|
هفتم - انکشاف مطابع و ریاست های مطابع و نشرات در زمان محمد ظاهر شاه :
محمد نادر شاه غیر مترقبه بدون انتظار ساعت 3 بعد از ظهر روز چهار شنبه به
تاریخ 16 عقرب 1312 هـ ش = 19 رجب المرجب 1352 هـ ق = 8 نومبر 1933 م در
موقع توزیع انعامات متعلمین فوتبالیست که دو روز قبل در مسابقات فوتبال در
چمن حضوری برنده شده بودند در میدان سمت جنوب غرب قصر دلکشا ارگ کابل درست
همان روزیکه ؛ یکسال قبل غلام نبی خان چرخی یعنی 16 عقرب 1311 هـ ش = 8
نومبر 1932 م در همان ارگ به قتل رسیده بود؛ از طرف عبدالخالق ولد خداداد
ولد فقیر محمد متعلم صنف 9 لیسه امانی ( نجات ) به ضربه گلوله کشته شد . در
حالیکه چند ماه قبل روز سه شنبه 16 جوزا 1312 هـ سردار محمد عزیز پدر محمد
داوود رییس جمهور بدست یک نفر محصل بنام کمال در برلین کشته شده بود
بنابران این خانواده را در موقعیت دشواری قرار دادند . روی این منظور قبل
ازاینکه کشته شدن نادرشاه در ولایات رخنه کند و به اطلاع مردم برسد و زمینه
شورش دیگری را مهیا نسازند در همان روز محمد ظاهر پسر 19 ساله او را به حیث
پادشاه انتخاب نمودند . و محمد هاشم صدراعظم که یک هفته قبل به خاطر تنظیم
امور به طرف میمنه رفته بود با کشتن برادر تصمیم داشت از سرحد بگذرد که
مشاورین اش مانع گردید .و کماکان کرسی صدارت و سرپرستی پادشاه را به دوش
گرفت .(1 )
عبدالخالق با اعتراف نامه جعلی که در سرمقاله شماره 116 جریده اصلاح 29 قوس
سال 1312 هـ ش نشر شده بود و در زمانیکه محصل بودم کلکسیون انیس در
کتابخانه پوهنتون کابل موجود بود و من آنرا مطالعه کرده بودم . با فضیحت
اقرار جعلی برای وی تراشیده بودند .
تا اینکه بنابر محاکمه 24 قوس 1312 هـ ش حکم اعدام وی با 19 نفر از متعلمین
و معلمین واعضای تدریسی لیسه نجات صادر گردید . اعدام در شب اول رمضان
مطابق 27 قوس در میدان عقب زندان دهمزنگ عملی شد . تنها سید محمد قاسم معین
وزارت معارف به دستور محمد ظاهر شاه از اعدام معاف و به حبس انداخته شد .
محمد ظاهر شاه 1312 تا 1352 هـ ش = 1933 تا 1973 م سلطنت نمود . تصادفا"
سال جلوس موصوف 1352 هـ ق و سال خلع سلطنت 1352 هـ ش میباشد .
در این دوره برعلاوه توجه به ساخت و ساز در پایتخت و اعمار بند های آب و
ساختن جاده ها به مطابع هم توجه جدی صورت گرفت . با وجودیکه از ازادی
مطبوعات خبری نبود اما کار های طباعتی در زمینه اخبار و چاگ کتاب یک قدم به
جلو محسوب میشد .
1 - مطبعه دولتي:
در سال 1318 هجري شمسي رياست مستقل مطبوعات تاسيس و در سال 35 مطبعه عمومي
كابل بحيث مطبعه دولتي شناخته شد كه با 14 مطبعه ديگر در ولايات نيز روابط
نزديك داشت. عمارت سابقه مطبعه كه در جوار ارگ موقعيت داشت در سال 1336 هـ
ش شیر محمد( گران) و معاون آن مرحوم الحاج محمد ابراهیم کندهاری منجم انجام
وظیفه می نمودند و بعد ها مدیریت عمومی مطبعه بحیث ریاست مطبعه دولتی مسمی
گردید. رئیس مطبعه مرحوم محمد ابراهیم کندهاری و معاون فنی آن مرحوم
عبدالقادر غفوری مشاورین ریاست مطبعه دولتی آنوقت مرحوم عبدالودود خان
عظیمی ، محترم حفیظ الله ناصری و مرحوم عطاء الله خان بودند. مرحوم محمد
رحیم خان بحیث مدیرعمومی اداری، و مرحوم غلام علی خان و عبدالحمید خان مدیر
محاسبه، مرحوم عبدالفتاح خان مدیر کنترول و مدیر مراقبت دروازه مرحوم فدا
محمد خان و معاون آن محترم خیر محمد پوپل بود. در دوره محمد نادر شاه ساخته
شد ه بود ( 2 )
با تاسف مطبعه دولتی در سال 1337 هـ ش حریق گردید و خسارات بزرگی به تعمیر
و ماشین های طباعتی وارد نمود . و برای مدت کمی روزنامه ها به مطبعه معارف
که رئیس غمخوار آن مرحوم گل محمد خیرزاد که یکتن از خدمتگاران صادق کشور
بود. چاپ روز نامه ها را در آن مطبعه به عهده گرفت، مطبعه درآن زمان علاوه
بر ماشین های موجود دو پایه ماشین فرنگنتال رولند نیز فعالیت می نمود. برای
اولین مرتبه دو پایه ماشین MANطبع حروفی داشت و یک پایه ماشین آفسیت
امریکائی که قسم سایز ستون اخبار و یا مجله بطور سترانه به لسان دری و
انگلیسی به سایز های 32 لینوتایب مادل سیسرو 12خورد و کلان قسم لین از مواد
مخلوط حروف یعنی سرب + قلعی و انتومین به سایز های یک ستون یعنی سیسرو ریخت
می نمود.آپریتران این دو ماشین در ابتدا از کشور هند جهت طبع مجله
افغانستان به 24 و دوستون یعنی لسان انگلیسی و طبع کابل تایمزبنام های
آقایان شرما و دانیل استخدام گردیده بودند.نصب و بسته کاری این دو ماشین
توسط الحاج انجینرمحمد عظیم یکتن از کارمندان ورزیده وبا دیانت مطبعه که
آموزش این رشته را از کشور لبنان و انگلستان فرا گرفته بود صورت گرفت، دو
نفر تخنیکران افغان بنام های لعل محمد « لودین» و محمد اکبر دلاور به
شهرکلکته هند جهت آموزش تخنیکی فرستاده شدند و هفت نفر دیگر بنام های مرحوم
میر اکبر مطهر، شاه محمد پوپل، محمد نعیم رحیمی، محمد ابراهیم، عبدالصمد،
مرحوم عزیزالدین امیری ومرحوم شیر محمد پوپل به کشورایران جهت آموزش
آپریتری اعزام گردیدند ( 3 )
- اعمار مطبعه جدید :
بنابران در محل مناسب به اعمار تعمیر جدید آغاز نمودند . تعمير جديد و فعلي
آن که کار اعمار آن در سال 1338 آغاز و در سال 1344 هـ ش پایان یافت با
مصرف 61 ميليون افغاني و بنابر گفتار فوفلزایی 70 ملیون افغانی در خلال هفت
سال در پنج منزل چون قصر سپید میدرخشید ( 4 ) ساخته شده است این مطبعه در
پهلوی هنگر یا انگر های طباعتی ، اطاق کنفرانس و یک سینما هم داشت .نشريات
منظم اين مطبعه را تنها در كابل بيش از 30 نوع مختلف روزنامه، جريده و مجله
تشكيل ميداد. علاوه بر آن يك اندازه زياد ضروريات شعبات دولت و موسسات شخصي
نيز در قسمت كتب و اوراق به شمول وزارت تعليم و تربيه در همين موسسه تكافو
ميگردید. تعداد مجموعي ماشين آلات در ده شعبه مختلف مطبعه دولتي به 136
پايه ميرسيد تعداد كارگران فابريكه كه برعلاوه 287 نفر مامور در سال 1353
به 421 نفر ميرسيد. در سال 1356 هـ ش به 361 نفر كاهش يافت. ( 5)
برای بار اول در ماه قوس سال 1338 هـ ش به تعداد 25 دختر جوان که فارغ از
درس و مدرسه شده بودند ؛ به سرپرستی دو نفر مو سفید و با تجربه مطبعه دولتی
هریک محمد معصوم وزیرآبادی و محمد اسمعیل ساکن قلعه قافله باشی به کار حروف
چینی آغاز نمودند در حالیکه نهضت زنان با گذشت 30 سال دوباره احیآ گردید و
به اصطلاح ما ( روی لوچی یا دورکردن دولاق و چادری از سر و صورت زنان ) در
ماه سنبله همان سال اعلان گردیده بود .
بهر صورت در سال 1348 هـ ش تعداد موسسات طباعتي كه همه دولتي بودند به سه
موسسه ميرسيدکه 1334 نفر كارگر داشت ، البته بزرگترين آن بنام مطبعه دولتي
در كابل موقعيت داشت كه 13 شعبه كوچك در ولايات را كه 70 فيصد كارگران اين
بخش را احتوا ميكرد نيز دارا بود باين ترتيب تعداد مجموعي موسسات طباعتي در
همانسال بر 16 بالغ ميگرديد . به هر صورت در سال 1356 هـ ش جمعا به تعداد
1707 نفر كارگر بشمول مستخدم و مامور در موسسات مربوط اين بخش مصروفيت
داشت.( 6 )
- ماشين ليتوگرافي وافست:
در سالهاي بعد تمام مطابع مركز تحت اداره رياست مطابع قرار داده شد و ضمنا
دو پايه ماشين جديد برقي ليتوگرافي بايك پايه ماشين افست و غيره لوازم نيز
برآن افزود گرديد.در هنگرهای دیگر این مطبعه ماشین های نوع طبع حروف ساخت
کشور لیپزیک(آلمان) بنام ویکتوریا که در حدود 8 پایه بود در آن چاپ طبع
حروفی فعالیت داشت و متصل آن ماشین های طبع حروف سایز خوردتر بنام پولی و
دو پایه ماشین تیگل ملخی هایدلبرگ فعال بود و در هنگر دیگر آن ماشین طبع
اخبار فعالیت می کرد ، مرحوم رجب علی خان بحیث باشی و مرحوم محمد مهدی خان
بحیث معاون باشی انجام وظیفه مینمود. ماشینکاران آن مرحوم کاکا سمندر،
مرحوم شیر احمد خان ، مرحوم علی محمد خان ،مرحوم خیرالدین و میخانیک این
ماشین ها مرحوم مدیرعبدالحکیم ومحترم غلام غوث « رنجبر» که یکی از جمله
مردان پرکار و زحمتکش ، میخانیک وباشی عمومی که موصوف از جمله خیلی کارگران
لایق بودند.
در یکی از هنگرها بخش آفسیت فعالیت داشت که در آنجا دو پایه ماشین سایز
کلان آفسیت ساخت آلمان در مطبعه عمومی کابلم صروف طبع قرآن مجید بود. قابل
یاد آوری است که بار اول در سال 1355 هـ ق قرآن عظیم الشان قسم یک پاره
بصورت مکمل به طبع رسیده و نیز ترجمه و تفسیر قرآن مجید به زبانهای دری و
پشتودر سال 1323 هـ ش در مطبعه دولتی کابل به قطع وصحافت زیبا زینت چاپ
یافته است. ماشین های روتا پرنت نیز در یکی از شعبات آن مصروف چاپ بود و
مدیر بخش آفسیت مرحوم محمد کریم شوقی و مرحوم محمـــد اکـــرم نقاش بود.
کارگران مشهورآن مرحوم خان علی، مرحوم غلام سخی، مرحوم میراحمد، مرحوم حبیب
شاه، مرحوم محمد هاشم، مرحوم حاجی قلندر، مرحوم ولی محمد و محترم غلام نبی
امیری , لعل محمد لودین، محمد شریف و خان زمان بودند. درین مطبعه هنگر های
ذخیره مملو از مواد خام مانند کاغذ رنگ و دیگر مواد طباعتی و اوراق مروجی
موجود ًعلاوتا بود مانند کتاب های حاضری، وارده صادره ، رسیدات و انواع
مکاتیب مروجی و غیره. ( 7)
- شعبه حروف ريزي:
در سال 1316هـ ش شعبه حروف ريزي نيز با شش پايه ماشين فعال گرديد . در همين
سال در شعبه طبع حروفي نيز بر علاو ه 14 ماشين سابقه 16 پايه ماشين جديد
بكار انداخته شد و به اين ترتيب تعداد كارگران مطبعه به 300 نفر ميرسيد.
در این مطبعه شعبات حروف چینی زیادی به ملاحظه میرسید مانند شعبات حروف
دایرة المعارف، لاتین،سالنامه، متفرقه، مهرسازی و غیره که هر کدام آن در
شعبات حروف چینی انیس، اصلاح، اخلاق، دائر جداگانه فعالیت می نمودند. مدیر
حروف چینی مرحوم چراغ علی خان و مرحوم محمد شریف خان بودند ماشین های حروف
ریزی نیز در یک هنگر کوچک دیگر قرار داشت که ضرورت حروف مطبعه مرکز و
ولایات را با ریخت بنت از مواد حروف ریزی 48-36-24-18-16-14-12اقسام حروف
ها به بنت های گوناکون و سایز های مختلف یعنی (سرب + انتوین + قلعی) قسم
دری و لاتین تهیه و ریخت می نمود. باشی حروف ریزی مرحوم کاکا محمد یونس خان
آمر مهر سازی و برق مرحوم محمد حسن، مرحوم گل محمد و محترم شاه ولی خان
بودند. (8 )
- کلیشه سازی :
در هنگر دیگری شعبات کلیشه سازی و مونتاژ و کاپی پلیت با داشتن کمره های
ساخت کشورآلمان از کمپنی های کلیمش و هون هان آلمان با ماشین های اتسه،
گراویر، تشله، شکنجه کاپی و لایت انداز و غیره جهت تهیه کلیشه تره و سملی
فعالیت داشت. مسئول آن مرحوم داد محمد خان ، محترم عبدالحق صیقل، مرحوم
عبدالله خان ، مرحوم عبدالوهاب خان ، مرحوم قربان علی خان ، مرحوم جان
محمدخان ، محترم محمد ظاهر فولاد ، مرحوم سردار عبدالوهاب و محترمان
عبدالغفور ،غلام جیلانی خان،محمد نسیم ، محترم محمد نعیم و عبدالخالق
قهرمان محترم غلام دستگیر و دیگران بودند که اکثر آنان در قید حیات
نمیباشند. ( 9 )
- صحافی :
این شاپ که در یک هنگر بزرگتر قرار داشت مصروف مجلد سازی انواع کتاب ها
دارای ماشین های کمکی صحافی که عبارت از برش، دوخت، قات، شکنجه و غیره بود،
کارگران مشهور آن مرحوم خلیفه گلستان، مرحوم مجنون شاه، مرحوم محمد ایوب
خان، مرحوم مستری فیض محمد خان و دیگران بودید. که باشی آن مرحوم محمد علی
و مرحوم سلطان محمد نام داشت. این مطبعه دارای مدیریت شخصیه بود که مسئوول
حاضری کارمندان و کارگران و مدیر آن مرحوم گلاب الدین خان بودند. بعد ها
مرحوم محمد اکبر خان و صدرالدین الکوزی و امین الله خان این وظیفه را به
پیش می بردند. در بخش خطاطی، مرحوم سیدمحمد ایشان، مرحوم سید طاهر، مرحوم
سید قاسم ، مرحوم سیدمحمد داوود حسینی، مرحوم جان محمد رسام ، مرحوم محمد
اکرم نقاش، مرحوم عزیزالدین وکیلی فوفلزائی(خطاط هفت قلمی)، محترم محمد
یوسف کهزاد، جلال جان، مرحوم حلیمی، مدیر عمومی مطبعه مرحوم میرزامرحوم
عبدالقدیرکوهستانی در سال 1336 هـ ش و مرحوم استاد ناظم بودند.
درین مطبعه جمعا 300 پایه ماشین های تولیدی و کمکی وجود داشت و پلان تولیدی
آن بیشتر از 200 ملیون ورق داپ را در ظرف سال احتوا مینمود. تعداد کارمندان
جمعا" 784 نفر و 30 تا 25 فیصد آن نسوان بود اما با تاسف این سرمایه روز 8
ثور و 20 اسد و 28 اسد 1371 هـ ش و 17 دلو 1372 هـ ش چور و چپاول و غارت
وبا باران راکت و دود و اتش مطبعه زیبا و عصری با تمام سرمایه ً از بین
رفته و همه دار و ندار این موسسه در آتش سوخت که تقریبا ً تصدی مذکور به
شمول هنگر های ذخایر مملو از انواع کاغذ باب ، ماشین آلات ، شعبات تولیدی و
غیره مواد کاملا خساره مند گردید.(10)
نمیدانم امروز روی چه دلایلِ نام مطبعه دولتی به مطبعه آزادی مبدل گردیده
است . که روزی از بزرگترین نهادهای تخنیکی وتولیدی بود ؛ امروز هم چنان
گذشته ها ؛ بخش اعظم کار های چاپی رسانه ها، چون: اصلاح، انیس، هیواد، کابل
تایمز، کمکیان انیس، وطنداران به پنج زبان، مجلات مربوط به وزارت اطلاعات
وفرهنگ، کتاب های فراوان باعناوین گوناگون از هر مرجع که باشد، در پهلوی آن
اسناد واوراق مورد ضرورت وجداول چاپی وزارت ها وکتابچه های بل و برآورد را
به فرمایش آن، چاپ می نماید .
( بقیه ادامه دارد )
زیرنویسها :
1 - فوفلزایی - عزیز الدین وکیلی ، فرهنگ کابل باستان ، ج دوم ، مطبعه
دولتی ، 1387 هـ ش ، ص 1075 .
2 - بخشی - محمد یوسف ؛ آموزش طباعت ، کابل 1389 هـ ش ، ص 11 - 20 .
3 - بخشی ، ایضا" ، همانجا .
4 - فوفلزایی ص 1175
5 - امین - پوهاند حمیدالله ، گریه بر فابریکه های ویران افغانستان، 24
نومبر 2015 م ارمغان ملی .
6 - امین ، ایضا" ، همانجا .
7 - بخشی ، اثر قبل الذکر، همانجا .
8 - بخشی ، ایضا"
9 - بخشی ، ایضا"
10 - بخشی ، ایضا"
 |
