|
- ۱۲ عقرب ,۱۳۹۵
زمانی از گروهی از جوانان که کانونی را به نام «جوانان
نخبه» ساخته بودند، پرسیدم که برداشت شان از نخبه ( Elite) چیست؟ گفتند ما
جوانانی استیم که نسبت به دیگران شایستگی بیشتر داریم. گفتم نخبه بودن
مترادف به شایسته بودن نیست ولی خود را نسبت به دیگران شایسته دانستن
ابتدای اعتقاد به نخبه گرایی (Elitism) است. یعنی وقتی تعدادی از جوانان
خود را نسبت به دیگران بهتر و شایسته تر می دانند، این آغاز طرز دید نخبه
گرایانه (Elitist) به سیاست و اجتماع است. مشوره دادم که یکبار دیگر فکر
کنند که آیا این واقعاً همان چیزی است که آنها می خواهند.
دیروز وقتی مقاله ای را تحت عنوان «جای خالی نخبگان (Elites) در سیاست
افغانستان» خواندم، جداً به این باور شدم که برداشت ما از مفاهیمی چون نخبه
بودن و نخبه گرایی نیاز به بحث جدی دارد. کاربرد نادرست واژۀ نخبه (Elite)
در میان درس خوانده های افغانستان ناشی از یک تصور نادرست در مورد مفهوم
اصلی این واژه است. در مقاله خواندم که نخبه ها کسانی استند که دید
روشنگرانه، ارزشمدارانه و سالم به سیاست دارند، و به همین جهت می توانند
مدیریت سیاسی جامعه را بهتر سمت و سو دهند. از این که در افغانستان گویا
برای نخبه های سیاسی (Political Elites) جایگاهی وجود ندارد، به عنوان یک
وضعیت نامطلوب شکایت شده بود. برداشت این گونه از نخبه گرایی (Elitism) نه
تنها قرین به واقعیت نیست بلکه وارونه هم است.
این تصور که نخبۀ سیاسی فرد شایسته و مولد دانش سیاسی است، در آوردن
اصلاحات نقش بازی می کند، و با باور به ارزش های سالم سیاسی، برای روشنگری
در جامعه کار می کند، نادرست است. همچنان این برداشت که نخبگان دارای
مشروعیت٬ محبوبیت و مقبولیت استند، هم نا درست است. این طرز دید به دلیلی
جالب است که حتی پیروان آگاه مکتب نخبه گرایی (Elitism) هم به این باور
نیستند. در واقع پیروان مکتب نخبه گرایی معتقد اند که یک جمعیت محدودی از
نخبگان (Elites) باید قدرت انحصاری برای ادارۀ جامعه را در اختیار داشته
باشند. به باور طرفداران این مکتب٬ کثرت گرایی می تواند باعث بی نظمی و
کندی در روند تکامل جامعه شود، به همین دلیل تمرکز قدرت در دست یک گروه
نخبه امر ناگزیر است.
قبل از انقلاب فرانسه، نخبه (Elite) به کالا هایی گفته می شد که گران بها و
کم یاب بودند. در فرآیند انقلاب کبیر فرانسه در قرن ۱۸ میلادی، نخبه یا
Elite به کسانی اطلاق گردید که قدرت سیاسی را انحصار (Monopolize) کرده
بودند و اجتماع و سیاست فرانسه را از چشم انداز برتری طلبی طبقاتی می
دیدند. این طبقه خود را برگزیده گان جامعه (Crème de societe) می پنداشتند
و باور داشتند که انحصار قدرت به دست آنها به دلیل برگزیدگی و نخبگی شان
است. انقلاب فرانسه دقیقا برای بر اندازی همین سیستم نخبه گرا برپا شد.
همین گونه مارکس و انگلس اصطلاح (Ruling Elite) یا نخبه گان حاکم را بالای
گروه هایی اطلاق کردند که با انحصار منابع و امتیازات، طبقۀ کارگر را
گروگان گرفته و آنان را از ثروتی که مستحق آن بودند٬ محروم ساخته بودند.
انقلاب کبیر اکتوبر بر همین مبنا طرح ریزی شد. به این ترتیب واژۀ نخبه
(Elite) با بار معنایی متفاوتی از آنچه ما می پنداریم وارد فرهنگ های سیاسی
شد.
دانشمندان قرن بیست هم تعریف مشابه از نخبه و نخبه گرایی دارند. از دید
آنها نخبه گرایی به طرز برخوردی با سیاست و اجتماع گفته می شود که در آن یک
طبقه کوچک در جامعه امتیازات بیش از حدی را به قیمت محرومیت دیگران در
اختیار دارند. در این گونه جوامع نخبه ها نسبت به دیگران برتر اند و
امتیازات ( ثروت، قدرت، پرستیژ) شان نسبت به دیگران بیشتر است. طرفداران
نخبه گرایی تمرکز قدرت در دست یک عده محدود را نیازی برای جلوگیری از
فروپاشی یک جامعه می دانند. از دید طرفداران نخبه گرایی منافع نخبه ها با
منافع جامعه در کل گره خورده است و این که یک گروه کوچک نخبه بیشتر از
دیگران صاحب ثروت و قدرت و پرستیژ می شوند، طبیعی است. ولی مخالفان نخبه
گرایی آن را مترادف به انحصار قدرت به بهای محرومیت دیگران و در نهایت
تبعیض طبقاتی می دانند.
نادل (Nadel, 1956) اصطلاح نخبگان را بالای کسانی اطلاق کرد که تاثیر گذاری
شان در جامعه از طرز دید شان مبنی بر برگزیده بودن نسبت به دیگران سرچشمه
می گرفت. به همین ترتیب رایت میلز (Wright Mills, 1965)، جامعه شناس معروف
امریکایی، به این عقیده بود که نخبگان اقلیت کوچکی استند که ثروت، قدرت و
پرستیژ بیشتری نسبت به دیگران دارند و بی خیال از وضعیت توده ها در تلاش
برآورده ساختن امیال خود در جامعه استند.
در ساده ترین تحلیل نخبه سیاسی (Political Elite) به کسانی گفته می شود که
دارای قدرت انحصاری و متمرکز در جامعه خود بوده و بر تصمیم گیری ها در سطح
ملی به گونه انحصاری تاثیر گذار استند. این افراد یا گروه ها می توانند
بیرون و یا بخشی از دستگاه قدرت حاکم در یک جامعه بوده، و الزاماً همه
سیاستمدار نیستند. چون، می توانند که مخلوطی از سیاستمداران، سرمایه داران،
روحانیون٬ اصحاب رسانه ها و دیگران باشند. اما نقطۀ اشتراک آنها همانا
اعتقاد شان به تمرکز قدرت در دست یک طبقه محدودی از برگزیدگان است.
در مقالۀ مذکور اشاره شده است که دیدگاه خصمانه به “نخبگان سیاسی” می تواند
ریشه های ” کثرت گرایی” را در یک جامعه بخشکاند. این یک طرز دید وارونه
نسبت به این پدیده است؛ به خصوص که بنا به تصور رایج در جامعۀ افغانستان،
کثرت گرایی و نخبه گرایی را لازم و ملزوم هم دیگر می داند. اما در واقع
نخبه گرایی دقیقا در نقطه مقابل کثرت گرایی قرار دارد. کثرت گرایی دید
سیاسی معطوف به توزیع قدرت (Distribution of power) است ولی نخبه گرایی با
تمرکز قدرت (Concentration of power) به دست یک گروه نخبه سروکار دارد. به
همین دلیل ترکیب نخبگان سیاسی زمانی بیشتر مطرح می شود که بحث روی انحصار
قدرت (Monopoly of Power) باشد.
به باور من، نویسنده این مقاله در کاربرد مفاهیم دچار تناقض شده است.
ظاهراً نویسندۀ مقاله نظام را تشویق می کند تا سیاستی را در پیش گیرد که
کسانی که فهم٬ دانش و تجارب سیاسی دارند بتوانند با نظام همکار شوند. یعنی
نویسنده خواسته تا نظام را به شمولیت و فراخ ساختن دایره تصمیم گیری در
عرصه سیاست گذاری تشویق کند. نفس این پیشنهاد معقول است. ولی کار برد
نادرست مفهوم نخبه گرایی٬ بر عکس آنچه را نویسنده میخواسته به نظام توصیه
کرده است و از نظام خواسته است تا صلاح کار را به نخبه ها (Elites) بسپارد.
بی گمان این کار باعث تمرکز بیشتر قدرت در دست نخبه ها خواهد شد.
سیستم فعلی سیاسی در افغانستان نخبه گرا ( Elitist) است. به همین دلیل
تحلیلگران و سیاستمداران درون و بیرون نظام از تمرکز قدرت در دست یک گروه
محدود شاکی استند. همین تمرکز قدرت در دست یک گروه محدود که منافع خود را
با منافع جمعی خلط کرده اند، دقیقا نخبه گرایی یا همان Elitism است که باعث
بی ثباتی و سردرگمی در نظام فعلی افغانستان گردیده است.
افغانستان کشوری با تنوع قومی٬ زبانی و فرهنگی است. در کشوری مانند
افغانستان نخبه گرایی و تمرکز قدرت هیچ گاهی راهگشا نبوده است. ما نیاز به
کثرت گرایی و غیر متمرکز کردن قدرت سیاسی به گونه ای داریم که هم حاکمیت
ملی در آن صدمه نبیند و هم همزیستی مسالمت آمیز و عدالت اجتماعی در آن
نهادینه شده باشد. من توصیه میکنم که ما به عوض دادن فضای بیشتر به نخبگان
سیاسی، به فکر تقویت زیرساخت های نظام سیاسی باشیم تا به گونه خودکار و
بدون تمرکز قدرت در دست چند نخبه، کارآمد باشد. |
