سالهای نخستین سدۀ بیست، به ویژه پس از مرگ امیرعبدالرحمان خان، دانه های تمایل معارف جدید، از بیرون و داخل دربار امیرحبیب الله خان ساقه زد که جای ونشان آن در برگهای تاریخ دهۀ دیگر برجسته است. این تمایل موجود میان تعدادی ازاهل معارف وقتی موافقت امیر را به دست آورد، در پیامد خویش تأسیس مکتب حبیبیه (1903) و به تدریج مکتب های دیگری را آورد.
اگر تنها از چشم اوضاع و امکانات زمان و آگاهی بربستر محدودیت های دیرینه و عامل پسمانده گی آفرینی های آن، به تأسیس چنان مکتبی نگریسته شود؛ مگر نه این است که برای معارف دوستان، ابراز تحسین را فراهم میاورد. اما این تنها نبود، بلکه اشاعۀ سواد و آموزش برخی از درس آموخته گان را به سوی بهبود طلبی ها وبیدارگری های مورد نیاز جامعۀ خفته وسرکوب شده، سمت وسو داد. مکتب حبیبیه، اگر کانون درس و آموزش تعدادی از شاگردان بود، گردهم بودن معلمین وکارمندان اداری آن، خود زمینۀ تبادل نظرها، صحبت از احوال و اوضاع افغانستان، منطقه و جهان را نیز می آفرید.
هنگام بررسی چنان فرایند آموزشی و شکل گیری هسته های سیاسی، نامهای داکتر عبدالغنی خان و برادرانش مولوی نجف علی خان و مولوی چراغ خان نیز برجسته تر فراز می آیند. با آنکه در کتاب های تاریخ معطوف بر آن دوره که از طرف مؤلفین کشورما تهیه شده است، از آنها ونقش ایشان نامبرده شده است، اما تصورمن این است که کمرنگ نمودن نقش آنها وجفایی را که از استبداد متحمل شدند، وضاحت دارد.
من در اینجا، درپی آن نیستم که در چارچوب این کوتاه نوشت و درمقدمۀ کتاب حاضر کلیت چنان بحث را بیاورم. زیرا کارمستقلی را برای آگاهی از تلاشهای اصلاح طلبان آندوره در برنامۀ کاری دارم، که کتاب حاضر برای تأمل وبررسی آن را سودمند یافته ام. ازینرو خواهان آن هستم که برای شناخت دکترعبدالغنی وبرادرانش، به کتاب حاضر به عنوان سرچشمۀ آشنایی با آنها دیده شود.
پیشتر از بی انصافی و جفا در حق داکترعبدالغنی خان وبرادرانش یاد شد. این برداشت او ازافتادن دهسال در زندان، میتواند بیان دردهایش باشد:
" متاسفم که من و معارف، هر دو يک سرنوشت داشتيم. خدمات من وسيلۀ بدبختی خودم را فراهم ساخت."
شایستۀ یادآوری است که جناب دکتور وحید نجفی با ترجمۀ این کتاب، گام بسیار سودمند برای مطالعات تاریخی دورۀ مهمی از تاریخ افغانستان برداشته است. پس از مطالعۀ چاپ اول کتاب، موارد پیشنهادی خویش را به صورت کتبی برای ناشران گرامی ومترجم کتاب فرستادم. از پذیرش نکات سزاوار اصلاح اظهار امتنان دارم.
هامبورگ
دسامبر2017