تصویر نادرست سردارمحمدهاشم خان
از قلم
وارتان گریگوریان
این نبشتۀ فشرده را از یادداشت های انتشار نیافتۀ دیگری زیر عنوان " سردار محمدهاشم از نگاه گریگوریان" آورده ام.در برابر برداشت اشتباه آمیز گریگوریان ،آنجا که برنامه های هاشم خان را می بیند، اما، جوانب استبدادی وضد بشری آنرا نمی بیند، نیازی به برشمردن همه مدارک ندیده ام. در کتاب "درنگی بر زمینه های استبداد شناسی نادرشاه"،نظریات خویش را پیرامون ساختار مستبدانه وبرایندی را که در قبال داشت، آورده ام. در اینجا اشارت به نبشتۀ زندان دهمزنگ وبه ویژه به سرچشمه هایی که از آن ها بهره گرفته ام، بسنده است. اثاری مانند، افغانستان درمسیر تاریخ، زندانی خاطرات، جنبش مشروطیت وقربانیان استبداد، سرنشینان کشتی مرگ یا زندانیان قلعۀ ارگ ، نبشته های جناب آصف آهنگ در بارۀ اوضاع زندان ، برگی چند از نهفته های تاریخ در افغانستان . . . منابع ومدارکی اند که مواد کافی برای
تصحیح اشتباه گریگوریان در دست او قرار می دهند.
و. گریگوریان:
" ادارۀ هاشم خان همچنین به سیستم فرسودۀ زندان های کشور اندک توجهی کرد.
ساختمان های جدید زندان، حمام ها وکارگاه هایی ( در زندان ) در کابل ساخته شد؛ بر اصل ممنوعیت شکنجه تاکید ورزیده شد.
به دستور دولت، همه زندانیان باید، غذا ولباس ( لباس تابستانی وزمستانی ) دریافت ورزند و به نیازهای معنوی ومذهبی شان توجه گردد.
هدف اعلام شده از ایجاد گارگاه ها در زندان ، آرامش بخشیدن ، مشغول داشتن ، آموزش دادن وتوان بخشی مجریان برای جذب دوبارۀ زندانی درجامعه بود.
هیچگونه راهی برای اندازه گیری حد ومرز پیاده شدن چنین اقدامات بلندپروازانه وجود نداشت .
با توجه به وضع تا هنوز ابتدایی تجهیزات اداری افغانستان وبا توجه به منابع محدود کشور، غیر محتمل بود که این اقدامات ، به خصوص د ر ولایات ، به گونۀ دقیق دنبال شوند. " (۱)
اشتباه وارتان گریگوریان وعامل آن
اشتباه بنیادین او این است، که تکیۀ یکجانبه برمنبع تبلیغاتی حکومت افغانستان ،( سالنامۀ ۱۳۳۵- ۳۶ ) نموده است. با ارتکاب همین اشتباه است که روش واقعیت نگاری تاریخ آن برهۀ زمان را آسیب رسانیده است. وقتی او همه چیز را خوب و مطابق تصویر حکومت می بیند، ناگزیر نه تنها حضور شکنجه را در زندان ها نمی بیند؛ بلکه می افزاید که بر" ممنوعیت شکنجه تأکید ورزیده شد" در حالی که حضور شکنجه در زمان هاشم خان، بدون وقفه تکرار می شد. همین گونه است اشتباهات تابعه از اشتباه اصلی او، در موارد دیگری چون " آرامش بخشیدن "، " مشغول کردن" ، "آموزش دادن" و . . .
اما، مدارک و گواهی شاهدان زندان دیده، آن ادعا ها را بر نمی تابند.
تا حال که از کتاب های انتشار یافتۀ پسین سالیان ،اندکی پیرامون زندان دهمزنگ گردآورده ایم؛ اما، چند جایی حاشیه وار به روزگار پرمشقت زندانیان بقیه زندان ها نیز اشاره هایی شده است. تکیه گاه اصلی وسرچشمۀ اطلاعات،بیشتر خود زندان دیده ها بوده اند. اما وقتی برداشت ونظریۀ محقق وپژوهشگری پیرامون اوضاع زندان دهمزنگ وبقیه زندان ها را می خوانیم، ناگزیرهستیم پنجۀ حیرت وتعجب در دهان بگذاریم. زحمت کش حوزۀ قلم که صدها منبع ومأخذ را فرونگریسته است، هشت سال تمام به کتابخانه ها وآرشیف هایی در امریکا، انگلستان،فرانسه، لبنان، ایران، هند، افغانستان . . . قدم نهاده ومنابع مختلف را ورق گردانی نموده است؛ تا امید تهیۀ کتاب خوبی را به ثمر برساند؛ با پذیرش بی چون وچرای تبلیغ نادرسا حکومتی ، آنرا پذیرفته است. پژوهشگر آشنا با رمز وراز تحقیق و
رعایت وارستگی یک بار همه اساسات کار خویش را با سهل انگاری دل آزاری رها نموده ، نظریۀ خویش را بر گفته ها ونوشته های یک جانبۀ حکومت سردار محمد هاشم خان، شالوده بندی می کند.
من در اینجا قصد ندارم که وضعیت زندان ها، حمام، غذا، لباس ، . . . را بار دیگر بیاورم. اشاره به منابع وسرچشمه های که نوشتۀ زندان دهمزنگ از آن بهره گرفته شده است؛ و در هربخش آن نوشته آمده اند، بسنده است .گمانی هم ندارم که و. گریگوریان با آگاهی از منابع چند دهۀ پسین ،بر برداشت ها ونظریات دیده شده دربالا تجدید نظر نکند. جلد دوم افغانستان در مسیر تاریخ فارسی وانگلیسی( به زبان انگلیسی توسط فرهیختۀ گرامی داکتر شریف فایض ترجمه شده است ) مشکل او که برتاریخ سنگینی جفا آمیز وارد کرده است، این نیست که در برهۀ تهیۀ کتاب خویش به منابع زندان دیدگان آشنایی نداشت، مشکل او این است که هنگام دیدن منابع حکومتی ، پای حد اقل شک وتردید را در میان نیاورده است. حتا می شود دامنۀ توقع از او را فراختر نمود که می توانست، در پای صحبت با زندان
دیدگان بنشیند. ازمجراهای میسر که محدودیتی دربرابرمسافرت های او موجود نبود، می توانست بهره بگیرد، با تکیه بر آشنایی با زبان فارسی، و زمینه های مناسب در دهۀ شصت عیسوی که دست اندرکار تهیۀ کتاب خویش بود؛ می توانست جلو چنان اشتباه را بگیرد واز واقعیت های زندان ها آگاهی بیابد.
او نه تنها در این زمینه توجه نه نموده ودچار غفلت شده است؛ بلکه آنجا که می گوید:" غیر محتمل بود که این اقدامات ، به خصوص د ر ولایات ، به گونۀ دقیق دنبال شوند"، جانب مظالم حکومت سردارمحمد هاشم خان را می گیرد. گویا درزندان کابل " اقدامات بلند پروازانه ( یا: والا وبلند وعالی ) " ودلسوزی های انسانی حکومت حاکم بود!! زیرا درکابل در میزان با ولایات، تجهیزات و منابع خوب برای تحقق برنامه های صدراعظم وجود داشت. در حالی که در کابل وهمان زندانی که گریگوریان ، آن را مثالی از برنامه های بلند هاشم
خان، دیده است؛ نخبگان، تحصیل کردگان، اندیشمندان و آزادگان بی شماری بی لزوم وبا بی رحمی وبا اِعمال شیوه های به غایت غیر انسانی آزار دیده اند . جالب است و تأکید نماییم که بسیار تعجب بر انگیز است که گریگوریان، حتا اشاره یی هم به این موضوع وتأثیر آن بر روند پسمانی افغانستان ندارد.
گفتیم گریگوریان منبع نظرخویش را سالنامۀ ۱۹۳۵-۳۶ ( سالنامۀ ۱۳۱۴) نشان می دهد. در آن بخش مورد نظر وی، عکس های جلب نظر می کنند که از چند تعمیر در سالنامه نشر شده اند . احتمال دارد که گریگوریان با دیدن این عکس ها همه ادعا های حکومتی را پذیرفته است :
بنگریم، در سالنامه نوشته شده است از" تعمیرات ومؤسسات جدید ولایت کابل . ودر پایان عکس: حمام عصری در محبس دهمزنگ.(۲)
در زیر عکس زندان دهمزنگ نوشته شده است که :
منظرۀ عمومی محبس دهمزنگ که محبوسین در آن بکمال آرامی زیست کرده، پیشه های مختلفه ومفیده را می آموزند
اما، گریگوریان،حد اقل شک وتردیدی بر این ادعای تبلیغاتی نداشته و نه اندیشیده است که مبادا وضع در داخل این زندان به گونه یی که حکومت تبلیغ کرده نه بوده باشد. دیدار وی با تصاویر وادعا های حکومت به آن ماند که شخصی بیرون جام بلورینی را ببیند ، بدون توجه به زهری که در آن ریخته اند.
افزون بر تصویر ها، این گزارش های تبلیغ آمیز حکومتی نیز بر برداشت های گریگوریان تأثیر نهاده اند:
گریگوریان پذیرش های خویش را از تبلیغات حکومت محمد هاشم می آورد، به منبع پذیرش خویش اشاره یی دارد. ما آن چه را که در منبع مورد پذیرش او بدان اشاره شده است، مفصلتر می آوریم . آن گاه خواهیم دید که برنامه های هاشم خان با انگیزه های متفائت از برداشت گریگوریان معرفی می شوند.
" امور داخله
امور داخله بکمال خوبی وحسن انتظام در جریان بوده، امنیت کامله در تمام نقاط مملکت موجود و درتمام شعب مربوطۀ وزارت داخلیه فعالیت خوبی مشاهده شده است .. ." ( ۳ )
و دربارۀ " اصلاحات و انتظامات جدید تشکیلات پولیس " ۱۳۱۴ آمده است که :
" در تشکیلات قواء پلیس وکوتوالی مملکت تغییرات وتبدیلات بزرگی رخ نداده است. مطابق سال گذشته مرعی الاجر است.تنها بقوماندانی پلیس مرکزی کوتوالی کابل بغرض نظم اداری بقرارذیل اصلاحات شده .
الف : پلیس پیادۀ مرکزکابل جدید تشکیل گردیده.سابقا تمام افراد پلیس بطریق پشکی گرفته می شد. بدیهی است که پلیس پشکی پس از اکمال میعاد مقرره با اینکه تعلیم وتربیۀ و ظائف محصوص پلیسی را یک اندازه اخذ مینمایند، مرخص میگردند برای اینکه طور خوش برضا وعمری مستخدم وتحت تعلیم وتربیۀ صحیح آمده بمرور ایامبه تجربه ولیاقت شان افزوده وهم برای اینکه افراد پلیس از جوانان لایق وبا اخلاق تکمیل گردد معاش ماهوارۀ افراد یک اندازه افزودی تصویب وتولی های پلیس با سواد وسمتی وپلیس معابر تشکیل گردیده است.
ب : در صنف پلیس سوارۀ قوماندانی مرکزی کابل نسبت به تشکیل سال گذشته اصلاحات درستی از حیث تشکیل نفر وتهیۀ اسپ وزین واسلحۀ انتظام در سیر بعمل آمده است.
ج : در صنف پیادۀ کوتوالی نیز نسبتاً اصلاحات وانتظامات درستی بعمل آمده است. چنانچه صورت تشکیلات نفر، اسلحه و البسۀ شان درست شده است.
د : در صنف تولی های مقررباغها از حیث تشکیل نفر والبسه وبست تولی نیز اصلاحات مزیدی بعمل آمده است.
هـ : درجملۀ شعبات قوماندانی یک شعبۀ اوراق نیز جد ید تشکیل شده است که دارای شعبۀ حفظیه واجرائیه است تا اوراق رسمیه بدرستی حفظ شده وهم در صورت اجراآت معطلی واقع نگردد.
دوم اجراآت و امور اداری
الف : نسبت به قیام امنیت عمومیۀ مملکت وصورت تحکیم وتأمین آن درنتایج تدابیر نافعیکه از قبیل دستورات متخذۀ اصلاحی، مواظبت احصائیه اصل واقعات جرائم در مملکت وصورت تحقیق وفیصلۀ وباز خواست آن وحتی از فقرات تمام ونا تمام وصورت اقدامات مامورین مسئول امنیت درمقابل واقعات جرائم و درجات امنیت هر علاقه وحکومات و ولایات اتخاذ شده است بفضل خداوند ایزد متعال در سراتاسر مملکت امنیت وسکون حکم فرما بوده به تحقیق وفیصله بازخواست واقعات جرائم، مراجع مربوطه اعتنأ و درواقعات جرائم نسبت بسال های گذشته تخفیف کلی ملاحظه شده که بموازنۀ نصف واقعات سنوات ماضیه نمیرسد.
ب : راجع به تهیۀ لباس پوشاک بهاری وزمستانی محبوسین وتهیۀ خوراکه وجیرۀ محبوسین در ین سال نیز اهتمامات شایانی بعمل آمده است.
ج : راجع به تهذ یب اخلاق واصلاح حال و تعلیم وتربیۀ محبوسین که در محبس خانه وهمچنان توجهات مزید به امور دینی ومذهبی شان آموختن فنون وحرفت ها وصنائع ذریعۀ معلمین مخصوسیکه برای شان مقرر است امداد درستی بعمل آمده است. هکذا امور صناعتی محبوسین عمومی مرکزی ( زندان دهمزنگ ) در اثر ترتیبات درستی که اتخذ شده بود،خیلی منفعت بخش تمام شده است.
د : نسبت به تعلیم وتربیۀ افراد واصلاحات اخلاقی، وضع ولباس واسلحۀ عمومیۀ افراد کوتوالی وپولیس دیگر ولایات وحکومات اعلی نیز تریبات شایانی در این سال اتخاذ و دساتیر درستی صادر شده است. " (۴)
خواستگاه اصلی آن برنامه چه بود؟
آن چه را محمد نادرشاه وبرادران وی طی مدتی پس از تصرف حکومت ، انجام دادند، ایجاد فضای پر از رعب وهراس بود. نیاز به انسجام سرکوب ها ، ژرفا وپهنا دادن آن، مستلزم توجه به ابزار جدید تر ومتفاوتر از زمان امیرعبدالرحمان بود. به طورنمونه،با تعمیر زندان مرکزی دهمزنگ، کار نظارت بر زندانیان متمرکز می شد. همان گونه که نیاز افزایش تعداد زندانی ها را نیز باید زندان بزرگی پاسخگو می بود. از این رو درست است که برنامه های تجدید ساختارهای امور امنیتی در دستور کار قرار گرفت، درست است که تعمیرهای جدید به وجود آمد، درست است که آموزش وپرورش پولیس در دستور کار آمد، اما، این درست نیست که آنها را صبغۀ برخاسته از انگیزۀ رفع نیازمندی های انسان جامعه ویا زندانی ها بدهیم. می توان پذیرفت که سرکوب های بی شمار، قتلها و ویرانی های آسیب زا،
زیانمند وبی لزوم در سراتاسر مملکت امنیت قبرستانی وسکون دهشتزایی را حاکم نمود،که حکومت برای حکومتداری خویش آن را می خواست. این هم نباید نادیده گرفته شود که چه بهایی برای آن ایجاد سکون مورد نیاز پرداخته شد. چه عواقب زیانمندی رابرای آیندۀ افغانستان ومردم آن شالوده بندی نمود. درست است که زندان بزرگی آباد نمودند، اما درست نیست پذیرفته شود که در آن کرامت انسانی واعادۀ حیثیت منظور و میسر شده است.
تأسف بر چنان اشتباهات دل آزار، زمانی جدی تر دست می دهد، که محتمل است، تعدادی از خوانندگان اثرِ او، از برنامه ها و کارکرد های جفا آمیز ومغایر کرامت انسانی که حکومت سردار محمد هاشم خان با آن معرفی می شود، برداشت وارونه یی خواهند داشت . از جمله اشتباهات او این است که با پذیرش ادعا های غلط حکومت،جفاهایی را که بر زندانیان دهمزنگ رفته ، پنهان می مانند.
اما، گریگوریان فرصت دارد که در ضمن دیدن فرایند زمانه های مورد مطالعه اش، با اتکأ به مدارک چند دهۀ پسین، به تجدید نظر در این زمینه روی آورد وبه تصحیح اشتباه خود بپردازد.
The Emergence of modern Afghanistan ; politics of reform and modernization
۱۸۸۰-۱۹۴۶, ۱۹۶۹
1- وارتان گریگوریان. ظهورافغانستان نوین. ص۳۷۳.
2- تصویرهای تبلیغاتی در پیوست با ص ۶۴ سالنامآ سال ۱۳۱۴ دیده می شوند.
3- سالنامۀ ۱۳۱۴ خورشیدی د، ص۶۴
4- ص ۶۷ سالنامۀ ۱۳۱۴ خورشیدی .
