یکی از فرزندان  فرزانۀ بشریت که در سر زمین پهناور هند برگ و بار گرفت، داکتر محمد اقبال شاعر،متفکرو عارف نامداریست که آرآ و افکارش نه تنها در منطقه و در جهان اسلام تاثیر گذاربوده ،بلکه نفوذ اند یشه های اورا درمیان جوامع اروپایی  نیز رد یابی کرده میتوانیم .

   اقبال در سال ۱۸۷۳ عیسوی  مطابق ۱۲۸۹ هجری قمری در سیالکوت به دنیا آمد.اولین درس های اسلامی و قرآن را در مسجد فرا گرفت و آنگاه به توصیۀ یکی از محققان و دانشمندان که با پدر اقبال مراوده داشت و از ذکاوت او آگاه بود ،شامل مدرسه گردید بعد از فراغت جهت ادامۀ تحصیل به لاهور رفت ، در سال ۱۹۰۵ عازم اروپا شد و در دانشگاه کمبریچ در رشتۀ فلسفه به تحصیل پرداخت تا درجۀ دوکتورا را در این رشته به دست آورد در دانشگاه های اروپا به تدریس پرداخت تا بالآخره به هند باز گشت و به حیث وکیل مداقع مشغول کار گردید .

     مولانا اقبال شخصیت چند بُعدی است، ازیکطرف او شاعریست توانا وپر قدرت که در هر دو زبان اردو و فارسی دری منظومه های بدیعی از خود به جا گذاشته و دواوین سروده هایش در هر دو زبان مورد ستایش بزرگان شعر و ادب قرار گرفته  و از جانبی او متفکری است که با طرح نظریۀ " خودی " تاثیر بزرگی بر اندیشمندان هم عصر و بعد از خویش داشته است .

      مولانا اقبال از عرفان مولانای بلخ و حکیم سنایی و عرفای دیگر بهره ها گرفته و میتوان گفت که کلام واندیشه های عرفانئ این متفکر ادامۀ آراء و عقاید مولانای بزرگ بلخ و دیگر عرفای خراسان زمین و به خصوص افغانسان است .

نظریه یا فلسفۀ " خودی " مولانا اقبال که مفهوم انسانی و اجتماعی و آزادی خواهانه را در خود نهفته دارد، با زیبایی خاصی در لابلای اشعار او متبلور است .

      بدانسانی که مولانای بلخ درپئ یافتن انسان کامل است ، از دد و دیو ملول است وناله سر می دهد که :

         دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر

                                                کزدیو دد ملولم و انسانم آرزوست

         زین همرهان سست عناصر دلم گرفت

                                               شیر خدا و رستم دستانم آرزوست

   اقبال نیز در پئ همچو انسانیست ، انسانی که اصالت خود را و جوهر ذات خود را معرفت حاصل نماید ، با اصل ذات خود و ارزش والایی که در عالم خلقت دارد ، پی ببرد .

       به اساس همین اندیشه است که مولانا اقبال فلسفه یا نظریه  "خودی " را جهت بیدار ساختن عالم بشریت پایه میگذارد و با این وسیله می خواهد چامعۀ انسانی را متوجه جوهر

والای اشرف مخلوقات بودن او بگرداند .

      فلسفۀ "خودی " مولانا در میان اندیشمندان شرق و غرب تاثیر میگذارد ، پروفیسر

نیکلسن  اثر اسرار خودی مولانا را به زبان انگلیسی بر میگرداند . مولانا در مکتوبی عنوانئ پروفیسر نیکلسن این نظریه را چنین بیان میدارد :

کلمه  "خودی "  به معنای وسیعی در این اثر "اسرار خودی" به کار رفته و به معنای میل و آرزوی بلعیدن و جذب کردن است وعالی ترین شکل این معنی عبارت است از ایجادارزش ها و ایده آل ها و آنگاه کوشش در راه تحقق بخشیدن به آنها .

            وجود کهسار و دشت و در هیچ

                                                جهان فانی خودی باقی دگر هیچ

            به خود گم بهر تحقیق خودی شو   

                                               اناالحق گوی و صدیق خودی شو

ویا:

            پیکر هستی ز آثار خودی است

                                  هرچه می بینی ز اسرار خودی است

    و در سایۀ شناسایی همین خودی است که انسان در روی زمین به منصب خلیفه گئ خداوند می رسد و هم با همین خودی است که انسان به معرفت نفس و شناخت نفس و در یافتن خویش می رسد . در زبان لاتین خودی همان لفظ  "ایگو "  که به معنئ نفس ،ضمیر و خودی میباشد. 

       مولانا اقبال قبل از طرح نظریۀ خودی به عقیدهء وحدت الوجودی  گرایش داشته که بعدها از آن عدول نموده . این مطلب را از یکی از مکاتیب دانشمند پانته ایزم  "وحدت  الوجود" به نام داکتر  مک تاگارد که در سال ۱۹۲۰ خطاب به مولانا اقبال نوشته می توان در یافت. مک تاگارد بعد از مطالعۀ اسرار خودی مولانا اقبال متوجه این تغییر طرز اندیشه می شود و به اقبال می نویسد : مسرت زایدالوصف خود را از مطالعۀ اسرار خودی ابراز می دارم و می گویم آیا در این زمینه به اندازۀ زیاد فکر خود را تعییر نداده اید ؟ خوب به خاطر دارم آن روز هایی را که فکر شما بیشتر متوجه همین فلسفۀ وحدت الوجودی بود

و نظر شما نیز به همین پایه استوار بود، من به سهم خویس به عقیدۀ خود پای بندم.

      ناگفته نباید گذاشت که اندیشه و فلسفۀ خودی در تمامی آثار مولانا اقبال چه به زبان اردو وچه به زبان فارسی دری مشهود است .

     ما میدانیم که عرفان اسلامی نخست در سر زمین عرب ظهور نمود ولی به رودی به خراسان زمین انتشار یافت و بزرگترین آثار عرفانی را عرفای خراسان زمین جون مولانای بلخ و حکیم ثنایی و شیخ عطار و دیگران آفریدند  از همین جاست که مولانا اقبال جهت دست یابی و فهم کامل انیشه های این بزرگان عرفان به زبان فارسی که زمانی زبان رسمئ دربار ها در هند بود رو می آورد وناب ترین و زیاد ترین  آثار منظومش را در این زبان می سراید.

       اقبال سفری هم به افعانستان داشته ، پیام مشرق ،یکی از آثار خویش را به اعلیحضرت امان الله خان اهدا نموده  است . پیام مشرق به جواب دیوان گویته شاعر آلمانی سروده شده است .

 والد اینجانب، شاد روان محمد ابراهیم صفا، یک مجموعۀ شعریش را ،که نوای کهسار نامدارد، به جواب پیام مشرق مولانا اقبال نوشته وبه وی اهدا نموده است :

      صبا سلام ز کهسار ما ببر سوی هند 

   که خاک پرگل وبرگ است و جنت نظراست

بگو به بلبل مستی که اندر آن گلزار

        زکیف نغمۀ او رنگ عشرت دگر است

چه شعله ایست ترا در میان سینه نهان

    که نالۀ تو به این رنگ آتشین اثر است

زشبنم جه گلی تازه کام جان کردی

    که در نواگریت این چنین گلوی تر است

بیا ببین به کهستان ما هم ای بلبل

    زشیون تو رگ سنگ سنگ با خبر است

دمی به نالۀ این کوه بند گوش گذار

  که اینهم ازجگر سنگ جسته چون شرراست

شنوشنو نفسی شور کوهئ مارا

   که چون نوای تو خیزد اگرچه ساده تراست

                              فغان شوق "صفا" را زخود شمار اقبال  

                             که حرف صوت تو ازکوه ودامن و کمراست

     و اما آغاز پیام مشرق مولانا اقبال چنین است:   

  ای امـــــــــــیر کامگار ای شهریار      نو جوان و مثل پیران پخته کار

چشم تو از پرده گی ها محرم است         دل میان سینه ات جام جم است

عزم تو پاینده چـــــــــون کهسار تو        حزم تو آسان کـــــــند دشوار تو

همت تو چـــــــــــون خیال من بلند       ملت صد پاره را شیرازه بند

هدیه از شاهنشهان داری بسی             لعل و یاقوت گران داری بسی

                    ای امیر ابن الامیرابن الامیر

                    هدیه یی از بینوایی هم پذیر

      مولانا اقبال با آنکه دارای مقامی بلند در شعر وشاعریسات ،اما چنین به نظر می رسد که شعر وسیله و افزار کار او بوده تا هدف ، تا به وسیلۀ آن پیام خود را به به هم نوعان خود برساند ، او خود گوید :

     نه بینی خیر از آن مرد فرودست

                                         که بر من تهمت شعر و سخن بست

    با این هم مقام ارجمند او را در شاعری از ورای مطالعۀ آثارش می توان دریافت که در کدام علو و پایگاه است .

       در بیان این که زبان پارسی را جهت تبیین مطلب گزیده خود میگوید:

  هندی ام از پارسی بیـــــــــگانه ام      ماه نو باشم تهی پیمـــــــــانه ام

  گرچه هندی درعذوبت شکراست      طرز گفتار دری شیرینتر است

       اقبال که در کوهپایه های همالیا زاده شد و رشد نمود با طبعیت اتسی خاص داشت

که در منظومه هایش جلوه گری دارد:

                       خیز که در کوه و دشت خیمه زد ابر بهار

         مست ترنم هزار              طوطی و دراج و سار

         بر طرف جویبار              گشت گل و لاله زار

                               چشم تماشا بیار

                 خیز که در کوه و دشت خیمه زد ابر بهار

                        خیز که در باغ و راغ قافلۀ گل رسید

        باد بهاران وزید                     مرغ نوا آفرید

        لاله گریبان درید                    حسن گل تازه چید

                                عشق غم نوخرید

                       خیز که درباغ وراغ قافلۀ گل رسید

                    دیدۀ معنی گشا ای زعیان بی خــــــــبر

        لاله کمر در کمر                      نغمۀ آتش به بر

       می چکدش بر جگر                  شبنم اشک سحر

                            در شفق انجم نگر

                       دیدۀ معنی گشا ای زعیان بی خبر

                        خاک چمن وانمود راز دل کاینات

        بود ونبود صفات                          جلوه گریهای ذات

        آنجه تو دانی حیات                        آنچه تو خوانی ممات

                                هیچ ندارد ثبات

                        خاک چمن وانمود راز دل کاینات

     نمونۀ دیگری از سخن مولانا اقبال :

                              محاوره مابین خدا و انسان

      ذات خداوند بنده اش را مخاطاب میسازد :

      جهان را زیک آب و گل آفریدم

      تو ایران و تاتار و زنگ آفریدی

      من ازخاک پولاد ناب آفریدم آفریدم

       تو شمشیر و تیر و تفنگ آفریدی

                               تبر آفریدی نـــــــــهال چمن را

                               قفس ساختی طایر نغمه زن را

         و پاسخ بنده :

         تو شب آفریدی چراغ آفریدم

                                           سفال آفریدی ایاغ آفریدم

         بیابان و کهسارو را غ آفریدی

                                         خیابان و گلزار و باغ آفریدم

                              من آنم که از سنگ آیینه سازم

                             من آنم که از زهر نوشینه سازم

      اقبال در سال ۱۹۳۸ عیسوی به سفر ابدیت شتافت . دولت وقت افغانستان سنگ آرامگاه او را ازمرمر تراشیده و گسیل داشت که برآرامگاه اقبال نصب  گردید.

 روانش شاد باد.

نوت: دراین نوشته، کلیات اقبال واندیشه های اقبال، اثرغلام رضا سعیدی، بیشتر طرف استفادۀ من بوده اند.