معرفی اجمالی

"دانشنامه‌ی آريانا"، نام دانشنامه‎ی عمومی است که در بيستم سنبله (شهريور) ١٣٨٧ خورشيدی (يازدهم سپتامبر ٢٠٠٨ ميلادی) از شهر درسدن آلمان روی شبکه‌ی اينترنتی منتشر شد. سردبیر اصلی آن آقای مهديزاده کابلی، استاد پيشين دانشگاه کابل است و چند تن از نخبگان علم و دانش معاصر افغانستان و جهان مانند دکتر مجاور احمد زيار، پروفسور عبدالرسول رهين، دکتر سيد حشمت‌الله حسينی، دکتر محمداکرم عثمان، دکتر اسدالله حبيب، دکتر رضا مرادی غياث‌آبادی، دکتر ماريا سانتوس، دکتر صبورالله سياه‌سنگ، آقای حيدر اختر، آقای نعمت حسينی و ساير شخصيت‌های علمی و فرهنگی با آن همکاری دارند.

دانشنامه‌ی آريانا، به عنوان مرجع معتبر علوم و فناوری، یکی از دانشنامه‌های مهم دوره معاصر افغانستان است که از سوی بنياد دانشنامه‌ی آريانا در راستای طرح بسترسازی فرهنگی و با هدف ايجاد پايگاهی پشتو زبان و فارسی‌زبان به منظور استفاده پ‍‍ژوهشگران، دانشجويان، دانش‌آموزان و كليه علاقه‌مندان به مباحث علمی، تاريخی، جغرافيايی، زبان شناسی، زندگينامه شخصيت‌های گوناگون ملی و بين‌المللی و ساير علوم ديگر راه‌اندازی شده است.

سبب نامگذاری

آقای مهديزاده کابلی، مدير و بنيان‌گذار بنياد دانشنامه‌ی آريانا، می‌گويد: "عنوان "دانشنامه آريانا" برای اين دائرةالمعارف به اين علت برگزيده شد که نخست بنیاد دانشنامه آريانا به‌دلیل قدمت و اصالت واژه‌ی دانشنامه و کاربرد آن برای کتاب‌های دایرةالمعارف‌گونه در آثار پیشینیان (مانند دانشنامه علائی پور سینای بلخی و دانشنامه شاهی محمدامین استرآبادی) این ترکیب فارسی دری رسا را بر ترکيب عربی اصطلاح "دایرةالمعارف" که معادل واژهٔ فرانسوی "آنسیکلوپدی" (encyclopédie) است که خود از عبارت یونانی "انکیکلیوس پایدیا" (ἐγκύκλιος παιδεία) گرفته شده‌است، ترجیح داد. دو ديگر آن که دليل نامگذاری اين دانشنامه با واژه‌ی "آريانا" از اين سبب است که اين واژه کهن‌ترين نام سرزمين افغانستان امروزی و هم نام نخستين دائرةالمعارف معاصر اين کشور بوده است."

موضوع

آقای دکتر حشمت حسينی، استاد دانشگاه هومبولت برلين و معاون و استاد پيشين دانشکده زبان و ادبيات دانشگاه کابل، در خصوص موضوع دانشنامه اظهار می‌دارد: "موضوع اين دانش‌نامه اطلاع‌رسانی پيرامون مطالب مربوط به دانش بشری، در حوزه‌های علوم و فناوری، تاريخ، ادبيات، هنر، زندگی‌نامه‌ها و ... می‌باشد که در قالب يا چينش منطق علمی طبقه‌بندی می‌شوند."

در اين دانشنامه تلاش شده است تا نگارش مقالات به گونه‌ای باشد تا امكان استفاده از مطالب دانشنامه برای نياز کليه مخاطبان متخصص و مخاطبان عمومی فراهم آيد.

ساختار

ساختار اين دانشنامه هم بر اساس ترکيبی از حروف الفبايی و هم به صورت نمودار درختی (در گروه‌های موضوعی گوناگون) دسته‌بندی شده‌اند تا از طريق جستجوی مستقيم و يا تعيين شاخه موضوعی قابل‌دسترسی باشند. برای سهولت در مطالعه مقالات، مباحث نيازمند توضيح بيشتر در متن هر مقاله، به مقالات مربوطه ارجاع داده شده است.

گستره

آقای حيدر اختر، سردبير فصلنامه رنگین، در مورد گستره‌ی دانشنامه می‌گويد: "گستره‌ی اين دانشنامه از لحاظ علمی محدوديتی ندارد. اما در مرحله‌ی کنونی، از لحاط موضوعی گستره‌ی کار، بيشتر بر مطالب مربوط به افغانستان متمرکز شده است و از لحاظ حجمی محدود به مطالب موجود دانشنامه است که هم اکنون در حدود بيش از ۱٠٠٠ صفحه‌ی اينترنتی منتشر شده است."

کاستی‌ها

پژوهندهیِ ارجمند ايرانی، آقای دکتر رضا مُرادی غياث‌ْآبادی، می‌گويد: "استاد مهدی‌زاده کابلی و هفده تن دیگر از هم‌تباران افغانستان در حال پیاده کردن دانشنامه‌یِ آریانا بر روی اینترنت هستند. البته مقالات دوباره ویرایش می‌شوند و تعداد زیادی نیز به آنها اضافه می‌شود. اکنون هنوز آریانا خوب به سامان نیامده‌است. امّا در حال تنظیم و طبقه‌بندی و آرایش صفحه‌ها و بخش‌های آن هستند. ... خیلی زحمت کشیده‌اند و می‌کشند. آن هم با دست خالی و دشواری‌هایی که می‌دانید و می‌دانیم."

استاد مهديزاده کابلی می‌افزايد: "بنياد دانشنامه‌ی آريانا، به عنوان يک نهاد فرهنگی و پژوهشی رسماً ثبت نام نشده است. در قدم اول، بايستی اين بنياد راجستر و ثبت رسمی شود و در قدم دوم، رسيدگی به مشکلات مالی صورت گيرد. زيرا، اين دانشنامه دچار عسرت مالی است و از اين رو نتوانسته است که عده زيادی از دانشمندان و دانش‌پژوهان افغانستان در رشته‌های مختلف را در خدمت خود به کار بگمارد و از مقالات آنها برخوردار شود. هم اکنون اعضای دانشنامه به صورت داوطلبانه فعاليت دارند که اين امر سبب کندی کار دانشنامه شده است.

مهمتر آن است که بنياد دانشنامه‌ی آريانا بتواند وسائل پژوهش و تحقيق را در اختيار دانشمندان عضو قرار دهد. يکی از اين وسائل، تأسيس کتابخانه‌ای است که از يک سو، پژوهشگران و دانشمندان را قادر به دسترسی به کتاب‌ها، روزنامه‌ها، مجلات، ميکروفيلم از اسناد و نسخه‌های خطی و اسناد و فرامين و نامه‌های تاريخی می‌نمايد، و از سوی ديگر، زمينه‌ی را طوری فراهم می‌آورد تا مقالات دانشنامه متّکی به تحقيقات پراکنده شخصی مؤلفان نبوده بلکه بيشتر نتيجه تحقيقاتی باشند که در مرکز بنياد دانشنامه يا با استفاده از منابع آن نوشته می‌شوند."

نکات مشترک و غيرمشترک با ساير دانشنامه‌ها

دانشنامه‌ها، بطور کلی مجموعه‌ی نوشتاری جامعی هستند که شامل اطلاعاتی درباره‌ی همه‌ی شاخه‌ها يا شاخه‌ی مشخصی از دانش می‌باشند. بنابر اين، از آنجايی که دانشنامه‎ی آريانا يک دانشنامه‎ی عمومی است، از اين جهت با تمام دانشنامه‎های عموی مشترک و از دانشنامه‎های تخصصی متفاوت می‎باشد. بطور نمونه با دائرةالمعارف آريانا مشترک و با داشنامه‎ی ادب فارسی يا داشنامه‎ی جهان اسلام متفاوت است. با اين حال، بازهم اين دانشنامه با ساير دانشنامه‌ها اعم از عمومی يا تخصصی، در چند چيز مشترک است: اطلاع رسانی علمی، طبقه بندی اطلاعات، تعيين مدخل برای عرضه اطلاعات و جامعيت اطلاعات.

اما در بعضی موارد از دانشنامه‌های عمومی بويژه از دائرةالمعارف آريانا نيز متفاوت است. بر خلاف بسياری از دانشنامه‌ها که ذيل هر مدخل تنها يک مطلب وجود دارد. در هر مدخل دانشنامه‌ی آريانا افزون بر مقاله‌ی اصلی چندين مطلب مرتبط نيز قابل دسترسی هستند. مدخل‌ها علاوه بر ساختار حروف الفبايی در "جستارهای وابسته" به صورت درخت‌واره طبقه‌بندی شده‌اند، که اين طبقه‌بندی، هدف ياد شده را به خوبی برآورده می‌کند. در ضمن، "پيوست‌ها" به کاربر اجازه می‌دهد تا هر مدخل را از ديدگاه‌های مختلف مطالعه کند. هرچند که مسئوليت مطالب پيوست‌ها به عهده نويسنده يا نويسندگان مقاله‌ها يا کتاب‌ها می‌باشد. اما ممکن است هر يک از مطالب پيوست‌ها نظريه‌ی غير از مطلب اصلی دانشنامه را مطرح کرده باشد.

تفاوت مهم ديگر دانشنامه‌ی آريانا با ساير داشنامه‌های کتبی بويژه دايرةالمعارف آريانا و دانشنامه ادب فارسی (در افغانستان) در اين است که آنها شامل صوت و تصوير ويدئويی نمی‌شوند. در حالی که در دانشنامه‌ی آريانا ممکن است صوت يا تصوير ويدئويی هم يک واحد اطلاعات باشد.

و همچنين تفاوت اساسی دانشنامه‌ی آريانا در مقايسه با دو دانشنامه يادشده ديگر که اختصاص به افغانستان دارند، در گستردگی و اصلاح نواقص خواهد بود. آقای حيدر اختر می‌گويد:

“دایرةالمعارف آریانا، که از سال ۱۳۲۸ تا سال ۱۳۴۸ در کابل منتشر شد، به گفتۀ دکتر حسن انوشه، تنهاترين دانشنامه ۶ جلدی دوره معاصر تاريخ افغانستان است و بيش از ۵۰ سال قدمت دارد، با مشکلات بسياری روبه روست. او می‌گويد: "مثلا نصف اين کتاب يعنی ۳ جلد اول فقط به حرف الف اختصاص دارد و جلد ششم که کم حجم‌ترين مجلد اين مجموعه محسوب می‌شود به حرف ص تا ی می‌پردازد."

از سوی ديگر، جلد سوم دانشنامه ادب فارسی که به سرپرستی آقای دکتر حسن انوشه در موسسه فرهنگی و انتشاراتی آن دانشنامه در سال ۱٣٧۵ در تهران به نشر رسيد، اختصاص به معرفی ادب فارسی در افغانستان دارد، نيز از نواقص زياد برخوردار است.

در نظر است تا اشتباهات و نواقصی که در اين دو دانشنامه موجود است، در دانشنامه‌ی آريانا اصلاح شود."

در پايان

دانشنامه‌ی آريانا به گونه‌ای طراحی شده است تا مباحث مختلف به مرور و با همكاری دانشمندان کاربر، ويرايش، تكميل و به طور مناسب پوشش داده شود. به اين ترتيب كه علاقه‌مندان علاوه بر مطالعه مطالب دانشنامه‌ی آريانا در وب‌گاه، می‌توانند با ارسال مقاله، ويرايش مطالب موجود و يا تكميل آنها، دانسته‌های خود را در اختيار ديگران قرار دهند. از اين رو، بنياد دانشنامه‌ی آريانا به منظور تکميل محتوای دانشنامه، از کليه محققان و پژوهشگران عرصه دانش و فناوری دعوت به همکاری می‌نمايد. علاقه‌مندان می‌توانند با ارسال مقالات، نظرات، پيشنهادات و انتقادات خود دانشنامه را در جهت بهبود كيفيت مقالات ياری رسانند. مقالات پس از ارسال، با ارجاع به داوران مورد ارزيابی قرار می‌گيرند.

در پايان مهديزاده می‌گويد: هدف از راه‌اندازی اين دانشنامه ارائه اطلاعات دقيق و غيرجانبدارانه است و ما در اين راه دست همه ياری کنندگان را به گرمی می‌فشاريم و از پيشنهادات و انتقادات ايشان استقبال می‌کنيم. در ضمن، استفاده از مطالب وب‌گاه، با ذكر منبع و رعايت حقوق نويسندگان، برای همگان آزاد است.