دوکتور فیض الله ایماق

 

آدمی ایرسنگ دیما گیل آدمی           آنی کیم یؤق خلق غمیدین غمی
« نوایی »
باید گفت امیر علیشیر نوایی اگر چه از فامیل بزرگان به شمار میرفت ولی هیچگاه از مردم عادی دوری نگزیده است. او با دِه نشینان، کسبه کاران و قاطبه ٔ مردم علاقه و رابطه ٔ حسنه و نیکو داشته است.
دوره ٔ تیموریان هرات با نام امیر علیشیر نوایی رابطه ٔ ناگسستنی دارد.
اساسگزار مکتب میناتوری هرات استاد کمال الدین بهزاد در این دور ، شهره ٔ آفاق گشت . مدارس، مساجد، شفاخانه ها، پُلها و سایر ابنیه ، در زمان حضرت نوایی قد برافراشه بود. او، شاعران، نویسنده گان و دانشمندان را دَور خود جمع کرد و به تشویق و ترغیب آنان همت گماشت .
مردم افغانستان، به شخصیت عالی و انساندوستی نوایی ارج میگذارند. نام و آثار نوایی در ادبیات شفاهی مردم ما به خوبی انعکاس یافته است .
خواننده گان ارجمند !
مقاله ٔ من درباره ٔ آنچه که در بالا تذکار یافت به زبان تورکی اوزبیکی نبشته شده است :
امیر علیشیرنوایی اولوغلر عایله سیدن بؤلسه ده، محنتکشلر، ایل ـ اولوسدن اوزاقلشمه گن . قیشلاق و آوول ده یشیدیگن لر، کسبه کارلر، شهرلیکلر و برچه محنتکش اولوس بیلن نه فقط علاقه ده بؤلگن بلکه، اولرگه، جودده هم رابطه سی یخشی بؤلگن لیگی، تورکی تیل و دری تیلده گی ایجادیات و اثر لریدن یققال نمایان بؤلیب توریبدی .
اونینگ آثاریده ، بو مطلب نینگ گواهلیگی نیچه شکلده کؤزگه تشله نه دی. بیری بوکه خمسه مثنوی سی نینگ شرح و بیان و مضمونی نی مخصوص صورتده ، مطالعه ایتیش و ۶۰۶- انچی هجری ییلده امیر علی شیر نوایی حیاتی نینگ سؤنگی وقتلریده کسبه کارلر و استادلر و تورلی ـ تومن مسلکلر ایگه لری شانیگه تأ لیف قیلگن « محبوب القلوب » اثریگه دقت ایتیش بیلن یوقاریده گی فکریمیزنی اثبات ایته آله میز.
علیشیرنوایی یاشلیگیده آسایشته، کونگیلده گیدیک، علم آلالمه ی مشققت چیکدی. هراتده یشش خوفلی بؤلگه نی باعث، سمرقندگه جؤنه ب کیتدی . لیکن کیینچه لیک، دولت ایشلری گه اره لشدی، سیاسی و اجتماعی حیاتگه اؤز تاثیرینی اؤتکزدی .
او، بیرنیچه مراتبه اؤز التماسیگه بناً ، وزیرلیک لوازمیدن چیکلندی ، سیاستدن قؤل تارتدی و خلققه یقین بؤلیشگه اوریندی. سیاسی دایره دن چیکله نیب، خلق بغریگه اینتیلدی. نوایی اؤز قصیده لری نینگ بیرقسمیده شاهلیکنی قاره له یدی. شاهلیک نینگ آرتیقچه مصرفی و خره جه تینی تنقید آستیگه آله دی و بولرنی مملکت سقوطی
( مملکت تؤنتریلیشی - توبن لیککه یوز توتیشی ) ،- دیب بیله دی. اینیقسه اونینگ «فانی» تخلصی بیلن دری تیلیده یازگن و عبدالرحمن جامیگه بغیشله گن « تفکر تحفه سی » ناملی قصیده سیده، شاهلردن فقط ویرانه گرچیلیک کیلیشی نی بدیعی یوکسک بیتلر آرقه لی افاده لب بیره دی :
آتشین لعلی که تاجِ خسروان را زیور است
اخگری بهر خیال خام پختن در سر است
شه که ، یادی مرگ نارد زوست و یرانی مُلک
خسروِ بی عاقبت خسر بلاد و کشور است
قید زینت مسقط فر و شکوه خسرو یست
شیر زنجیری ز شیر بیشه، کم صولتر است
لازم ِ شاهی نباشد خالی از درد ِ سری
کوس شاه خالی و بانگی غلغلش درد سر است
مضمونی :
یالقین لنگن لعل، شاهلر تاجیگه بیزه ک بؤلسه، باشده گی خام – خیاللر عُمانیگه داش بیروچی چوغ هم دیر. خسرو - پادشاه سؤزی عاقبت سیز بؤلسه، یعنی اونینگ آخرگی حرفی ( بو ییرده معما صنعتیگه عمل قیلینگن ) توشیب قالسه، خِسر- ویرانلیک بؤلگه نیدیک،
« خسرو بی عاقبت »، عاقبتی نی اویله مه ی دیگن پادشاه هم مملکت گه ویرانه گرچیلیک کیلتیره دی. زینت گه بیریلگن شاهلر نینگ قصری ، تیزده ویرانه لیککه یوز توته دی. نیگه که ، زنجیربند شیردن کؤره، چؤل- بیابانده یورگن شیرنینگ هیبتی و صَولتی زؤر و کوچلیراقدیر.
پادشاهلیک، باش آغریلیلک دن اؤزگه، نرسه ایمس. آخر ایچی بوم – بؤش ناغاره نینگ شَو قینی باش آغریته دی ، خلاص .
امیر علی شیر نوایی وزیرلیگی دوریده، هراتده و قؤشنی شهرلرده هنر، همده مدنیت مجموعه سی، انچه گینه شهکار لر وجودگه کیلدی . چنانچه هرات، اؤشه وقتده خطاطلیک صنعتی بؤییچه اینگ یوقاری درجه گه کؤته ریلدی. صنعت شناس عالم و دانشمند لرنینگ گواهلیک بیریشلریچه بؤنده ی چیرایلی کتابلر دنیا نینگ هیچ بیر پوچماغیده یره تیلمه گن، فقط تیموریلر دوریده گینه منه شونده ی نقاشلیک صنعتی، اینگ یوقاری پاغانه گه ییتگن .
هرات میناتور لیک مکتبی نینگ اساسچی سی، بوتون جهان میناتورلیگی صنعتی نینگ آته سی استاد کمال الدین بهزاد هم خوددی شو دورده علیشیر نوایی قؤل آستیده تربیه تاپیلگنلیگی، بونینگ یارقین دلیلیدیر .
اولوغ متفکر علی شیر نوایی زمانیده معمارچیلیک، شهر سازلیک صنعتی کؤپ ترقی ایتدی. بو ساحه ده هم کؤپ گینه استعداد لی معمارلر، نقاشلر، درادگارلر تربیه له نیب ییتیشتیریلدی. دانشمند شاعر، ذکّا سیاستچی، تدبیرکار وزیرنینگ بیواسطه ترغیباتی و تشبثی بیلن مهابتلی مدرسه لر، شفاخانه لر، کروانسرایلر، کوپروکلر، حماملر و باشقه کؤپ گینه عاموی بناء لر قوریلدی، تورلی کتابلر، علمی و هنری اثرلر کؤپه یتیریلدی . نوایی اؤز اطرافیگه مشهور یازوچیلرنی ، شاعرلرنی، دانشمند عالم لرنی تؤپله دی. موسیقی نی کوچه یتیریشیگه علیحده اعتبار بیردی.اونینگ اؤزی هم موسیقینی یخشی بیلر ایدی. عموماً آلگنده ، اولوس و خلق منفعتی نی کؤزله ب فقط گینه خراسانده ۳۷۰ بناء قوردیرگن. امیر علی شیر نوایی، تورکی خلقلرنینگ گینه ایمس، جمعیکی افغانستان و ایران منطقه لریده گی برچه خلقلر مدنی ترقیاتیگه هم اولکن حصه قؤشدی. شو باعث، بو اولوغ متفکر افغانستان و اؤزبیکستان خلقلری اوچون مشترک بیر شخص حسابله نه دی. اینیقسه بیز افغانستانده یشه یدیگن اؤزبیکلر و باشقه تورکی خلقلر، نوایی نی بغایت حرمت قیله میز- اعزازله یمیز، اونینگ اثری نی سیویب اؤقیمیز .
محترم دؤستلر!
سیز لرگه معلومکه، افغانستان تورکلری مملکتیمیزنینگ شمالی منطقه سیده یشه یدیلر.بولرنینگ سانی انیق ایمس.
افغانستان نینگ مشهور یازوچیسی وتاریخچی عالمی پروفیسر داکتر عنایت الله شهرانی، اؤزی نینگ « تاریخچهٔ نژاد ها و اقوام در افغانستان » اثریده شونده ی یازه دی :
« بوگونگی کونده جهانده اوچ یوز ایللیک میلیوندن آرتیق خلق، تورکی تیلیده سؤزلشه دی.» اونگه کؤره، افغانستانده گی تورکی خلقلر سانی هم، کم ایمس.»
مینگ افسوسلر بؤلسینکی، کیچمیشده ، افغانستانده استقامت قیله یاتگن تورکی خلقلر تیلی رواجی یؤلیده تورلی دولتلر تامانیدن تؤسقینچیلیک و قره مه قرشیلیک قیلینگن، شو باعث خلقیمیز سواد سیز بؤلیب قالیشگه مجبور ایتیلگن.
شونگه قره می، تورکی خلقلر اینیقسه اؤزبیکلر اؤز قصبه لریده اوزین قیش کیچه لری نوایی خوانلیک مجلس لرینی اویوشتیریب، تانگ آتگونچه اونینگ شعرلرینی اؤقیشدن، تینگلشدن چرچه مس ایدیلر، اصلا. اؤزبیک یاشلری سواد چیقه ریش نیتیده، محله مدرسه لریده نوایی شعریتی اؤقیشر دی .
نوایی نینگ حکمتلی سؤزلری خلقیمیز اوچون اؤرنک حسابله نه دی،- دیسک مبالغه بؤلمه یدی.
حاضر نوایی نینگ حکمتلی سؤزلریدن مثال کیلتیره میز:
باشنی فدا قیلغیل، آته باشیگه
جسمنی قیل صدقه، آنه قاشیگه
تون کونونگه، ایله گه لی نورفاش
بریسین آی انگله، بیریسین قویاش
ترجمه: سرت را فدای پدر کن، وجودت را صدقهٔ مادر. خوب بدان که پدر و مادر چون ماه و خورشیدند که به شب تاریک تو نور افشانی می کنند.
***
نوایی نیز مرد سیاست بود، از اوست:
آز ایش اوچون تند و عتاب ایله مه
قتل و سیاستده، شتاب ایله مه
ترجمه: از خاطر کار بی ارزش، از قهر و عتاب کارمگیر. همچنان از قتل بپرهیز و در عالم سیاست هرگز شتاب مکن !
***
نوایی زخم زبان را نکوهش کرده گفته بود :
چون سینسه کونگول زخم زبان آغریغیدن
کیم ایرمس آنینگ آغریغی جان، آغریغیدن
ترجمه: خوب بدان که زخم زبان، از زخم وجود کم نیست.
یا :
نا سزا و زشت گفتن نیست کار عاقلان
از برای نرم گفتن شد زبان بی استخوان
***
نوایی واقعاً در سخنان خود اعجاز به خرج داده است، از اوست:
نوا سیز اولوس نینگ نوا بخشی بؤل
« نوایی» یامان بؤلسه، سین یخشی بؤل
میر علیشیر نوایی خطاب به مردم می گوید:
باید نوابخش و غمخوار مردم بینوا باشید. اگر احیاناً نوایی مرتکب کدام اشتباه می گردد، شما نباید ازآن پیروی کنید.
یا به عبارهٔ دیگر:
اگر من بد باشم، برخلاف، شما راه مرا تعقیب نکرده، اشخاص نیکوکار باشید.
***
وفا سیزده، حیا یؤق
حیا سیزده وفا یؤق
آنکه به قول و قرار خود وفا نمی کند، بی حیاست، آنکه بی حیاست، وفا ندارد.
***
هر کشیکه بیراوگه قازگه ی چاه
توشگه ی اول چاه اوزره اؤزی ناگاه
معادل دری:
چاه کن، زیر چاهست.
***

بوتون افغانستان خلقی جمله دن افغانستانده یشیدیگن اؤزبیک ملتی اولوغ شاعر و متفکر علی شیرنوایی نی صدق دلدن سیویشلری نی حیات کتابی دیب بیلیش لری نی کؤرسه توو چی مثاللر کؤپله ب اوچره یدی . چنانچه مراسم فولکلوریگه منسوب کیلن سلامیده قوییده گی مصراعلرنی اوچره ته میز :
خمسه لری یانیده
انگشوانه « انگشتانه » قؤلیده
تورت اؤغیل نینگ آنه سی
کتته باغ نینگ ایگه سی
آق کشمش نینگ غوره سی
ملا بچه ایگه سی
اؤغیلشاه ملاگه ، بیر سلام
خلق – شو طریقه سادده صمیمی نشانگه اوروچی سؤزلر یارد میده ، معنا برکمال، نورانی آنه تصویری نی ماهرانه چیزدی. علیشیر نوایی اثر لری خلق کتابلری بؤلیب قالگن لیگی نی جانلی تصویر ایته دی .
بیز نینگ اینگ سیوملی قؤشیقچیمیز عزیز الله میمنه گی رپیورتوریده گی اندخوی نینگ قالین لری قؤشیغیده ایسه :
قؤلیده نوایی، بیدل،
میده - میده اؤقیدی.
اندخوی جان نینگ قیز لری،
عجب قالین تؤقیدی
دیب کؤیله نه دی. زیرا نوایی خوانلیک افغانستان اؤزبیک لری اره سیده هم عصرلر دوامیده عنعنه گه اَیلنگن عادت، مدنی میزان حسابله نه دی .
۱۳۶۰ - انچی ییلده بؤلیب اؤتگن «علیشیرنوایی واونینگ زمانه سی » موضوعیده گی علمی مجلس زمینی بویوک شاعر ایجادینی اؤرگه نیشی نینگ اؤن ییلگه مولجلنگن تدقیقات باشلنگن ایدی. مجلس گه اؤزبیکستانلیک نوایی شناس عالم محترم عزیز قیوم اوف جنابلری قتنشگن ایدیلر. بو مجلس مناسبتی بیلن علی شیر نوایی نینگ «فانی» تخلصی بیلن یازیلگن دیوانی « مکارم الا خلاق » اثری، بارتولد نینگ « میرعلی شیر نوایی و سیاسی حیات » کتابی دری تیلیگه ترجمه قیلینیب، چاپ ایتیلدی .
شو نینگ دیک دری، پشتو و اؤزبیک تیللریده اولوغ شاعرنینگ ایجادیگه عاید کؤپگینه مقاله لر اعلان قیلینیب، و اثرلری باسیلیب چیقدی.
بیر ییل آلدین ، علیشیر نوایی جمغرمه سی، اولوغ شاعرلریمیز امیر علیشیرنوایی نینگ توغیلگن کونی نینگ ۵۷۹ ییللیگی و ظهیر الدین محمد بابر نینگ ۵۳۷ ییللیگی نی ارداقلش مناسبتی بیلن دییرلی کؤزگه کؤرینه دیگن وآلقیشگه سزاوار ایشلرنی عملگه آشیرماقده.
کمینه - نوایی و ظهیر الدین محمد بابر نینگ بیر ارادتمندی و صافدل معنوی فرزندی صفتیده، نوایی جمغرمه سی نینگ بونده ی ایجابی تشبثینی ، چیندلدن اعزازله یمن.
چقور حرمت ایله
دوکتور فیض الله نهال ایماق
تورنتو – کانادا