فرهنگ تورکی اوزبیکی به فارسی / دری

قاریین محترم  سلام برشما !

خوشبختانه فرهنگ دو جلدی تورکی اوزبیکی به فارسی / دری  داکتر فیض الله ایماق  با دیزاین  و پشتی خیلی زیبا و مقبول،  بعد از چهل و  اند سال انتظاری  بالاخره، در ماه جنوری سال ۲۰۱۹ عیسوی  در تورنتوی کانادا از چاپ بر آمد.

محترم داکتر ایماق، در جمع آوری و نوشتن این قاموس ، بیش از چهل سال  عمر عزیز خویش را سپری کرده است.   

قراریکه آقای ایماق اظهار داشتند این فرهنگ نخست به شکل پنج جلدی  تحت عنوان دایرة المعارف تهیه و ترتیب گردیده ، هر جلد آن بیش از ۸۰۰ صفحه را در برمیگرفت.  در این دایرة المعارف  بیش از چهل هزار لغات تورکی اوزبیکی    به فارسی / دری ، عربی  و اروپایی  مصطلح  در زبان تورکی اوزبیکی، وضعیت جغرافیایی، تاریخی، دینی، فرهنگی، هنری، شخصیتها، روستا ها و شهر ها با شرح لازم ، جا گزین شده است .

محترم ایماق همچنان گفت که  طبع دایرة المعارف پنج جلدی هزینه زیاد طلب می کرد و او نمیتوانست از عهده ی آن   بدر آید ، بلاخر، مجبور شد این اثر ضخیم را

مختصر ساخته ، به دست نشر بسپارد.

گفتنیست این اثر دو جلدی، هر کدام در حدود پنج صد صفحه بوده ، در آن  لغات تورکی اوزبیکی  به فارسی دری ترجمه گردیده ، همچنان بعضی از کشور ها  و زنده گی نامه ی شخصیتهای اجتماعی ، سیاسی ، ادبی و هنری   افغانستان و کشورهای همسایه نیز به معرفی گرفته شده  است.

اینجانب به حیث هموطن و همزبان داکتر ایماق ، چاب این اثر نایاب را در خارج از کشور ، به نظر قدر نگریسته ، آرزو مندم خداوند بی همتا عمر زیاد به استاد اعطا نماید تا کتاب دایرة المعارف  مشرح و پنج جلدی خویش را نیز هرچه زودتر به طبع رسانیده ، مصدر خدمتی به هم میهنان گرامی به خصوص جوانانیکه دور از وطن زنده گی دارند، گردد، و نگذارد تا اطفال و جوانان ما زبان مادری خویش را فراموش نمایند.

داکتر ایماق در حال بیانیه در انجمن های افغانی

حضرت مولانا جلال الدین محمد بلخی  در باره ی ارزش و اهمیت زبان مادری چه خوش ترنمی دارد:

آن یکی گر نیم نان گم کرده است        آن دگر نیم جهان گم کرده است

زهر  باشد  شیر  مادر  بر  کسی        کو زبان  مادران  گم کرده است

به خاطر معرفی بیشتر این فرهنگ، یاد داشت مؤلف به دست نشر سپرده میشود تا دوستان و خواننده گرامی معلومات بیشتری راجع به فرهنگ چاپ شده به دست آرند.

از لطف و توجه ی تان جهان سپاس

امان معاشر ژورنالیست آزاد

      ونکوور – کانادا

یاد داشت مؤلف

این لغتنامه که لغات تورکی را که مخصوصاً  تورکی اوزبیکی و تورکی تورکمنی تورکی زبانان افغانستان را در بر دارد، به  هیچوجه، نمی توان  گفت که  جامع و مکمل است. بلکه می تواند گوشه ای از فرهنگ بسیار غنی و مکمل مردم مان را نشان دهد.

         درین لغتنامه کلمات عربی بوفرت به مشاهده می رسد، چونکه در آغاز اسلام، علمای غیر عرب، تآلیفات خود را به زبان  تازی می نوشتند. همچنان  اگر در  نوشته های زبان خود شان، کلمات و لغات عربی را بیشتر استعمال می نمودند، مایه ٔ افتخار و یا نشان دانش شان را افاده می نمود.

         از جهت اینکه مردم مسلمان به  قرآن کریم و یا کلام الله مجید، عقیده مند اند، بدان سبب به لغات و کلمات عربی احترام داشتند و به آوردن کلمات عربی احساس راحت می نمودند . از آن جهت که با شیوع  دین مقدس اسلام، از طریق داعیان و لشکر عرب، علاوه از  آیات  متبرکهٔ  الهی، کلمات، لغات – اصطلاحات و جملات تازی در زبان های  مردم  قدیم  خاک فعلیهٔ  افغانستان و تورکستانات داخل گردید . بناً  آهسته – آهسته  درمدت چهارده قرن، کلمات عربی ورد زبان عوام و خواص گردید.

         موقف لغت عرب به حدی  در اذهان مردم  اثر  انداخته بود، که  مردم عوام فکر می کنند که کلمات اصلاً از خود شان بوده است. حتی یک عده با سوادان نیز نمی توانند کلمات اصل زبان خود و عربی را تفکیک نمایند.

خوانندهٔ عزیز! اگر به داخل این لغتنامه علامهٔ ( عر.) را که مخفف « عربی » است ببینند، خواهند  دانست که عربی به کدام اندازه بر زبان علمی و محاوروی مؤثر واقع شده است. متذکر باید شد تآثیر تداخل لغت عرب بر زبان فارسی همچنان زیاد می باشد، که خوشبختانه مردم از آن کلمات به خوبی استفاده می نمایند.

در خصوص علامهٔ ( فا. ) که  مخفف « فارسی » است، تشخیص  کلمات خیلی مشکل  بود، به  خاطریکه تورکی و فارسی دو زبان بسیار قدیمهٔ دیار ما بوده، از زمانه های  بسیار  قدیم، باینطرف  گوینده گان  این  دو قوم با هم همزیستی مسالمت آمیز داشتند و تا کنون به همان حال دوام دارد و ان شأ الله خواهند داشت.

از آن سبب، بسیار امکان دارد، که در  مقابل یک لغت و یا لغات علامه ٔ

 ( فا. ) را مشاهده  می نمایید، که شاید  اصلاً کلمه ٔ  تورکی  باشد، و یا  اینکه  اگر در  مقابل  لغت  و یا لغات  هیچ  علامه  گذاشته  نشده باشد،  شاید اصلاً ریشهٔ فارسی داشته باشد . پس  امید  است در موضوع، انتقادات شدید و لحن جدی صورت نگیرد، چونکه دایم  گفته شده است که تورک  و تاجیک  دو جسم  در یک  روح  و یا  به  عبارهٔ  دیگر جسم  و روح می باشند.

همچنان است در زمینه های لغات اروپایی، چون لاتین، انگلیسی، یونانی  و یا فرانسوی، که ریشه  یابی هر یک خیلی ها مشکل می باشد. و نگارندهٔ این سطور، با  آنکه  به مراجع  مختلف  دست  زد، باز هم امکان زیاد  دارد، اشتباهات در آن  رخ داده باشد.

بسی کلمات دیگر مخصوصاً در زبان فارسی از سانسکرت  آمده  است، که نویسنده گان   در   بعض   کتاب  ها   چون  پروفیسر  حسین   یمین  در  کتاب « افغانستان تاریخی »  و یا  استادان   دیگر در  ضمن  نوشته  های شان اشارات داشته اند . و متذکر باید شد که استاد توانا و محترم پوهنتون کابل جناب پروفیسر استاد میر حسین شاه، در رشته ٔ سانسکریت معلومات و علمیت کافی دارند.

جای افتخار است  که یک دانشمند دیگر کشور داکتر روان  فرهادی  نیز  در زبان  سانسکریت و اوستا دسترسی کامل  دارند. ایشان  در سال ۱۹۵۵، دیپلوم  انستیتوت  مطالعات  عالی  بین المللی را حاصل نموده، موازی به این، تحصیلات  در فاکولته  ادب  دانشگاه  سوربون  پاریس، در زبان های قدیم چون سانسکریت و اوستا و زبان شناسی عمومی تحصیل کرده و از محضر دانشمند شهیر پروفیسور لویی ماسینون، اسلام  شناس مشهور فرانسوی مستفید و مستفیض گردیدند.

قابل یاد آوری می باشد که ساختن و ترتیب یک فرهنگ کار بسیار دشوار است و سالها را در بر میگیرد تا  مرتب و نویسنده بتواند تا حدی در جمع آوری لغات مؤفق گردد. چونکه مراجعه  به مراجع مختلفه، وقت کافی ضرورت دارد.اما بودن یک مؤلف در خارج از کشور، چون کانادا، کار را به مراتب دشوار و مشکل می سازد.

البته مآخذ و مراجع که درین غربت سرا، به دست آمده، به صورت خلاصه در کتاب آورده شده، ولی از اینکه چهل سال قبل به این کار اقدام کرده بودم، در آن وقت بعد از تکمیل کتاب که از دست عارف عثمانوف به فنا سپرده شد، همه مآخذ و ریفرنس ها تحریر یافته بود .

بدبختانه اوراق مسوده را که پراکنده و متشتت بودند،  بعد از جستجوی  زیاد به دست آوردم که هیچ منبعی و یا مآخذی درآن یاد داشت ها  به  دست  نیامد.  لذا، در قسمت  بعض مآخذ  که آورده  نشده، دلیل عمدهٔ آن مفقودی  باشد، تقصیر مؤلف نمی باشد.

آقای محترم  جناب  استاد  سید  عثمان  روشنگر باختری، چندین  لغت  ناب  را سخاوتمندانه برایم عنایت فرمودند که زیب این کتاب گردید. و هر یک در ردیف خود گنجانیده شد. و اینست لغات مذکور :

بوری کله سی،  اسقلانی،  اچه،  بای چیچک، ایشان توغه ناق، میله، تاش، تقیر، ارکانی،  گرگک، تقیم،  سومک، کیشنه ماق،  شومک،  لاوبالی، یلمانغیز« شیشک »، مشاق، کولگیچ  ( گل خند )، گوجوم، وغیره.

جناب آقای استاد ذکرالله ایشانچ توره، کلمه ٔ « قوندوز » و  وجه تسمیهٔ آن  را بوجه حسن افاده می نمایند.  آقای ایشانچ توره به این  عقیده استند  که کلمه ٔ  قندوز نام یک حیوانیست به زبان تورکی که آنرا « قوندوز» گویند. و این  می رساند  که نامگذاران و تعبیر کننده گان در تحلیل و توجیه آن به اشکال کندز و کهن دژ، وقت خود را عبث کرده اند …مراجعه شود به ویب سایت :

« بلوت ».

باید یاد آور شد که بعضی از لغات عامیانه، از زبان باشنده گان  تورک  اوزبیک  شهر « گووالف» ایالت آنتاریوی کانادا نیز  ثبت و در  این  فرهنگ  درج گردیده است، ایشان عبارت اند از : استاد شریف رحمانی، دستگیر قل خان بیگزاد و جوره داهی می باشند.

رفیق  زنده گیم  بی بی حاجی انابت جان ایماق،  بیش  از چهل سال  قبل  از امروز در  ترتیب  و تهیه ٔ  لغتنامه تورکی اوزبیکی به فارسی و پشتو، با من همکاری نموده، سهولت های حیاتی را مساعد می ساخت و  بعض  کلمات تورکی ناب و عامیانه را که به ذوق طبقه ٔ اناث  مطابقت  داشت مانند  « کوز مونچاق، سامسه، قتله مه، کیلین چللر، نتتی ( میخک بینی ) و ... » برایم  یاد  دهانی  می نمود و قس علی هذا. در ترجمه ٔ لغات به زبان  پشتو محترم مفتی  عبدالسلام خان وردک  ترجمان  اداره ٔ روزنه ٔ  رادیو افغانستان  وقت، همکاری کرده بودند. از بارگاه رب العزت جای  مفتی صاحب را فردوس  برین  می خواهم . در فرهنگ  دست  داشته ٔ تان  نسبت  نبودن ترجمان پشتو، فقط  به  ترجمهٔ  فارسی  لغات نامه اکتفا گردید. اگر خواست  خدای توانا  بود، در آینده  به ترجمهٔ فرهنگ هذا به زبان پشتو نیز اقدام خواهد شد.

در قسمت تپش و تلاشهای این نگارنده به خاطر جمع آوری  لغات  تورکی و ترجمه ٔ آن به فارسی  شاعری زیبا کلامی به نام « قاضی علایی » از دل من آگاه بوده و چنین فرموده است :

ما  ز هر صاحبدلي   يك  شمّه  كار  آموختيم

ناله از نی، گريه  از ابـــرِ   بهـــــار آموختيم

دانشمند عالیقدراز کشور دوست و همسایهٔ  اوزبیکستان  پروفیسر داکتر رحمن خواجه انعام خواجه یف که در زبان پشتو تخصص داشته  و دوکتورای شان را در قسمت ظهیرالدین محمد بابر شاه به دست  آورده اند، چه در ایام اقامتم در تاشکند و چه زمانیکه  منحیث  پروفیسر در یونیورستی اندیانای  امریکا  ایفای وظیفه می نمودند،  همکاری  های   بیدریغ   شانرا   به   این   برادر   شان   انجام   داده، ویراستاری  کتابم  را  تحت  عنوان

« أفغانستان  اوزبیکلری  خلق  قوشیقلری »( سروده  های  عامیانهٔ   اوزبیکان   افغانستان )، نیز  بدوش  خود گرفتند. این اثر علمی  و تحقیقی  در سالهای ( ۲۰۱۰ - ۲۰۱۴ )  میلادی  در شهر  تورنتو ی  کانادا و کابل افغانستان  به زیور طبع آراسته گردید .

گفتنیست به تشبث  این پروفیسر گرامی، معلومات تحقیقی و ارزشمند  تحت عنوان ( نظری به  ساختار، قواعد زبان و ادبیات تورکی اوزبیکی)، توسط  محترمه  صداقت  ایرگش اوه، استاد انستیتوت   دولتی   شرق شناسی تاشکند اوزبیکستان تحریر گردیده است، از  طریق  پوست الکترونی برایم  فرستادند و ما آن معلومات مفید را که داشتن آن در لغتنامه از ضروریات  بود، با کمی تفاوت در مقدم کتاب  داخل  ساختیم، تا  علاقمندان پیش از اینکه به متن کتاب مراجعه نمایند، از  آن  استفاده   نمایند  و  به  أسلوب و قواعد  و دستور  زبان تورکی اوزبیکی آشنایی حاصل کنند . ترجمهٔ این متن  به فارسی،  نیز  توسط   پروفیسر گرامی محترم  انعام  خواجه یوف صورت گرفته است.

در خاتمه قابل یاد آوری  می دانم، که دوست دیرینم جناب آقای پروفیسر داکتر عنایت الله شهرانی که سالها پیش  منحیث  نقاش  ماهر در کابل  و حوالی آن شناخته شده بودند، بعد از  اخذ  شهادتنامه ٔ  دوکتورای  شان  در مسلک   پیداگوژی و  روانشناسی، رو  به  سویی  نویسنده گی  کردند،  و کتابهای   زیادی  نوشتند . بحمد الله تعداد کتب چاپ شدهٔ شان بیش از

  « ۸۰» کتاب رسیده است .من  پیش  از اینکه این فرهنگ را آماده ٔ طبع بسازم، به حضور آن دوست،  فرستادم  تا یک بار از نظر گذرانیده، تدقیق  به خرچ دهند، و در صورت یافتن خالیگاه، به تکمیل آن بپردازند. و از اینکه  این وظیفه ٔ پر مسؤولیت  ویراستاری  کتاب را پذیرفتند، بیش از پیش، ممنون و مشکورم.

باید گفت: دوست صمیمی ام محترم پیکار پامیر، بعد از تکمیل این اثر، به ویراستاری دو بارهٔ آن پرداخته، در دیزاین و صفحه بندی آن، بیش از پیش تلاش به خرچ دادند. برادر دانشمندم داکتر ثنا نیکپی  ناشر و اساسگزار ماهنامهٔ اندیشه نو، نیز دست کمک به این همکار پیشین نشریهٔ اندیشهٔ نو دراز کرده ، در طرح و دیزاین پشتی این فرهنگ سعی و تلاش بی شایبه به خرچ دادند. من این همکاریهای دوستانرا، بیش از پیش، مورد تقدیر قرار داده، مراتب سپاس و تشکرات قلبی خویش را ابراز می نمایم.

می خواهم اضافه کنم که در قواعد، ترتیب  و تهیهٔ  این  لغتنامه  در مرحله ٔ نخست از فرهنگ « اۉزبېک تیلی سۉزلیگی »(فرهنگ زبان اوزبیکی) استاد  نورالله  آلتای، و فرهنگ  دو جلدی « اۉزبېک  تیلی نینگ  ایضاحلی لغتی » ( لغات  مشر ح  زبان اوزبیکی ) چاپ سال ۱۹۸۱ مسکو و سایر لغت نامه ها، استفاده شده است.

در آخر  سخن، از  استاد  عالیقدر و دوست دیرینه ام  محترم  داکتر  عبدالغفور  روان  فرهادی، محترم پروفیسر داکتر عنایت الله شهرانی، محترم استاد روشنگر باختری،  محترم  استاد محمد اسحاق  ثنا، محترم همایون  باختریانی،  محترم محمد ناصر مسعود، محترم  فیض الله  جان  قرداش  که  با  نوشتن  تقریظ   های  بلند  بالایی  بر این  فرهنگ،  بر من  افتخار بخشیدند مراتب   تشکرات صمیمانه ی  خویش  را ابراز  نموده،  از بارگاه خداوند لایزال برایشان طول عمر، سعادت و عافیت تمنا دارم .

اهداف و مقاصد تحریر این کتاب:

۱ – کمک به کسانیکه آرزوی تحصیل به زبان تورکی اوزبیکی را دارند .

۲-  امید وارم  این کتاب، دروازه ٔ باشد که دانشمندان  وطن و هم زبانان، کتابهای  دیگر بنویسند و به غنای فرهنگی بیفزایند.

۳- یکی از ضرورت مبرم که  فعلا ً احساس می شود، نوشتن گرامر  زبان تورکی  اوزبیکی است، و یقیناً ممالک دوست و همسایه ، در این باره اقدام  کرده اند که اگر کسی از وطنداران از آن استفاده نموده، با مقابله و مقایسه، آنرا ترجمه  نموده،  با اصل آن  به چاپ برسانند، هدف به آسانی به دست می آید .

۴ – این فرهنگ به اشخاصیکه، اندکی دسترسی به زبان تورکی اوزبیکی دارند، مفید واقع می شود و به کمک این می توانند، در های دیگری را بکشایند و زبان خویشرا  تقویه بخشند.

۵- کمک به اطفال  خانواده  های  تورک اوزبیک  که در محیط غیر تورکان اوزبیک نشین حیات به سر می برند. به خصوص پدران و مادرانیکه تدریس زبان مادری را برای اطفال خود یک وجیبه می دانند .

۶- استخراج بعضی از لغت های کار آمد و ضروری از این لغتنامه، و درج آن در کتب  نو آموزان، و مواد درسی شان، سهولت هایی را برای آموزش بهتر به وجود می آورد، که  کار استادان  و معلمین  را آسانتر می سازد .

۷- وسیله ٔ کار برای نوشتن قاموس های ( تورکی  اوزبیکی  به فارسی ) و

( تورکی  اوزبیکی به پشتو )، باضخامت و محتویات زیاد تر. همچنان عکس آن ( فارسی – تورکی اوزبیکی ) و ( پشتو – تورکی اوزبیکی ).

۸ – کمک به شناخت لهجه های تورکی اوزبیکی و مقایسه ٔ لهجه های تورکی اوزبیکی  افغانستان با لهجه های که در آسیای مرکزی و دیگر مناطق تورک نشین مروج است .

۹ – از مطالعهٔ این فرهنگ، که در بعضی کلمات شرح شده  در بارهٔ  وضع و رسم  و رواجها  ذکر رفته، می توان به فرهنگ مردم که گوینده گان زبان تورکی اوزبیکی می باشند، آشنایی حاصل کرد .

۱۰ - کمک به خواندن نسخ خطی و قلمی قدیمی تورکی و چاپ های حرفی معمولی و سنگی .

۱۱ – این فرهنگ، زیاد تر از زبان مردم تورکی زبان افغانستان و فرهنگ های مربوطه ٔ آن جمع و ترتیب شده، از آن رو ، می توانند، یک منبع برای مستشرقین و تورک شناسان غربی باشد.

۱۲ این لغتنامه می تواند، به  کسانیکه  به  تحقیق در باره ٔ لهجات   مختلف  تورکی در افغانستان کار می کنند، کمک کند. چونکه، هر منطقه و هر  محیط  و  هر  ولایت  و حتی  هر قشلاق  دیگر از خود  کلمات  به خصوص و اصطلاحاتی دارند که با دیگران فرق می نماید .

۱۳ – جلب توجه ٔ نویسنده گان  تورک  اوزبیک  وطن  به  استعمال  لغات ساده، اساسی   متداول  تورکی اوزبیکی و تشویق اوشان، که این شیوه ٔ کار را در  نوشتن کتب و رسالات مورد  توجه و علاقه ٔ خواننده، در نظر بگیرند

امیدوارم که علاقه مندان و نویسنده گان گرامی از هیچ نوع همکاری با مؤلف دریغ نورزند تا چاپ دوم این اثر مکمل تر گردد و موادیکه شایستۀ یک قاموس باشد در آن کتاب گنجانیده شود؛ از آنجائیکه این کتاب  خالی از اشتباهات نیست ، بایست در اصلاح بیشتر آن کوشید.

البته تدوین قاموس های بزرگ علمی و فرهنگهای اختصاصی کار استادان زبان و دانشمندان و دانشگاهیان است که وقت و بودجۀ زیاد لازم  دارد . به  همین  خاطر از صاحبنظران خواهشمندیم  که  این  کتاب  کوچک را، منحیث یک اثر علمی مفید قبول نموده و در تکمیل و رفع نقایص آن در چاپ های بعدی کمک کنند.

         وَمِنَ اللهِ تَوّفِیٌق

      داکتر فیض الله ایماق

        تورنتو – کانادا