حافظ

شاعر محبوب و ماندگار سده‌ها و سرزمین‌ها

جستاری از خلیل وداد

خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی بزرگترین غزلسرای زبان فارسی- دری ست که شیرینترین، نابترین و نغزترین سروده ها را با محتوای اجتماعی- انسانی و مردمی همچون میراث کبیرفرهنگی- ادبی از خود بجا مانده است. حافظ (بقول بعضی منابع[1])  در سال 712 هجری.ق و یا 715 هجری قمری بدنیا آمده است. حافظ از کودکی با دشواریها دست و پنجه نرم کرده و بنابر روایتهایی وی از کودکی زحمتکش بوده و به نانپزی و خمیرگری اشتغال داشته است. همزمان او از فرصتها استفاده شایان نموده  و در نوجوانی به آموزش قرآن و دیگر علوم ادبی و شرعی پرداخته وبه کمال بلاغت رسید، چنانچه قرآن را از حفظ میدانست. حافظ خود در این باره نوشته:

ندیدم خوشتر از شعر تو حافظ                              بقرآنی که اندر سینه داری

و: عشقت رسد به فریاد ار خود بسان حافظ               قرآن زبر بخوانی در چارده روایت[2]

ویا: حافظا درکنج فقر و خلوت شبهای تار                تا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور[3]

در جایی دیگر در اینباره میگوید:

صبح خیزی و سلامت طلبی چون حافظ                   هرچه کردم همه از دولت قرآن کردم

باید گفت که حافظ مانند بیشترینه علما و دانشمندان گذشتهء خراسان و فارس سنی[4] (شافعی) مذهب بوده است.

حافظ بگفتهء خودش با خداست و در هرکجا و همیشه با اوست. چنانچه در اینباره گفته است:

 تو خانقاه و خرابات در میانه مبین                                       خدا گواه که هرکجا که هست با اویم [5]

حافظ در شعر پیرو سبک عراقی بود، چنانچه خود میگوید:

غزلیات عراقیست سرود حافظ                                که شنید این ره دلسوز که فریاد نکرد[6]

حافظ اتفاق، دوستی و همکاری را تبلیغ نموده و از اختلاف و دشمنی نفرت دایمی دارد، چنانچه در اینمورد گفته:

درخت دوستی بنشان که کام دل ببار آرد                      نهال دشمنی برکن که رنج بیشمار آرد[7]

در غزلهای حافظ تعصب، تنگ نظری و تبعیض دیده نمیشود و شاعر عشق به انسان، پاکی، راستی و صداقت را تبلیغ مینماید. شهرت اصلی حافظ و رمز جاودانگی او به سبب غزلسرایی و سرایش غزل‌های بسیار زیباست که از دلش  برخاسته و بر دل هر خواننده مینشینند.

نظام هستی در اندیشه حافظ همچون بیشترینه متفکران عارف دیگر، نظام زیبا و متناسب است، در این نظام گل و خار و شاه و گدا  در کنار هم معنای وجودی می یابند. عشق جان و حقیقت هستی است و در دریای پرموج و خونفشان عشق جز تسلیم و فدا شدن نیست. تسلیم، رضا و توکل ابعاد دیگری از اندیشه و جهان‌بینی حافظ را تشکیل می دهند. ولی همزمان حافظ رزمنده است و از خطرات برای آرمانش نمیهراسد.  چنانچه گفته است:

دربیابان طلب گرچه زهر سو خطریست                       میرود حافظ بیدل به تولای تو خوش [8]

ویا: دست از طلب ندارم تا کام من برآید                        یا تن رسد به جانان یا جان زتن برآید[9]

فرزند زمان  و مکان خویش بودن، لذت معنوی و مادی از زندگی بدون صدمه رساندن بدیگران و بلکه با دیگران، درک و دریافت حالات و لحظهء های زیبای زندگی، آرمان موعود و انتظار رسیدن به فضایی آرمانی، از مفاهیم عمیقی است که در سراسر دیوان حافظ به صورت آشکار و پنهان وجود دارند، حافظ گاه به زبان رمز و سمبول و گاه به استعاره و کنایه و گاه صریح و بی پرده در طلب  آرمانش است. اصلاح و اعتراض، شعر حافظ را سرشار از خواسته‌ها و نیازهای متعالی بشری کرده است. مگر حافظ برای رسیدن به آرمانهایش حاضر به معامله و سازش با افراد پست نیست.  زندگی دنیوی به نظر حافظ ساده و زیبا و همزمان بیوفا و پلشت است که نباید انسان به آن به هر قیمتی بچسپد. چنانچه گفته است:

چو حافظ در قناعت کوش وز دنیای دون بگذر     که یک جو منت دونان دوصد[10] من زر نمی ارزد[11]

ویا: نه عمر خضر بماند نه ملک اسکندر                      نزاع بر سر دنیای دون مکن درویش[12]

حافظ از دروغ و ریا، از نامردی و دورویی و از خیانت و مال حرام نفرت داشته و ازعشق، محبت، وفاداری، عیاری و جوانمردی مینویسد. ویژگی حافظ آوردن باربارِکلماتی چون جام جم، پیرمغان، باغ نظر، خام و پخته، میخانه، عشق و محبت، پرده و پرده سرا، پیر و پیرِمغان، شراب، ساقی، پیاله و جام، مغبچه، باده فروش و میفروش، بهار و خزان، چمن و چمن آرأ، شاهد، درویش ودارا، گدا و معتبر (واژه یی که تا کنون در افغانستان به معنای ثروتنمد بکار میرود)، دوستان و دشمنان، مروت و مدارا، رند و رندی، راز و رازداری، طامات، خرابات، پير مغان، درویش، خرقه، سالوس، هاتف، رطل گران، زنّار، صومعه و دیر، زاهد، شاهد، رقيب، طلسمات، ديو و كنشت، رباب و چنگ، ترک و ترکتازی و بخشش خاقانی وغیره در اشعارش است.

مانند: برشکن کاکل ترکانه که در طالع تست                    بخشش و کوشش خاقانی و چنگیزخانی[13]

او از دروغ، ریا، مردم آزاری، خودپسندی و پلشتی نفرت دارد، چنانچه نوشته است:

مباش در پی آزار و هرچه خواهی کن                          که در شریعت ما غیر ازین گناهی نیست[14]

و: خوش بود گر محک تجربه آید به میان                       تا سیه روی شود هرکه در او غش باشد[15]

و: نیکنامی خواهی ای دل با بدان صحبت مدار                 خودپسندی جان من برهان نادانی بود[16]

ویا: بصدق کوش که خورشید زاید از نفست                           که از دروغ سیه روی گشت صبح نخست[17]

حافظ انسان آزاد اندیش بوده و فراتر از قوم و شهرش میاندیشد.

او تعصب و تنگنظری زبانی ندارد و برعلاوهء فارسی گاه با نخبگی بیتهایش را به عربی نوشته و بعضاً واژه های نغر عربی را با استادی با کلمات فارسی یکجا بکار میبرد. اشعار حافظ نشاندهندهء پهنای شناخت او از سرزمینهای دور و نزدیک و انعکاس دهندهء احترام او به مردم و فرهنگهای دیاران دیگر است. در نزد او مسلمان، ترسایی، یهود، هندو و دیگران همه یکسان اند. چنانچه او در دیوانش بار بار از عراق، فارس، سمرقند، بخارا، تبریز، کشمیر، بغدادّ، بنگاله، جیحون، دجله وغیره با شیفتگی و علاقه فراوان یاد میکند. و این در حالیست که او بجز از دو تلاش نا مؤفقش[18] هیچ سفری به برون از شیراز نداشته است. برعلاوه نام بردن بار بار شهرها و کشورها در اشعار حافظ دال بر تسلط و پهنای زبان فارسی- دری در آنزمان است.

جغرافیای حافظ گسترده تر از حلقهء محدود فارس و خراسان است و او در غزلهای نابش شناخت خویش از سرزمینهای دور و وعلاقه اش به آنجاها را انعکاس میدهد. مگر حافظ بیگانه پرست نیست و عشق بیپایانی نسبت به زبان مادری و زادگاهش دارد. چنانچه او (همانند عرفای دیگر خراسان) بارها از زبان فارسی- دری گاه بنام فارسی، گه پارسی و گاه بنام دری (که در حقیقت پاسخیست به آنانی که اینها را دو زبان سوا میدانند!) یاد میکند[19]

ز شعر دلکش حافظ کسی شود آگاه                     که لطف و طبع سخن گفتن دری داند

به شعر حافظ شیراز میرقصند و میخوانند           سیه چشمان کشمیری و ترکان سمر قندی

و: چو عندلیب فصاحت فروشد ای حافظ               تو قدر او به سخن گفتن دری بشکن[20]

و: زمن به حضرت آصف کی میبرد پیغام         که یاد گیرد و مصرع زمن بنظم دری[21]

و: خوبان پارسی گو بخشندگان عمرند                ساقی بده بشارت رندان پارسا را[22]

اگر آن ترک شیرازی بدست ارد دل ما را               بخال هندویش بخشم سمرقند و بخا را

و: شکر شکن شوند همه قندیان پارس                   زین قند پارسی که به بنگاله میرود

و: خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم                 کز نسیمش بوی جوی مولیان آید همی[23]

و: ره نبردیم به مقصود خود اندر شیراز                                    خرم آنروز که حافظ ره بغداد کند[24]

و: حافظ چو ترک غمزهء ترکان نمیکنی                                    دانی کجاست جای تو خوارزم یا خجند[25]

و: از گل پارسیم غنچهء عیشی نشگفت                                      حبذا دجلهء بغداد و می ریحانی[26]

و: این مطرب از کجاست که ساز عراق ساخت                            و آهنگ بازگشت به راه حجاز کرد[27]

و: فگند زمزمهء عشق در حجاز و عراق                                   نوای بانگ غزلهای حافظ شیراز[28]

و: خرد در زنده رود انداز                                                    بگلبانگ جوانان عراقی[29]

و: سینه گو شعلهء آتشکدهء فارس بکش                                     دیده گو آب رخ دجلهء بغداد ببر[30] 

و: بساز ای مطرب خوش خوان خوش گو                                  به شعر فارسی صوت عراقی[31]                               و: یکیست ترکی و تازی در این معامله حافظ                              حدیث عشق بیان کن بدان زبان که تو دانی[32]

ویا: عراق و فارس گرفتی به شعر خود حافظ                              بیا که نوبت بغداد و وقت تبریز است[33]

همزمان حافظ زادگاهش شیراز را دوست دارد و در اشعاراش  به نیکویی از آن یاد میکند:

خوشا شیراز و وضع بی مثالش                                               خداوندا نگهدار از زوالش

ز رکنآباد ما صد لوحش الله                                                    که عمر خضر میبخشد زلالش[34]

و: به شیراز آی و فیض روح قدسی                                           بجوی از مردم صاحب کمالش[35]

مگر گاه که دل حافظ از شیراز و فارس و محیط زیستش میگیرد، چنین فریاد برمیآرد:

آب و هوای فارس  عجب سفله پرور است                                    کو همرهی که خیمه ازین خاک برکنم[36]

ویا: سخن دانی و خوش خوانی نمی ورزند در شیراز                       بیا حافظ که تا خود را بملکی دیگر اندازیم[37]

نه تنها غزل فارسی- دری از حافظ  متأثر شده بلكه حافظ در غزل زبانهاي ديگرمثل اردو ، بلوچي ، پشتو ، سندي ، پنجابي ، كشميري و تركي هم اثر گذاشته است. اين تأثير از زبانهاي آسیایی و سرزمینهای اسلامی گذشته به اروپا هم رسيده است. چنانچه گويته شاعر آلماني نیز در استقبال حافظ غزل هایی سروده و در اين غزل ها از حافظ پيروي كرده است. او حتي تشبيهات و استعارات و كنايات حافظ را در كلام خود گنجانيده و بعضي از اينها بوسيلهء ترجمهء شعر گويته به ساير زبانهاي اروپايي راه يافته اند. گويته ديوان شرقي خود را در استقبال از ديوان حافظ ترتيب داده و بدين طريق پلي ميان شرق و غرب ساخته است. ترجمه ء آثار فارسي بصورت کل و بویژه ديوان حافظ در ادبيات آلماني جنبش رومانتیزم را بوجود آورد كه گويته در دیوان شرقی اش به حافظ احترام و مقام شایسته یی را قايل بوده و چنین از وی تمجید کرده است:

« اي حافظ! سخن تو همچون ابديت بزرگ است، زيرا آنرا آغاز و انجامي نيست. كلام تو چون گنبد آسمان تنها بخود وابسته است، لاجرم ميان نيمهء غزلت يا مطلع و مقطع آن فرقی نميتوان گذاشت، چه همهء آن آيت جمال و كمال است. اگر روزي دنيا بسر آيد، اي حافظ آسمانی، آرزو دارم كه تنها با تو و در كنار تو باشم و همراه تو باده نوشم و چون تو عشق ورزم، زيرا اين افتخار زندگی من و مايهء حيات من است».[38]

انتشار ترجمه ديوان حافظ در سال هزار و هشتصد و دوازده ميلادی به زبان آلمانی و مطالعه آن توسط گويته، بزرگترين شاعر آلمانی، سلسله‌ای از تفكرات و احساسات نهفته اين انديشمند برجسته را آنچنان برانگيخت كه در سن هفتاد و پنج سالگی سالگی تصميم به يادگيری زبان و خط فارسی گرفت.

با اينکه سراسر اروپا شيفتۀ آثار گویته بوده و ميليون‌ها مردم مقام او را از بزرگترين پادشاهان عصر برتر می‌نهادند، او رو به ‌سوی مشرق زمين آورد و گفت: «آرزوی من آنست که تنها مريد کوچکی از مريدان حافظ شيراز باشم[39]

حافظ با زور گویان، دروغگویان و توانمندانِ ظالم بیگانه بوده هواه خواه درویشان، قلندران، مسکینان، ناتوانان، ره نشینان و "غریبان" است. نزد او ثروت معنوی ارزش بالایی دارد و خودش به غرور و بزرگمنشی درویشان و گدایان میبالد. چنانچه در یک غزل طولانی اش در بارهء درویشان منجمله میگوید:

روی خاکی و نم چشم مرا خوار مدار                               چرخ فیروزه طربخانه ازین کهگل کرد[40]

و: گنج عزلت که طلسمات عجایب دارد                             فتح آن در نظر رحمت درویشان است[41]

و: آنکه پیشش بنهد تاج تکبر خورشید                                کبریاییست که در حشمت درویشان است

و: دولتی را که نباشد غم از آسیب زوال                              بی تکلف بشنو دولت درویشان است

و: ای توانگر مفروش این همه نخوت که ترا                         سرو زر در کنف همت درویشان است

گنج قارون که فرو میشود از قهر هنوز                               خوانده باشی که همه از غیرت درویشان است[42]

و: گرچه گرد آلود فقرم شرم باد از همتم                              گر به آب چشمهء خورشید دامن تر کنم

و: در تنگنای حیرتم از نخوت رقیب                                   یارب مباد آنکه گدا معتبر شود[43]

و: چو گل گر خردهء داری خدا را صرف عشرت کن               که قارون را غلطها داد سودای زر اندوزی [44]

ویا:  ای گدایان خرابات خدا یار شماست                               چشم انعام مدارید ز انعامی چند[45]

حافظ خواهان نونگری و دگراندیشی بوده، رزمنده،  نوآور و پرخاشگر است. چنانچه  میگوید:

بیا تا گل بر افشانیم و می در ساغر اندازیم                                  فلک را سقف بشکافیم وطرحی نو در اندازیم

اگر غم لشکر انگیزد که خون عاشقان ریزد                                 من و ساقی بهم تازیم و بنیادش بر اندازیم[46]

و: ذره را تا نبود همت عالی حافظ                                            طالب چشمهء خورشید درخشان نشود[47]

ویا: آدمی در عالم خاکی نمی آید به دست                                    عالمی دیگر بباید ساخت و زنو آدمی[48]

این بیت حافظ که سده ها از آن میگذرد، آیینهء تمام نمای احساسات ملیونها پناهنده و پناهجوی روی زمین است که جبراً  دیار و زادگاه خویش را ترک میکنند:

ما بدین در نی پی حشمت و جاه آمده ایم                                       از بد حادثه اینجا به پناه آمده ایم[49]

حافظ مسلمان و حافظ قرآن است مگر در نزدش ادیان و مذاهب دیگر از احترام برخوردار اند. به نظر او هرکسی به نحوی  و به شیوه یی در تلاش شناخت خدا و کسب عشق معنوی است. او در میکده، مسجد و کنشت بطور یکسان خانهء عشق را میبیند، چنانچه گفته است:

همه کس طالب یارند چه هشیار و چه مست                             همه جا خانهء عشقست چه مسجد چه کنشت

سر تسلیم من و خشت در میکده ها                                        مدعی گر نکند فهم سخن گو سر و خشت[50]

مگر زمانی که حافظ شاهد بهار و لاله است، با حسرت و حرمت از آیین بزرگان و گذشتگان و بویژه دین زردشتی چنین یاد میکند:

مغنی نوایی به بانگ گلبانگ رود                                           بگوی و بزن خسروانی سرود

روان بزرگان زخود شاد کن                                                 ز پرویز و از باربد یاد کن[51]

و: بباغ تازه کن آیین دین زردشتی                                           کنون که لاله بر افروخت آتش نمرود[52]

شناخت حافظ از مذاهب و ادیان و یادآوری پیامبران گذشته نشاندهندهء گسترهء شناخت او از فرهنگها، مذاهب و آیینهای دیگر است. چنانکه او بارها از پیغمبران پیشین چنین یاد میکند:

من از آن حسن روزافزون که یوسف داشت دانستم                        که عشق از پردهء عصمت برون آورد ذلیخا را[53]

و: یار مردان خدا باش که در کشتی نوح                                    هست خاکی که به آبی نخرد طوفان را[54]

و: ماه کنعانی من مسند مصر آن تو شد                                      وقت آن است که بدرود کنی زندان را[55]

و: در آسمان نه عجب گر بگفتهء حافظ                                      سرود زهره برقص آورد مسیحا را[56]

و: بادت بدست باشد اگر دل نهی بهیچ                                       در معرضی که تخت سلیمان رود بباد[57]

و: ببین که سیب زنخدان تو چه میگوید                                      هزار یوسف مصری فتاده در چهء ماست[58]

و: جان رفت در سر می و حافظ به عشق سوخت                          عیسی دمی کجاست که احیای ما کند[59]             

و: پیراهنی که آید از او بوی یوسفم                                          ترسم برادران غیورش قبا کنند[60]

و: در عیش نقد کوش که چون آنجور نماند                                 آدم بهشت روضهء دارالسلام را[61] 

و: برکش ای مرغ سحر نغمهء داوودی باز                                 که سلیمان گل از باد هوا باز آمد[62]

و: هوا مسیح نفس گشت و باد نافه گشای                                     درخت سبز شد و مرغ در خروش آمد[63]

و: ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی برکند                                       چون ترا نوحست کشتی بان زطوفان غم مخور[64]

و: یوسف گمگشته باز اید به کنعان غم مخور                                کلبهء احزان شود روزی گلستان غم مخور[65]

و: چو گل سوار شود بر هوا سلیمان وار                                     سحر که مرغ در آید به نغمهء داوود[66]

و: گرت چو نوح نبی صبر هست درغم طوفان                               بلا بگردد و کام هزار ساله برآید[67]

و: همیشه وقت تو ای عیسی صبا خوش باد                                   که جان حافظ دلخسته زنده شد بدمت[68]

و: بارغمی که که خاطر ما خسته کرده بود                                   عیسی دمی خدا بفرستاد و بر گرفت[69]

ویا: صبا بخوش خبری هدهد سلیمانست                                       که مژدهء طرب از گلشن سبا آورد[70]

حافظ مسلمان و متدین است ولی از تاجران دین، روحانیون متعصب و یا بقول خودش "شیخان گمراه و جاهل"  نفرت دارد. چنانچه این را بار بار نوشته است:

ما را برندی افسانه کردند                                              پیران جاهل شیخان گمراه[71]

و: از دست زاهد کردیم توبه                                            وز فعل عابد استغفرالله[72]

و: در میخانه ببستند خدایا مپسند                                        که درِ خانهء تذویر و ریا بگشایند[73]

و: خرقه پوشی من از غایت دینداری نیست                           پرده ای بر سر صد عیب نهان میپوشم[74]

و: نشان اهل خداعاشقی است با خوددار                                که در مشایخ شهر این نشان نمی بینم[75]

و: حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی                           دام تزویر مکن چون دگران قرآن را[76]

و: دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما                                    چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما[77]

صوفی بیا که آیینه صافیست جام                                              تا بنگری صفای می لعل فام را

 راز درون پرده ز رندان مست پرس                                         کاین حال نیست زاهد عالی مقام را[78]

ترسم که صرفه ای نبرد روز بازخواست                                     نان حلال شیخ ز آب حرام ما [79]     

و: چه نسبت است برندی صلاح و تقوی را                                  سماع وعظ کجا نغمهء رباب کجا[80]

و: دلم گرفت ز سالوس و طبل زیر گلیم                                      به آنکه بر در میخانه برکشم علمی [81]

و: می خور که شیخ و حافظ و مفتی و محتسب                             چون نیک بنگری همه تزویر میکنند[82]  

و: باده نوشی که در او روی و ریایی نبود                                   بهتر از زهد فروشی که در او روی و ریاست

ما نه رندان ریاییم و حریفان نفاق                                             آنکه او عالم سِر است بدین حال گواست

فرض ایزد بگذاریم و به کس بد نکنیم                                         وآنچه گویند روانیست نگوییم رواست[83]

و: باده با محتسب شهر ننوشی زنهار                                       بخورد و باده ات و سنگ بجام اندازد[84]

و: فقیه مدرسه دی مست بود و فتوی داد                                   که می حرام ولی به ز مال اوقافست[85]

و: زاهد شراب کوثر و حافظ پیاله خواست                                 تا در میانه خواستهء کردگار چیست[86]           

و: نه من زبی عملی در جهان ملولم و بس                                 جهالت علما هم زعلم بی عمل است[87]

و: واعظان کان جلوه بر محراب و منبر میکنند                           چون بخلوت میروند آن کار دیگر میکنند[88]

مشکلی دارم زدانشمند مجلس باز پرس                                     توبه فرمایان چرا خود توبه کمتر میکنند

گوییا باور نمیدارند روز داوری                                             کاین همه قلب و دغل در کار داور میکنند[89]

و: قحط جودست آبروی خود نمی باید فروخت                             باده و گل از بهای خرقه می باید خرید[90]

ویا: صوفی شهر بین که چون لقمهء شبهه میخورد                         پاردمش دراز باد آن حیوان خوش علف[91]

چون روحانیون دوروی  و فقیهان گمراه با حافظ کینهء دیرینه داشتند، پس از وفاتش از تدفین او با آیین اسلامی خودداری نمودند، زیرا او را به کفر، شِرک و شراب نوشی و توهین به اسلام متهم میکردند. در مشاجره‌ای که بین هوادران شاعر و مخالفان او در گرفت، سرانجام قرار بر آن شد تا تفألی به دیوان خواجه زده و داوری را به اشعار او واگذارند. پس از باز کردن دیوان اشعار این بیت شاهد آمد:

قدم دریغ مدار از جنازه‌ی حافظ               که گرچه غرق گناهست میرود به‌ بهشت

حافظ شاعری بود که به دولت حقیقی و رفیق صمیمی ارج زیادی قایل بود و بار بار این را در سرودههایش باز میگوید:

مقام امن و می بیغش و رفیق شفیق                                           گرت مدام میسر شود زهی توفیق[92]

و: جهان و کار جهان جمله هیچ در هیچ است                               هزار بار من این نکته کرده ام تحقیق

دریغ و درد که تا این زمان ندانستم                                           که کیمیای سعادت رفیق بود و رفیق[93]

 ویا: از جان طمع بریدن آسان بود ولیکن                                  از دوستان جانی مشکل توان بریدن[94]

حافظ رزمنده است ولی این امر به معنی اذیت و آسیب بدیگران نیست. همینطور او با دشمنان دشمن و با دوستان و رفیقان رفیق و شفیق است. چنانچه میگوید:

من از بازوی خود دارم بسی شکر                                            که زور مردم آزاری ندارم [95]

و: دشمنان را زخون کفن سازیم                                                   دوستان را قبای فتح دهیم

رنگ تزویر پیش ما نبود                                                      شیر سرخیم و افعی سیهیم[96]    

 زمانیکه او از دشواریهای روزگار، پستیهای دهر و ریا و پستی مردم رنجیده میشود، ترک مدرسه و قیل و قال نموده  غزل میسراید و به می و مطرب و ساقی، پیرمغان و همانند آنها روی میآورد.

حافظ در دیوانش بصورت عموم در حدود  560  بار از می، باده، ساقی، میخانه، ساغر، جام، پیاله، شراب، قدح، دُرد و واژههای مربوط به آنها تذکر میدهد، که پدیده یی بی نظیر و منحصر بفرد است. اینکه چرا او اینقدر ار شراب یاد کرده «معمایی» ست که  بقول وی «تحقیقش فسون است و فسانه!؟»

چنانچه میگوید:  

طاق و رواق مدرسه و قیل و قال علم                                        در راه جام و ساقی مه رو نهاده ایم [97]

و: چو با حبیب نشینی و باده پیمایی                                           بیاد دار محبان باده پیما را[98]

و: ساقیا برخیز و در ده جام را                                                خاک بر سر کن غم ایام را [99]

و: دلم ز صومعه بگرفت و خرقهء سالوس                                     کجاست دیر مغان و شراب ناب کجا[100]

و: ساقی بنور باده بر افروز جام ما                                              مطرب بگو که کار جهان شد بکام ما

و: سر خدا که عارف سالک بکس نگفت                                        در حیرتم که باده فروش از کجا شنید[101]

و: ما در پیاله عکس رخ یار دیده ایم                                            ای بیخبر زلذت شرب مدام ما[102]

 ویا: حافظ مرید جام می است ای صبا برو                                     وز بنده بندگی برسان شیخ جام را[103]

حدیث از مطرب و می گو و راز دهر کمتر جو                                که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معما را[104]

و: ساقیا برخیز و در ده جام را                                                  خاک بر سر کن غم ایام را

ساغر می برکفم نه تا زبر                                                         برکشم این دلق ازرق فام را[105]

باده درده چند ازین باد غرور                                                     خاک بر سر نفس نافرجام را [106]

ویا در جایی دیگر مینویسد:

دی پیرمیفروش که ذکرش بخیر باد                                              گفتا شراب نوش وغم دل ببر زیاد[107]

و: شراب وعیش نهان چیست کار بی بنیاد                                      زدیم بر صف رندان و هر چه بادا باد [108]

و: ما باده زیر خرقه نه امروز میخوریم                                  صد بار پیر میکده این ماجرا شنید

ما می به بانگ چنگ نه امروز میکشیم                                   بس دور شد که گنبد چرخ این صدا شنید[109]

و: عمرتان باد و مراد ای ساقیان بزم جام                                 گرچه جام ما نشد پر می به دوران شما[110]

بر رخ ساقی پری پیکر                                                     همچو حافظ بنوش بادهء ناب[111]

مینماید عکس می در رنگ و روی مهوشت                              همچو برگ ارغوان بر صفحهء نسرین غریب[112]

و: شراب خورده و خوی کرده میروی بچمن                              که آب روی تو آتش در ارغوان انداخت

به بزمگاه چمن دوش مست بگذشتم                                         چو از دهان تو ام غنچه در گمان انداخت

من از ورع می و مطرب ندیدمی زین پیش                                هوای مغبچگانم در این و آن انداخت

کنون به آب می لعل خرقه می شویم                                        نصیبهء ازل از خود نمیتوان انداخت

و: روزه یکسو شد و عید آمد و دلها برخاست                             می زخمخانه بجوش آمد و می باید خواست

نوبهء زهد فروشان گران جان گذشت                                      وقت رندی و طرب کردن رندان پیداست

چه ملامت بود آن را که چنین باده خورد                                  این چه عیبست بدین بیخردی وین چه خطاست

چه شود گرمن و تو چند قدح باره خوریم                                  باده از خون رزانست نه از خون شماست[113]

مگر گشایش حافظ در این خرابی بود                                    که بخشش ازلش در می مغان انداخت[114]

و: بیار باده و اول به دست حافظ ده                                      به شرط آنکه زمجلس سخن بدر نرود [115]

چنین که صومعه آلوده شد زخون دلم                                     گرم به باده بشویید حق بدست شماست[116]

می بده تا دهمت آگهی از سر قضا                                        که بروی که شدم عاشق و از بوی که مست[117]

و: مطلب طاعت و پیمان و صلاح از من مست                         که به پیمانه کشی شهره شدم روز الَست

من همان دم که وضو ساختم از چشمهء عشق                           چار تکبیر زدم یکسره بر هرچه که هست

می بده تا دهمت آگهی از سر قضا                                        که به روی که شدم عاشق و از بوی که مست[118]

و: زلف آشفته و خوی کرده و خندان لب و مست                       پیرهن چاک و غزلخوان و صراحی در دست

نرگسش عربده جوی و لبش افسون کنان                                نیمشب دوش ببالین من آمد بنشست

سر فراگوش من آورد به آواز حزین                                   گفت ای عاشق دیرینهء من خوابت هست؟

عاشقی را که چنین بادهء شبگیر دهند                                 کافر عشق بود گرنشود باده پرست

برو ای زاهد و بر درد کشان خرده مگیر                             که ندادند جز این تحفه بما روز السَت

آنچه او ریخت به پیمانهء ما نوشیدیدم                                  اگر از خمر بهشت است و گر بادهء مست

خندهء جام می و زلف گره گیر نگار                                   ای بسا توبه که چون توبهء حافظ بشکست[119]

و: شراب تلخ صوفی سوز بنیادم بخواهد برد                          لبم بر لب نه ای ساقی و بستان جان شیرینم[120]

و: شراب بیغش و ساقی خوش دو دام رهند                            که زیرکان جهان از کمند شان نرهند[121]

و: شراب تلخ میخواهم که مرد افگن بود زورش                       که تا یکدم بیاسایم زدنیا و شر و شورش[122]

و: خدای را به می ام شست و شوی خرقه کنید                        که من نمی شنوم بوی خیر ازین این اوضاع[123]

و: دل به می دربند تا مردانه وار                                        گردن سالوس و تقوی بشکنی[124]

و بالآخره میگوید:

چون پیر شدی حافظ از میکده بیرون آی                               رندی و هوس ناکی در عهد شباب اولیّ[125]

******

دکتر خلیل وداد نوامبر 2102 شهر لاهه (دن هاگ هالند)