مقدمه :
ستوپه ( در سنسکریت به معنی تپه و پشته ) بنابی مقدس در دین بودا برای جا دادن یادگار های بودا و برخی وجود های مقدس بوده است . یادگار یا « در زبان سنسکریت - دهاتو » هر اثر باقی مانده از بودا است . این یادگار خواه از نظر جسمانی و یا خواه از نظر معنوی به او یعنی بودا مرتبط باشد از قبیل دندان ، کاسه، پارچه لباس و یا چادر، یا بخشی از درختی که در زیر آن به اشراق رسید . همچنان « یادگار» ممکن است به دیگر شخصیت های بودایی نیز مربوط باشد . بعدا" با انتشار دین بودایی متون مقدس این دین را نیز شامل گردید.
بنا" ستوپه بارزترین بنا و معماری بودایی است و قدامت آن بیشتر از سایر بنا ها می باشد.با وجودیکه استوپه های بودایی اشوکا در هند بیشتر و قدیم تر است . مانند ستوپه « بهرهوت » قرن اول ق م و ستوپه سانجی هر دو در هند واقع است . ستوپه سانجی از بزرگترین و قدیمترین ستوپه های است که در زمان اشوکا؛ کار ساخت آن در 250 ق م آغاز شد و تا قرن اول ق م ادامه یافت. اما ستوپه های افغانستان و سر زمین مدنیت گندهارا در مسیر دریای کابل ؛ دست کم از آنها ندارند.دو طرف دریای کابل مدنیت بزرگی یونانو - بودایی یا گریکو بودیک را در خویش پرورش داده ودهها ستوپه دراین مسیر قد افراشته است . از بگرام تا کابل و لوگر و ننگرهار و پشاور و حومه آن ستوپه ها به اشکال مختلف زایران بودایی را به خود می کشاندند.
عناصر معماری این ستوپه عبارتند از: گنبد ( اَنده anda ) به معنی « تخمه » یا « گربهه garbha » به معنی زهدان که شکل نیم کره دارد ؛ پایه ای که گنبد برآن واقع است و با پله ها یا زینه های در چهار طرف، زایران را به سمت بالا هدایت می کند؛ پله هایکه که بر بالا و گرداگرد گنبد قرار گرفته اند؛ چتر ( چتره - chatra ) بر فراز گنبد، که در اصل پک نماد قدرت پادشاهی بود و سپس نماد بودا شد؛ سرانجام ، پله ها سنگی با چهار دروازه در چهار جهت اصلی، که پیرامون تپه کشیده شده است.
گنبد در ستوپه های نخستین معمولا" از خشت یا سنگ شاخته می شد و ممکن بود آن را مخلوط گچ ، رنگ کنند. گنبد اصلی ترین عنصر در ساختمان ستوپه ها بوده است و بقیه نماد های دلخواه بوده است .(1 )
باید به یاد داشته باشیم مدنیت یونانو - بودایی تحت عنوان هنر گندهارا از قدامت تاریخی برخوردار بوده و خط فاصل مدنیت یونانو - باختری و مدنیت اسلامی است . هنر گندهارا شامل مجموع آثار بامیان با مجسمه های بزرگ آن ( امروز دیگر از آنها خبری نیست در سال 2001 م طالبان آنها را انفجار داده و نابود نمودند) سمچ ها ی تزیین شده و ستوپه های متعددی که در بسا نقاط افغانستان بقایای آنها دیده میشود؛ میباشد. در این مختصر با شما با ستوپه موسهی لوگر آشنا میشویم . با وجودیکه از روزیکه ( در اوایل دهه 40 هـ ش ) مدیریت عمومی حفظ اثار عتیقه افغانستان به مشوره متخصصین یونسکو در حوزهء کابل به ترمیم آبدات دست به کار شدند و در قدم اول به ترمیم و بازسازی و نگهداری ستوپه متذکره پرداختند؛ کمتر مطالب نشر شده دراین مورد بدسترس هموطنان ما قرار داشته است تا اینکه مافیای اثار باستانی افغانستان در این جنگ های 40 ساله به خصوص در این سالهای پسین بیشتر از گذشته به غارت و انتقال آنها ؛ این اثار را ویران و تاراج نمودند.
موقعیت و مشخصات ستوپه گلدره لوگر:
گلدره روستای است به فاصله 9 کیلومتر به طرف جنوب شرق زیدآباد متصل رود ایرنگ ولایت لوگر در بین خطوط 69 درجه، 12 دقیقه 40 ثانیه طول البلد شرقی و 34 درجه 14 دقیقه و 30 ثانیه عرض البلد شمالی واقع است . (2 )
این ستوپه با موقعیت آن در موسهی که قبلا" جزء ولایت لوگر بوده است به همان نام تا امروز شهرت دارد. در حالیکه فعلا" در تشکیلات اداری موسهی مربوط ولایت کابل میباشد.
نانسی دوپری در مورد این استوپه میگوید که : در کل تمام چشم انداز آثار باستانی و تاریخی افغانستان به آبدات بودایی است بیشتر آنها صومعه های بودند که یک جا با استوپه ها بنا گردیده بودند . استوپه بنای مرکزی ایست که در اطراف آن مراسم مذهبی به جا آورده میشد . بیشتر آنها ویران شده اند . یک مورد مخصوصا" خوب یک استوپه در گلدره وادی لوگر واقع در جنوبشرق کابل موقعیت دارد.
این استوپه بر یک صفهء مربع شکل واقع گردیده ، متشکل از دو دهل استوانه یی است که در بالای آنها گنبدی قرار دارد .ساختمان این استوپه از آثار عالی « سنگتراشی گلدار» به شمار میرود .
در سالهای اخیر این استوپه دوباره اسیب دیده است که ضایعه دردآور برای میراث فرهنگی افغانستان به شمار میرود .( 3)
این مجموعه مقبره و صومعه بزرگ، احتمالا" بهترین اثر تاریخی در افغانستان است که باید حفظ میگردید . گنبد اصلی شامل یک گنبد و دو طبل بر روی یک پلت فرم مربع قرار دارد. این ساخت و ساز از خشت و آجر بر روی یک پایه سنگ است، و شامل یک حیاط مرکزی احاطه شده توسط سلول. در جنوب مجتمع گنبدکوچک است.
در قرن 19م زیور آلات طلا، از جمله یک مدال طلا از یما کدفیزس ، در گنبد توسط افسر انگلیسی ماسون پیدا شد. در کاوشهای دافا در صومعه بسیاری از ostraca خُرشتی، به عنوان برخی از مجسمه ها به دست آمد . ( 4)
سکه های طلای یافت شده از ویما کدفیزس پسر کنشکا ( 113 - 127 م ) و هوویشکا ( 150 - 190 م ) نشاندهنده ضرب سکه طلایی در وادی کابل است .
ستوپه گلدره لوگر که از لحاظ هنر معماری دارای استثنآتی میباشد با وجودیکه این ستوپه با استوپه های دیگر حومه کابل وجوه مشترک دارند ؛ اما زیبایی و انتخاب موقعیت و نزدیکی آن در مسیر معابد ( عینک ) لوگر بیشتر جلب توجه مینماید.بدون شک این ستوپه در نیمه قرن دوم میلادی به عصر هوویشکا دومین شاه کوشانی اعمار گردیده است . برخی عقیده دارند که این معابد و ستوپه بودایی احتمالا" نمونه یی از معابد بودایی هند اقتباس شده است . در حالیکه ستوپه گلدره از نظر ساختمان و شکل متمایز از اکثر ستوپه های بودایی هند زمان اشوکا میباشد و نکاتی را با هنر معماری یونایی توآم نموده است .
عنصر بارز ستوپه ها موجودیت جعبه مقدس است که در آن بعضی اشیآ مقدس بودا را در داخل مواد ساختمانی معبد میگذاشتند. مانند مسکوکات و امثال آن . چنانچه در فوق تذکار رفت در قرن 19 م یک عسکر فراری انگلیسی بنام ( شارل ماسون) هفت ] هشت] سکه طلا را از ستوپه موسهی گلدره لوگر ربوده بود.
دانشمند محترم محمد اکبر امینی طی مقاله یی در مورد این جعبه ها معلومات مفصل ارایه داشته است که : « جعبه و یا ظرف کوچکی را گویند که در داخل استوپه ها مدفون می گردید. جعبه مذکور معمولاً از موادی مثل طلا، نقره، برنج و یا سنگ های رنگین با اشکال، اندازه ها و دیزاین های متفاوتی ساخته می شد که در داخل آن بقایای بدن زندۀ بودا از قبیل؛ مو، ناخن و دندان و یا توته و پارچه های از جسد سوختۀ بودا یکجا با اسناد و اشیای قیمتی دیگر، جا می گرفت که پیروان بودا به اطراف استوپه های مذکور یعنی به اطراف همین جعاب تبرکات، طواف می نمودند. این رسم طواف کردن بدور استوپه های مذکور در بین پیروان بودا تا هنوز مروج می باشد و یکی از مناسک اصلی مذهبی بودایان بحساب میرود.... در سال 1830 م. وقتی چارلس مأسون به جلال آباد رسید با آگاهی از مهم بودن جلال آباد در عالم بودیزم، سه مرکز از معابد بی حساب بودایی جلال آباد را مورد کاوش و کندوکاو خود قرار داد.
وی به تعداد 18 استوپه بشمول استوپه های بزرگ و جسیم کوت پور، بیماران ونندره را در ساحۀ درونتۀ جلال آباد، 6 استوپه را در منطقۀ چهارباغ جلال آباد و13 استوپه را در مرکز بزرگ و وسیع معابد بودایی هدۀ جلال آباد شگافت و جعاب تبرکات همۀ این استوپه ها را کشف کرد و با دها هزار سکه و آثار دیگر تاریخی از ساحات مختلف افغانستان با خود به لندن برد. » (5 )
معمولا" جعبه مخصوص در داخل و مرکزستوپه ها و یا در پایین ترین سطح روی زمین قرار داده میشد و روی بدنه با کتیبه ها مزیین میگردید . دیده میشود این عسکر فراری محل دفن این جعبات را میدانست و تا جاییکه توانست ستوپه ها را در هند و افغانستان به کاوش گرفته و به جبعات دسترس یافته و انها را کلا" با خود به انگلستان برد.
اما ستوپه گلدره لوگر :
این ستوپه دارای پایهء مربع شکل است که بالای پایه پودیوم مربع قرار دارد. در قسمت وسط نمای جنوبی غربی ابده یک زینه تعمیر گردیده است؛ بالای سکوی آن دو ساختمان استوانه یی که دومی آن کوچکتر بوده ، اباد گردیده است. از گنبدی که بالای استوانهء دومی تعمیر گردیده بود اثری باقی نمانده است از میل و چتر( پارسوال) آن چیزی بدست نیامد، اجزای از این معبد که قبلا" افتیده ممکن است زیر طبقات خاک قرار داشته باشد که به اثر حفریات باستان شناسان کشف خواهد شد.
تزیینات پایهء ستوپه و استوانهء آن به سبک ستونهای کورنتین میباشد که بالای سرستون آن فاقد مسند مضاعف گیلویی است . استوانهء دومی آن مزین بیک سلسله طاقهای کاذب است که متناوبا" بطور نیم دایره و ذوذنقه یی اند: در وسط سرجدار پایهء ( پودیوم) رواقهای همجوار دیده میشود که زمانی درآن مجسمه قرار داشت .
قسمت داخل ستوپه کاملا" از یک توته سنگهای تهداب یا پخسه تعمیر و تشکیل شده است . در جدار ها پارچه های سنگ ورقه ( شیست) که دو الی چهار سانتی متر ضخامت دارد به کار رفته است همچنان درین جدار ها سنگها از قسم سنگ تهداب که رخ برهنه آنها تراشی بافته بطور متناوب کار شده است که این را باستان شناسان ساختمان رنگارنگ یا [ سنگتراش گلدار] (macomerie diapre ) نام گذاشته اند.
ارتفاع آبده الی راس گنبد ( به استثنای دیرک آن) مساوی بود به عرض مجموعی
قاعده اندازه آن از سطح زمین 15،65 متر درحدود معادل 50 فت میباشد.
موسیوفوشه از لحاظ شکل ؛ بین ستوپه سانچی هند و موسهی لوگر فرق زیادی قایل است . ستوپه سانچی مربوط عصر اشوکا بروی یک سکوی وسیع تعمیر میگردید که سکوی مذکور به غرض طواف دورادور گنبد ساخته می شد .در تمام آبدات هنری گندهارا اختلاطی دیده میشود یعنی از لحاظ شکل از هند و از لحاظ موتیف از هنر یونانی ریشه گرفته است . ( 6)
وزارت پست و مخابرات افغانستان بنابر اهیمت این ستوپه و شاید هم توجه به حفظ آثار باستانی کشور، تکت یا تمبر پوستی انتشار دادند که تصویر این ستوپه را همراه دارد .این اقدام دولت با وجود مشکلات امنیتی که دامنکیر آن بود یک اقدام نیک پنداشته میشود.
در حالیکه تصاویر دست داشته امروز مراحل مختلف این ستوپه را نشان میدهد که با گذشت زمان ویران شده است یاورمندم این ویرانی عدم مراقبت آن از سوی مقامات مسؤول و همچنان کاوش های خودسرانه برای یافتن آثار قیمت بهای تاریخی و باستانی بوده است . اگر ریاست باستان شناسی و مرکز حفظ آثار باستانی و وزارت اطلاعات و فرهنک در زمینه توجه نه نمایند با تآسف مانند منار کوشانی چکری سرنوشت ناهنجاری را همراه خواهد داشت و از تهداب آن نیز خبری نخواهد بود .
زیر نویسها :
1 - دانشنامه ایران ، واژه استوپه ، ج سوم ، ص 315 - 316 .
2 - قاموس جغرافیایی افغانستان ، ج سوم ، کابل ، 1338 هـ ش، ص 436 .
3 - دوپری - نانسی، بنا های تاریخی افغانستان، ترجمه : حامد، پشاور، 1377 هـ ش ، ص 10 .
4 - Source: Warwick Ball, Archaeological Gazetteer of Afghanistan, 1982, n. 389
5 - امینی - محقق محمد اکبر، جعبۀ تبرکات طلایی افغانستان، موجود در برتش موزیم، سایت : کابل نات ، ش 200، س 1392 هـ ش .
6 - لیزین - الکساندر، ستوپه های اطراف کابل، مجله : آریانا، ش 243 ، حمل سال 1342 هـ ش ، ص 28 - 30