مقدمه :
شهر کابل با سابقه تاریخی خویش ؛ فراز و نشیب های زیادی سیاسی و اجتماعی را تجربه نموده است . بار ها مورد تجاوز بیگانگان قرار گرفته است و سالیان که از آرامش نسبی برخوردار بوده است در صدد التیام زخم خویش برآمده و در بسا موارد با ساخت و ساز های شگفت انگیز به زیبایی خویش افزوده است . از جمله تعداد از برج های ساعت است که در سالهای مختلف اعمار و برخی از آنها تا هنوز استوار مانده است .
اولین برج ساعت در ارگ کابل اعمار گردید . اعمارارگ کابل مقردولت ها یا به عباره دیگرمرکز حکمروایی سلطنت و جمهوری های ناهمگون و متعدد افغانستان در ۸۳ هکتار معادل ۲۰۵ جریب زمین از سال ۱۸۸۰ م یعنی در زمان سلطنت عبدالرحمن خان آغاز شد. (۱)
ارگ کابل با دیوار های سنگی محاط شده است و دارای سه دروازه ورودی میباشد :
دروازه اصلی یا ( main gate ) که در زمان سلطنت محمد ظاهرشاه اعمار شده است در جاده استقلال ( Independence Avenue ) موقعیت دارد. و دروازه دومی در زمان امیر حبیب الله خان سراج الملة والدین اعمار شده است؛ که راه دخولی به قصرسلام خانه خاص می باشد و دروازه سومی که به قصر دلکشا میرسد این قصر در زمان امیر حبیب الله خان سراج الملة والدین در طول ده سال با دیزاین انجنیر انگلیسی ( مستر فینلایسون ) اعمار شده است اسم این قصر را امیر حبیب الله موصوف به نام دلکشا (Heart's Delight) نامگذاری نمود ونادرشاه در سال 1933 م در چمن همین قصر به قتل رسید. (۲)
ضمنا" ارگ کابل ، چهار برج دارد که در زمان امیر عبدالرحمن خان در چهار طرف دیوار، چهار برج مخروطی شکل که درخویش تیرکش های برای توپ و سایر تجهیزات دفاعی داشت، ساخته شده است . در عصر اعلیحضرت محمد ظاهر شاه به شکل عصری ترمیم گردید. در جریان جنگ های تنظیمی قسمتی از این برج ها تخریب شده بودند که در زمان حکومت حامد کرزی رییس‌ جمهور پیشین کشور کار بازسازی این برج ها انجام شد. دو برج از چهار [ پنج ]‌ برج به شکل اصلی آن ساخته شد، اما در داخل برج بعضی تغییرات وارد شد. برج شمال شرق ارگ ۱۶ متر قطر دارد، کتاره و دروازه‌های آن از چوب ولایت کنر ساخته شده و سقف آن با آهن پوشیده شده است.
در این مختصر به معرفی برج های ساعت ارگ کابل ، برج ساعت جوار پل محمود خان ، برج ساعت پغمان ، برج ساعت شفاخانه سناتوریم کابل (علی اباد ) و برج ساعت دروازه ورودی ارگ کابل و برج ساعت میلاد کابل واقع چنداول خواهیم پرداخت.

1 - برج ساعت ارگ:
اولين ساعت بزرگی که درسال ۱۲۹۰ هـ ش مطابق ۱۹۱۱م به کابل آورده شد، و عمرش اضافه به یک قرن می رسد
ساعت ارگ به قيمت ۹۵۰۰ روپیه [ کله دار] هندی از بريتانيا خريداری و در محوطه ارگ کابل در برجی نصب گردید . امیر حبیب الله خان به انجنیر جمیز میلر اسکاتلندی سفارش کرد تا برج ساعت را خریداری و مراقبت نماید . موصوف کسی است که مسؤول ساخت و ساز فابریکه پشمینه بافی در چهاردهی کابل و بند آب غزنی و میدان گلف جلال اباد را به دوش داشت . رنگ مالی قصر دلکشا و برج ساعت را شخصی از استرالیا انجام داد . ناظم تعمیر برج ساعت سردار شاه محمود خان عم محمد ظاهر شاه بود که بعدا" صدراعظم شد .(۳)
این ساعت بزرگ زنگی در برج بلند ارگ به عرض سه و نیم در سه ونیم متر مساوی ۱۲/ ۱۲ فُت و ارتفاع سی و سه مترمعادل حدود ۱۰۰ فت [ سایت رسمی ارگ ارتفاع این برج را صد متر نوشته است که اشتباه محض میباشد ] از زمين تا پوشش ارتفاع داشت و شامل شش منزل است ، ساعت مذکور در فُت هشتادم یا منزل پنجم آن نصب شده است . البته اين ساعت به چهارطرف عقربه دارد و توسط يک ماشين حرکت می کند. وزن این ساعت احتمالا" معادل دو خروار یا ۱۶۰ سیر کابل میباشد[؟].
نمای بیرونی این ساعت ؛ توسط چراغ هاي مخصوص كه درعقب آن نصب گرديده بود از طرف شب ساعت را روشن مينمود. (۴)
همچنان در هر ۱۵ دقيقه يك بار صدا ميكرد، و با تكميل هر ساعت زنگ مخصوص به صدا مي آمد، يعني ساعت يك بجه يك زنگ و ساعت دو بجه دو زنگ و ساعت ۱۲ بجه دوازده مرتبه صداي پيانو مانند و مطبوع را به همشهريان كابل مينواخت.
در چهار سمت یا رُخ منزل اول برج ساعت متذکره ؛ دروازه های چوبی کماندار قوسی و در منزل دوم و سوم وچهارم کلکین های فرانسوی با بالکن یا تراس های آهنین تعبیه شده است (۵)
در ۷ ثور ۱۳۵۷ هـ ش ساعت ارگ مورد اصابت بم طياره قرار گرفته و نسبتا" تخریب گردید. اما بعدا" ترمیم شد . با وجودیکه برج ساعت و برخی تعمیرات و قصر های ارگ در طول حدود چهل سال آسیب های متواتر دید اما در زمان حکمروایی حامد کرزی رییس جمهور سابق به شکل اساسی ترمیم گردید.

برج ساعت وزارت حربیه

مقدمه :
در دو کنار بازار صدر( جاده میوند) دو منار جلب توجه داشت یکی منار نجات و آندیگری برج ساعت وزارت حربیه ( دفاع) بود. هنگامیکه از منار نجات به طرف پل محمود حرکت مینمودید . با همراهی جوی یا نهر «پل مستان » و عقب آن «چمن حضوری » قرار گرفته ، «تپه ٔ مرنجان » در کنار راست تان افتاده است . از قسمت وسط آپارتمانها آغاز میگردد که ساخته های دهه ۲۰و ۳۰ هـ ش بود . در دو طرف آپارتمانها، مغازه های تجار و دکاکین قالین فروشی بنا گردیده است .این بنا ها قبلا ملکیت وزارت داخله بود اما امروز نمیدانم کی ها آنها را به تصرف خویش دارند . در خاتمه ٔ آپارتمانها به طرف چپ مسجد بزرگ عیدگاه واقع است که در ایام مساعد بودن هوا دراین مسجد بزرگ، نماز عید از طرف تمام کابلی ها و اطراف آن ، برگزارمیشود. به طرف راست تالار بزرگی قرار دارد که در هنگام جشن استقلال ؛ پادشاه وبعد روسای جمهور با فامیل و اراکین دولت جا میگرفتند و در سرک مقابل شان رژه نطامی اجرا میگردید . ازاین جا که بگذریم در جلو پل محمود خان «برج ساعت وزارت حربیه » نظرما را جلب میکرد که دراثر جنگ های بین الاحزاب و گروه های متخاصم به کلی نابود شده بود .
"برج ساعت وزارت حربیه " در جوار پل محمود خان کابل احتمالا" در زمان اميرحبيب الله خان و یا شاه امان الله اعمار شده بود .
برج ساعت متذکره بعد از برج ساعت قصر دلکشای ارگ، دومین ساعتی بود که در کابل آورده شده است . این برج همانند دیگر آبدات تاریخی ما، در جریان جنگ های داخلی در دهه هفتاد هـ ش با راکت و گلوله به ویرانه مبدل گردید که در اثر توجه شاروالی کابل در سال ۱۳۹۲ هـ ش مجددا" اعمار گردید.

مشخصات برج ساعت وزارت حربیه :
بنابر مشخصات برج ساعت ارگ که در اختیار ما است تفاوت زیادی میان این دو برج دیده میشود. از اینکه در دیار هجرت به سر میبرم مشکل است به همه اسناد و آثار که در مورد این برج وجود داشته باشد دسترسی داشته باشم به آنهم من فکر میکنم این برج توآم با برج ساعت ارگ در زمان امیر حبیب الله خان سراج الملة والدین آباد شده است. اما برخی عقیده دارند که این بنا در سال ۱۳۱۲ هـ ش پس از طرح ساختمان و مفکوره برج ساعت دلکشا در جهت شمال دریای کابل به ارتفاع ۱۲ متر روی قاعده شش ضلعی [ ؟ ] به قطر تقریبا" پنج متراز خشت پخته و چوب با کاربرد هنر معماری و نجاری ساخته شده بود. ( ۱)
مؤلف شناسنامه آبدات تاریخی افغانستان برخلاف نوشته شاروالی کابل برج ساعت متذکره را روی قاعده هشت ضلعی از خشت پخته، چونه،ریگ، و سنگ چهلستون و خشت های سمنتی و آهن در چهار طبقه ساخته شده با زینه های مدور هر چهار طبقه با هم ارتباط داشت می نویسد ، و هر ضلعی و منزل آن دارای کلکین ها بود که در چهار ضلع شمالی ، جنوبی ، غربی و شرقی ساعت نصب شده و در چهار ضلع دیگر محراب و منبر با امیل های زنجیره یی که با گچ اماده و تزیین شده بود. در منزل اول ضلع سمت شمالی دروازه درآمد وجود داشت. پوشش این برج اهن پوش از سنگ سمنتی بوده صفه برج یک متر از صحن سرک بلند تر اعمار شده بود. ( ۲)

احیآ مجدد برج ساعت وزارت حربیه :
در احیا و ترمیم آبدات تاریخی و باستانی معمولا" با کارشناسان و باستان شناسان مشوره می نمایند تا به رویت نقشه ها و یا تصاویر ؛ آبده تاریخی را میتوان احیآ و یا ترمیم نمایند. اقدام شاروالی کابل در مورد اعمار دوباره این برج کار نیک و پسندیده است ، اما یک نکته را نمیتوان نادیده گرفت . برج ساعت قبلی در حدود یک قرن قبل با امکانات ناچیز با زیبایی های بیشتر آباد شده بود و دریغا گروه های متخاصم این برج را با خونپاره و مرمی ویران نمودند و از قامت فروریخت . در حالیکه ما شاهد قامت افراشته این ساعت چند قرن دیگر نیز میبودیم.
با تاسف برج جدید که شاروالی کابل اعمار و احیا مجدد نموده ؛ عاری از هرگونه زیبایی و دیکور بیرونی است. ضمنا" با وجود موجودیت تصاویر و جزییات برج قبلی ؛ شاروالی کابل با همه امکانات اقتصادی و فنی نتوانسته است که اصل گذشته را بازگرداند . ساعت برج نظر با ساعت قبلی کوچک تر است و نمیتوان آنرا از فاصله دور تشخیص داد. کلکین ها و قاعده همچنان بدون کنده کاری ها و زیبایی است . با انهم کوشیده اند تا نام و نشان آن برج را زنده نگهدارند که قابل تحسین میباشد.
ارزومندم تا این برج ساعت حفظ گردد و هرگز رخ آن را با ضربات ناهنجاز زخمی نه نمایند .

زیرنویسها :