سال 711ع. همراه با فرهنگ اسلامي، شكوهِ خط تزييني كوفي تا اسپانيا رفت و در نوشتن كَتيبه هاي (نوشته هايي كه بر سر در و ديوار كاخ ها، مسجد ها، مكان هاي متبرك و غيره نويسند.) بناء هاي اسلامي بكار برده شد. شاهد ها نشان مي دهند كه اين خط به كشور ايتاليا، فرانسه و انگلستان نيز رسيده بود.

            تا دورة غزنويان ( 367 هـ.ق./ 977ع. تا 583 هـ.ق./ 1187ع.) خـط سـاده و تزييني كوفي، گذشته از مزين ساختن قصر ها و مكان هاي مقدس، براي نسخه برداري قرآن كريم نيز مورد استفاده قرار داشت. چون غزني در سده هاي يازدهم و دوازدهم، مركز سياست و ثقافت در منطقه بود، از غني ترين مركز هاي هنر خط و تجمع خطاطان نيز به شمار مي رفت.

            دو منـار غزني، سنگ نبشه هـاي زيادي در بُست، نوشته هايي كه از زير خـرابه هاي بناء هاي غزنويان در « لشكري بازار » پيدا شده اند و لـوح هاي موجود در موزيم هـرات، گواه آن اند كه غزنويان در هنرِ تذهيب و خطاطيِ قلم كوفي، مكتب پيشرفته يي داشته اند.

            شايستة ياد آوري است كه در اثر كاوش هاي باستانشناسان، چند كتيبه از تة خرابه هـاي قصـر ابوسعد مسعود بن ابراهيـم ( زمـامداري: 494 هـ.ق. / 1099ع. ـ  508 هـ.ق./ 1114ع.) دهمين سلطان غزنوي كه دورة زمامداريش از آرامش و صلح برخوردار بود، به دست آمده است كه  در آنها بيت هاي فارسي، به خط كوفي زيبا،  نَقْر گرديده است.

            در دورة سلجوقيان ( 429هـ.ق./ 1038ع. ـ 548هـ.ق.1153ع.) نيز صنعت و هنر، انكشاف بسيار نمود. به ويژه معماري اسلامي و صنعت سفال سازي در عهد سلجوقيان به ترقيات بسياري نايل گرديد و شاهكار هايي به وجود آورده شد. در تزيين كـردن خط كوفي،  بيشتر از هر دورة ديگر سعي به عمـل آمد و از آن در آرايش بناء ها استفاده شد.

اثر هاي باقيماندة تاريخي در افغانستان ( اگر از يورش و چپاول دشمنان فرهنگ نجات يافته و هنوز باقي باشند ! ) چون منار جم، مقبرة امام يحيي در شمال افغانستان، سنگ ها و لوحه هاي موجود در شهر غزني، مسجد جامع هرات كه بوسيلة ابوالفتح محمد سلطان غياث الدين غوري  ( ولادت: 536 هـ.ق. جلوس: 558 هـ.ق. تا 571 هـ.ق. وفات: 599 هـ.ق. )  تهداب گذاشته شد، همه بيانگر نفاست هنري خط كوفي در دورة غزنويان و غوريان در سرزمين ما مي باشند. غياث الدين غوري كه پشتيبان برجستة هنرمندان و اديبان و دربارش محل گردآمدن دانشمندان بود، در دورة حكومتش مسجد ها، مدرسه ها و كاروانسرا هاي زيادي در خراسان اعمار كرد.

            در نـوشـتن كتاب هـا، خـط كوفي آرام آرام جـاي خويش را به خـط نسـخ واگذار شد.

            در سـده هـاي يازدهم و دوازدهم عيسايي كه در برگيرندة دوره هـاي غزنويان (962 تا 1148 ع.)، سلجـوقيان (1138 تا 1153 ع.)، غوريان (1148 تا 1214 ع. ) و خوارزم شـاهيان (1214 تا 1219 ع.) بود، خـط هاي كوفي، نَسخ، ثُلث، رِقاع و مُحَقَق با فروع آنها در خراسان  مورد استفادة نسخه برداران قرار داشت. اين پنج قلم، با فروع شان در سرزمين خراسان انكشاف هنري يافتند و به پختگي رسيدند.

            به استناد اثر هاي به جاي مانده از اين خط ها،  قرن دوازدهم را مي توان دورة رونق و شگوفايي هنري خط عربي در خراسان دانست.

            اين هنر نفيس و گـرانبهـا به وسيـلة سلطانان غزنوي و غـوري تا قلب كشور هند، راه باز نمود.

            شاهان هر دوره، براي تبارز دادن مقام خويش و يافتن محبوبيت در جامعه، اقدام به اعمار مسجد ها، كاخ ها و مناره هاي يادگاري مي كردند و براي تزيينِ در و ديوار و گنبد آنها، دست به دامن نقـاشان و خـوشنويسان مي زدند. همين هنـر آفرينان بودند كـه با  سر انگشتان معجزه گر خويش، اثر هاي گرانبها و ممتازي براي آيندگان در جهان به وديعه گذاشتند.

با دريغ كه هجوم بر اثر هاي هنري و نابود سازي افتخار هاي فرهنگي گذشته در ســرزمين ما، كار تازه يي و عمــل بيگانه يي نيست. خــروج تموچين چنگيز ( تولـد: 557 هـ.ق. / 1162 ع. ـ جلوس: 602 هـ.ق. /  1206 ع. ـ  وفــات : 624 هـ.ق. /  1227 ع. ) و چنــگيزيان و حــمـلــة آنان در ســال 616 هـ.ق./ 1219 ع. بـه مـملــكت  خوارزمشاهيان نشان داد كه ايشان چه بسا بناء ها و كتابخانه ها را در بلخ و هرات و سيستان و سمرقند و نيشاپور و ساير بلد هاي معمور، طعمة آتش ساختند و به خاك يكسان نمودند. عالمان، دانشمندان و هنرمندانِ چيره دست همراه با هزاران هزار انسان ديگر به وسيلة آنان از بين برده شدند و آناني كه از دَمِ تيغِ جلادان، جان سالم بدر بردند، خانه و كاشانة خويش را رها نموده و به سرزمين هاي ديگر پناه جستند.

            در آخر هاي قرن چارده، آن گاه كه امپراتوري تيمور به پهنة وسيعي در سرزمين هاي ماورأالنهر، خراسان و ايران پايه گذاري گرديد، ميراث هنري و فرهنگي سلسله هاي غزنوي، سلجوقي و غوري هنوز با صلابت خويش موجود بودند.

            در آغاز سدة پانزدهم عيسايي شاهرخ ميرزا ( ولادت: 799 هـ.ق./ 1377 ع.  ـ  850  هـ. ق. / 1404ع. ـ  وفات : 850 هـ.ق./ 1446 ع.) پسر چهارم امير تيمور گــورگـان  ( ولادت: 736 هـ.ق./1335ع. ـ  جـلوس: 771 هـ.ق./ 1369 ع.  ـ  وفات:  807  هـ.ق./ 1404 ع.(   بر تخت سلطنت جلوس  نمود ( 807  هـ. ق. / 1404 ع. )  و شهر هرات را مركز امپراتوريش قرار داد. او در اين راستا، نخست به جبران خرابي هاي پدر كوشيد و در آبادي شهر ها همت گماشت. دانشمندان، اديبان و هنرمندان را در صدر كار هاي امپراتوري قرار داد و در پرورش ميراث هاي فرهنگي و هنري در هرات و سمرقند سعي نمود. در دورة زمامداريش هنر و فنِ كتاب نويسي  و نسخه برداري و صحافت اوج گرفت. فنِ كاشي سازي با نقش هـــاي زيبا، پيشرفت شاياني كــرد و هنر ميناتوري به فراز آمد. بناء هــاي  با شكوهي كه در آنها انواع خط هاي تزييني به كار برده شدند، احداث گرديد. اين دورة تابناكِ هرات، تا آخر هاي عصر نوادة امير تيمور گورگان، ابوالغازي حسين بايقـــرا ، ســـلطانِ هنر پروري كـــه در آخــر هـاي ســدة پانزدهم ميلادي مــي زيست  ( ولادت: 842 هـ.ق. / 1438 ع. - جلوس: 872هـ.ق./ 1468 ع - درگذشت: 911 هـ.ق./1506 ع.)، دوام نمود. شكل گيري نهايي مكتب هرات در هنرِ خطاطي ، نقاشي، تزيين و تذهيب، شعر وكتاب آرايي در اين  دوره صورت گرفت.

سلطان حسين بايقرا كه به شعر و هنر عشق مي ورزيد و به  هنر مندان و شاعران  ارج ميگذاشت،  در خراسان و بالاخص در هرات، مسجد ها، خانقاه ها،  كتابخانه ها و مدرسه هاي بسيار ساخت. كار هنر در  هرات  به جايي رسيد كه  تاريـخ نگـاران اين دوره را « رنسانس شرق » ناميده اند.  پژوهشگران، مانند الكساندر بلدروف روسي معتقدند كه: « هراتِ قرنِ نهمِ هجري از شهر هاي معروفِ ايتالياي دورة  رنسانس هرگز چيزي كم نداشته است.» ( دانشنامة ادب فارسي،  ادب فارسي در افغانستان، تهران 1378، جلد سوم، ص.339 .)

            بعد از دورة تيموريان، هنر خطاطي، كتابسازي، نقاشي و ميناتوري از اين مركز به بخارا و هند و تبريز و اصفهان انتقال كردند.

            گفته شد كه در دوران عباسيان، تزييني ساختن خط كوفي سـاده، آغاز گرديد.  اما هنرمندان به آن بسنده نكرده و مصروف تهذيب و هنري ساختن خط نسخ نيز شدند. تهذيب و تزيين نمودن دو قلم كوفي و نسخي، سبب به وجود آمدنِ قلم جديدي شد به نام خط ثُلث. اين خط نيز در جريان به كار بردنش فروع ديگري پيدا كرد كه مُحَقَق  و رَيحان و رِقاع نام گرفتند.

            چون قلم هاي مروج همه جنبه هاي هنري و جلوه هـاي تزييني داشتند و به كار بردن آنها در دفتر و ديوان دشواري هاي بسياري داشت، قلم به دستانِ اين هنر، در تلاش آن شدند تا از خط هاي نَسخ و ثُلث و خط هاي فرعي شان، خط جديدي به وجود بياورند. پيامد اين تلاش ها و خواسته ها، پيدا شدن خط ديگري گرديد به نام تَوقِيع كه آن را مُناشير نيز ناميـده اند. چون اين خط فاقد تكلف هـاي هنري بود، نـوشتن آن نسبت به ساير خط ها سهل تر و سريع تر انجام پذيرفت.     

            هرگاه بناء ها و اثر هــاي دورة تيموريان مشاهــده گردد، معلوم مي شود كه خـط كوفي با تمام نوع هاي تزيينيش در قلمرو ايشان موجود بوده است. اما قلم هاي اساسي آن دوره را  همان « اقلام سِتَه » يعني شش قلم تشكيل مي دادند كه در شعر زيرين مي خوانيم:

نگــارِ من خط  خوش مي نويسد

به غايت خوب و دلكش مي نويسد

                        مُناشير و مُحَقَق ، نَسـخ و ريحــان

                                                            رِقـــاع و ثُلث هـر شش مي نـويسد

            خطاطان و هنرمندان چيره دست در هر دوره يي، در آميزش اين خط ها دست داشتند و شيوه هايي را در هنر خط به وجود آورده اند كه ذكر آن در اين مختصر ناممكن است.

با وجود تحول ها و انكشاف هاي فراوانِ خط هاي عربي، با خامة هنر آفرينان خراســان، در سـدة سيزدهم، قلـم جديدي بر قلــم هاي شش گانه افـزوده شدكه آن را « تَعليِق » گويند. قلم جديد، تا سدة چهاردهم در نوشتن رواج عمومي يافت و رو به تزييني و هنري شدن نهاد. اين خط را هنرمندان از آميختن خط هاي نسخ، رقاع و توقيع به وجود آوردند و با آن نامه هاي رسمي و عامه را مي نوشتند. به همين سبب آن خط را « تَر‏َسُل » نيز ناميده اند. در دورة تيموري، اثر هاي پربهايي با اين خط بوجود آمدند.

حضرت مولانا  عبدالرحمن جامي ( 817 هـ. ق./ 1415 ع. - 898 هـ. ق./ 1494 ع. ) در شعري، خط هاي مروج آن زمان را چنين ياد نموده است:

            كاتبان را هفـت خـط باشد بــه طور مختـلف

                                                            ثلث و ريحان و محقق، نسخ و توقيع و رقاع

            بعد از آن تعليق آن خط است كش اهل عجم

                                                            از خـط توقيـع اســتنباط كــردند، اخـــتراع

            در جريان نيمة اول قرن  چهاردهم عيسايي، خطاطانِ مبتكرِ جاودان نامِ خراسان، قـدم ديگــري در ابداع يك شيوة نو در خـط گذاشتند. ايشان از بهـــم آميزي دو قلم نسخ و تعليق، خـط زيبايي كــه آن را « نستعليق » ناميدند، ايجـــاد كــردند و اثر هايي با آن نگـاشتند. بعــد  بـــه وسـيلــة مير عــلي تبــريزي ( حــدود 790 هـ . ق./ 1388 ع. - 850 هـ . ق. - 1446ع. )كه از مشاهير خوشنويسان و ادباي دورة امير تيمور گورگاني و فرزندش شاهرخ بود، براي آن قواعــدي وضع گـــرديد. چنانچه سلطان علي مشهــدي ( 841 هـ. ق./ 1437ع. - 926 هـ. ق./ 1520 ع.( كه در دربار سلطان حسين ميرزاي بايقرا به كتابت مشغول و از نستعليق نويسان نامدار بود، گفته است:

                        نسخ تعليق گر خفي و جلي است

                                                                        واضع الاصل خواجه مير علي است   

                        وضع فرمــود او،  ز ذهــن دقيــق 

                                                                        از خــط نســـخ  و  ز خـــط تعـــليق

خـط نستعليق كه آن را خـط خـراسان نيز ناميده اند، در عهــد تيموريان هرات رواجِ كامل و سراسري يافت و براي تزيين بنا هاي مذهبي و شايستة احترام و قصر ها و ساختمان هاي ياد بود كه اميران و صاحبانِ جاه براي جلوه گذاشتنِ جلال خويش آباد مي كردند به كار برده شد. اين خط در نوشتن كتاب ها، رساله ها و فرمان ها موردِ استفاده قــرار گرفت و در همين دوره به اوج هنريش رســيد. از چهــــره هــاي مشهورِ نستعليق  نويس در دورة تيــموريان نام هــاي سلطان علي مشهـدي، مير علي هــروي، محمدِ اوبه يي، سلطان محمدِ خندان و سلطان محمدِ نور، هميشه جاويدان مي باشند.

            بعــد از سدة شــانزدهم عيسايي، شيوة نستعليق نويسي اين هنــرمندان از شـــهرِ هنرمند پرور و دانشمند زاي هرات به سرزمين هند و ماورأالنهر و حتا در منطقه هاي تحتِ سلطة عثماني جاي يافت. در اين حوزه ها، خطِ نستعليق شيوه هاي جديدي پيدا نمود. بالاخره، در نتيجة كوشش هنرمندانِ نستعليق پرداز، دو شيوه و مكتب از اين قلم به وجود آمدند: يكي شيوه يا مكتب شرقي حوزة خراسان و ديگر شيوة غربي همين حوزه كه از آن خطاطان سرزمين هند، نيز پيروي مي كردند.

            خط نستعليق از نگاه دَور و سطح، تركيب و به كرسي نشاندنِ حرف ها  و كلمه ها از ساير خط هاي اسلامي مشكل تر است.

            در دورة امير تيمور گورگاني و در مجموع در درازاي قرن پانزدهم عيسايي، در كنارِ خط هاي كوفي، ثلث و فروعش، تعليق و نستعليق، زاده و ابداع هنرمندانِ خراساني در سراسر امپراتوري تيموري مروج بود.  

            در همين دوره باز هم خطاطان خلاق، از يكجا ساختن دو قلمِ تعليق و نستعليق، به هدفِ تيز نويسي خط ديگري ايجاد كردند كه آن را « شكسته »  یا « شکست » گويند و به اين گونه،  قلمِ نهم به خط هاي اسلامي افزوده شد. خط شكسته به وسيلة درويش عبدالمجيد طالقاني ( وفات: 1185 هـ.ق./ 1771 ع.(  بهتر به كرسي نشانده شد.

            قطعه يي از اين هنرمند باقي مانده كه مضمونش چنين است:

                        اي گشته مثل به خوشنويسي ز نخست

                                                                        مفــتاحِ خــزاينِ هنـــــر خـــامـة تست

                        تا كـرده خـدا  لــوح و قلـم را ايجــاد

ننوشته كسي شكسته را چون تو درست

            رباعی مذكور كه به وسيلة عزيزالدين وكيلي فوفلزايي ( تولد: 1297 هـ.خ./ 1818 ع. – وفات 1387 هـ.خ. /  2008 ع. در كابل ) نسخه برداري شده است، در كتاب «تاريخ خط و نوشته هاي كهن در افغانستان» به صورت نادرست  به استاد خليل الله خليلي منسوب گرديده است. ( حبيبي، عبدالحي،   تاريخ خط و نوشته هاي كهن در افغانستان، كابل، 1350 هـ.خ. ص. 239 )

از خــط شكسته، در نوشتن كتيبه ها و كتاب هـا، خيلي كــم استفاده شده است، امــا  بر عكس، حد اعظم كار برد آن در مكتوب ها و رساله هاي دولتي و عامه بوده است.

از نامداران اين خط در گذشته هاي دور غير از درويش عبدالمجيد طالقاني، بايد از ميرزا فصيحي هروي،  محمد شفيع حسيني مشهور به «شفيعا»ي هروي و مرتضي قلي شاملوي هروي ياد نمود.

            هنر خطاطي كه بخشي از فرهنگ ما را تشكيل مي دهد، در طول موجوديت خود در دو حوزة فرهنگي به بالندگي و اوج هنريش رسيده است.    

            يك بار در دورة تيموري هرات ( 807  هـ.ق. / 1405 ع. - 911 هـ.ق./ 1507 ع.) اين هنر به شگوفايي خاص رسيد و ميرزا غياث الدين ملقب به بايسُنُقر ميرزا (  ولادت: 802 هـ.ق./1400 ع. - وفات 837 هـ.ق./ 1433 ع.) فرزند شاهرخ ميرزا

 ( ولادت: 779 هـ.ق./ 1377 ع - جلوس: 807 هـ.ق./ 1405 ع. ـ  وفات: 850 هـ.ق / 1447 ع.) فرزند امير تيمور گورگان ( ولادت: 736هـ.ق./ 1336ع. - جلوس: 771 هـ.ق./ 1369 ع. - وفات: 807  هـ.ق./ 1405ع.)  كه خود خطاط خوبي در قلم ثلث بوده است، هنرستاني تأسيس كرد و در آن عدة كثيري از هنرمندان را دور هم جمع نمود و نيز در رشته هاي كتاب سازي و مرقع نگاري، نقاشان و مُذَهّبان (مُذَهّب : زراندود و طلاكاري) را به وظيفه گماشت. در اين زمان در حدودِ چهل تن از برجسته ترين خطاطانِ قلم هاي مختلف، مصروف كار كتابت و قطعه سازي بودند.

            شهزاده ميرزا سلطان ابراهيم ( تولد: ؟ / وفات : 838 هـ.ق./ 1434 ع.) پسر ديگر شاهرخ كه از حاكمان خراسان بود،  نيز خطاط و در نوشتن خط مُحَقَق مهارت داشت. وي در هنر خوشنويسي و ميناتوري خدمت بسزايي كرد.

            دورة تيموريان را مي توان دورة زايش و ظهور خطاطان گفت. متأسفانه بعد از سقوط دولت تيموري، سرزمين ما در عرصه هاي مختلف دچارِ  ركودي گرديد كه نزديك به دو صد سال به درازا كشيد.

             بعد از تشكيل دولت ابدالي(1160هـ.ق./ 1747 ع)، در عهد زمامداري تيمور شاه دراني ( تولد:  1160هـ.ق./ 1747 ع. ـ  جلوس:  1187هـ.ق./ 1772ع. ـ وفات: 1207هـ.ق./1793 ع.)،  در شهر هرات طفلي به دنيا آمد كه بعد ها در دورة نوادگان تيمور شاه، در نبشتن خط نستعليق، استاد كامل گشت و نگذاشت مشعل هنر خوشنويسي در سرزمين ما خاموش گردد و در هنرستانش خلايي به وجود آيد. آن بزرگ مرد، مير عبدالرحمان حسيني هروي نام داشت. نخستين شاگردان او در خط نستعليق، شهزادگان سدوزايي بودند. از شاگردان هراتيش، ملا محمد حسين سلجوقي، ميرزا نجف، بهرام خوانساري و ميرزا جان مستوفي قابل ياد آوري اند.  مرحوم مير عبدالرحمان حسيني در سال 1268 هـ.ق. در هرات چشم از جهان بسته است.

            اگر از آخر هاي قرن سيزده تا ميانة قرن چهاردة هجري قمري به تاريخ هنر كشور نظر بيندازيم، بار ديگر به خطاطان نامداري  بر مي خوريم كه در نگهداشت هنر خط در ميهن ما، تلاشهاي چشمگير و بسزايي كرده اند. گرچه در ساير شهر هاي افغانستان خوشنويساني بودند كه دست اندر كار آفريده هاي هنري بودند، اما اين بار، مركز تجمع و هستة فعاليت هنري بيشترين آنان، شهر كابل قرار گرفت.

            در دورة  امير شير علي خان ( ولادت: 1237 هـ.ق./ 1821ع. ـ وفات: 1296 هـ.ق./  1879 ع. /  زمامداري: 1279هـ.ق./ 1863ع. ـ 1283هـ.ق./ 1866ع. و 1285 هـ.ق./ 1868ع. - 1296 هـ.ق./ 1879ع. )  نخستين اخبار كشور به نام « شمس النهار»

 ( 1290 هـ.ق./ 1873ع.) به نشر آغاز كرد و صنعت چاپ در كشور راه باز نمود. بعد از اعلان استقلال، چاپخانه هاي سنگي و حروفي زيادي در كابل تأسيس گرديد. دولت اقدام نمود تا استادانِ خط و مُذَهِبان  را براي راه اندازي امور طباعتي بگمارد. اين هنرمندان هر كدام به نوبة خويش اثر هاي پربهايي به وجود آوردند و به سرماية هنري كشور افزودند.

            در همين دوره در مركزِ كشور، قطعه نويسي مروج گرديد، فن كتابسازي، مرقع نگاري و جدول كشي ترويج يافت و انكشاف چشمگيري نمود.

            از نامداران عرصة خوشنويسي در دورة جديد، مي توان از عبدالغفور نَسخي، غلام محمد طرزي، منشي حيدر علي، ميرزا جعفر قندهاري، سيد عطا محمد شاه حسيني و دو پسر شان سيد محمد فاروق و سيد محمد عثمان، شيخ محمد رضا، ميرزا محمد يعقوب كابلي، حسن حلمي افندي، صوفي عبدالحميد، عبدالقادر كاكري، ملا فيض محمدِ كاتب، مير احمد گرانشنو، فيض محمد زكريا ( فيضي كابلي ) سيد محمد قاسم حسيني و برادرش  سيد محمد طاهر حسيني، محمد اسحاق زرين قلم، آخند محمد علي عطار هروي، سيد محمد ايشان حسيني و دو پسرش سيد محمد سعيد حسيني و سيد محمد صديق حسيني، سيد محمد داؤد حسيني و فرزندش سيد حمايت الله حسيني و آخرين خوش نويس اين نسل عزيزالدين پوپلزايي كه ارواح شان خوشنود و  روان  شان  شاد باد، ياد نمود.

در اين پژوهش از اين مآخذ استفاده شده است:

1- حبيبي، عبدالحي، « تاريخ خط و نوشته هاي كهن افغانستان » انجمن تاريخ و ادب افغانستان، كابل 1350 هـ.خ.

2- پوپلزايي، عزيزالدين وكيلي، « هنر خط در افغانستان در دو قرن اخير » انجمن تاريخ افغانستان، 1342.

3- « نخستين سيمينار هنر خط افغانستان در دو قرن اخير » كميتة دولتي كلتور، 1364.

4 - مايل هروي، نجيب، « كتاب آرايي در تمدن اسلامي »، ايران، مشهد 1372.

5 -لغت نامة  « دهخدا »، تهران 1337خ.