|
ششم - سانسور و بسته شدن مطابع شخصی در دوره محمد نادر شاه :
مقدمه :
با وجودیکه دروازه های مطابع در دوره هشت ماه و بیست و هفت روزه امیرحبیب
الله کلکانی (17 جنوری 1929 تا 12 اکتوبر 1929 م ) بسته شده بود و سرنوشت
ماشین ها معلوم نیست به کجا ها انجامید باورمندم با چنان هرج و مرج آنها
جان سالم نبرده اند و جریده حبیب الاسلام خود گواه برآنست که در مطبعه انیس
تحت نام « مطبع حبیب الاسلام » انتشار می یافت . اما ناگوار تراینکه این بی
سروسامانی با ورود نادر خان بار دیگر تکرار شد . کابل یکبار دیگر تاوان جنگ
را داد که 9 ماه قبل تجربه کرده بودند تکرار تاریخ روزگار مردم کابل را
تیره تر ساخت . خانه ها چور و سفارت خانه ها به تاراج گرفته شد گوریگوریان
معتقد است ؛ مهاجمین ایکه امیر حبیب الله کلکانی رابه فرار مجبور ساخته بود
خواهان پاداش بود « ولی بچه سقآو یا خزانه را غارت کرده بود ویا به صورت
مؤثری حفظ و نگهداری هرنوع وجه نقدی را لغو نمود، و نادر پول نداشت که به
آنها پاداش دهد در نتیجه مردان قبیله به دنبال پاداش خود راه افتادند؛ کابل
غارت شد .در حالیکه در ادامه به نقل و شهادت آندری ویولی تنها خبرنگار
خارجی در کابل ، اضافه میکند : کابل پنج روز قبل از ورود نادر غارت شده بود
و موصوف این جمله را یک اغماض رسمی میداند . اما نادر بعدا" دستور داد به
زندگی و دارایی خارجی ها احترام گذارند اما سفارت های ترکیه ، ایران و
روسیه کمتر آسیب دید اما سفارت فرانسه بصورت کامل غارت شد . روی این منظور
شهروندان کابل بهای زیادی برای آزادی خود از حاکمیت امیر حبیب الله کلکانی
پرداخت . .... نادرشاه برای دستگیر امیر سابق جایزه زیادی در برابر سرش
گذاشتند و گوریگوریان اضافه میکند : امیرحبیب الله به وسیله پیروان خود
دستگیر و تحویل نادر گردید خود حبیب الله کلکانی میگوید: قدرت طمع را ناچیز
میدانستم پاداشهای زیادی برای دستگیری ام گذاشته شده بود گردنه گیر ها ی
غیر مسلح بودند که سرانجام مرا به دام انداختند و نه حملات شمشیر نظامیان
کابل . اما برخی عقیده دارند موصوف به تعهد و امضا نادر خان در قران کریم
تسلیم و توسط سردار شاه محمود به کابل آورده شد و اعدام گردید » .( 1 )
نادرشاه و سرنوشت مطابع و مدارس :
نادر چگونه بر اریکه قدرت نشست ؟ آثار متعددی موافق و مخالف به رشته تحریر
آمده است بعضی او را (غاصب ) و برخی بر وی لقب ( ناجی ) گذاشته است . اما
مؤرخ و نویسنده کشور مرحوم میر غلامحمد غبار در کتاب خود « افغانستان در
مسیر تاریخ » پرده از کارشکنی ها و استبداد و طرز اداره او برداشته است چون
او ناظر صحنه ها و ذیدخل وقایع بوده است و به یقین بهتر از او کمتر کسی
میتواند که این همه راز ها را افشآ نمایند . بنابر گفته میرغلامحمد غبار :
نخستین کاریکه این دولت نمود انسداد مدارس زنانه ، انجمن نسوان کابل و
جریده ارشاد النسوان بود. شاگردان افغانی را از کشور ترکیه رجعت داد و در
زیر برقع و دلاق مستور نمود . ( 2 )
دردوره سلطنت نادر خان ، چاپخانه های آزاد وانفرادی مثل مطبعه رفیق ومطبعه
انیس که در عهد شاه امان الله فعال بود، بسته و کلیه امور طبع و نشر به
مطبعه دولتی سپرده شد. که بنام مطبعه عمومی هم شهرت داشت .
به مقامات گمرکی دستور داده شد که از ورود ماشین های چاپ و تایپ ممانعت
کنند. برخی از مورخین می گویند که گاه خود نادرشاه مطالب مطبوعات را قبل از
انتشار آن کنترل می کرد.(3 )
شاه شخصا" مقالات مجله کابل را مطالعه و سانسور مینمود دولت در عوض جراید
ازاد ؛ مجله « حی علی الفلاح » را توسط ملا های جمعیت العلمای نو احداث و
منتشر ساخت . و جراید اصلاح و انیس را بدست ملا ها سپرد . محمد امین
خوگیانی و ملا برهان االدین کشککی ( 4 ) در دستگاه امیر حبیب الله کلکانی
محرر حبیب الاسلام بود. سپس اداره در وزارت خارجه، مسوول امور مطبوعات بود.
انجمن های ادبی کابل و هرات و قندهار دایر گردید که مستقیم تحت نظارت شاه
قرار داشت .
1- مطبعه سانیکلو ستایل :
نادرخان در بدو ورود خویش از پشاور ماشین خریداری و یا در اختیارش گذاشته
شد تا اعلامیه ها و دستورات خویش را چاپ نموده و انتشار بدهد . این ماشین
بنام سانیکلو ستایل نامیده میشد . که در جاجی اوراق تبلیغاتی و در اخص
جریده « اصلاح » را انتشار میداد . پوهاند رسول رهین در مورد می نویسد که :
اصلاح با همان محتوای دوره اول که در خان آباد نشر میشد قدرت مادی و معنوی
خود را از نادرخان و طرفداران او میگرفت. گویا روزنامه اصلاح ایکه بروز سه
شنبه 14 اسد 1308 در خانه الله میر خان جاجی در ناحیه علی خیل جاجی در
ولایت پکتیا به مدیریت و سر محرری محمد نوروز به نشرات آغاز کرد ادامه همان
هفته نامه اصلاح خان آباد بود که بکمک مادی محمد نادر نشر میشد.
این اخباردر دوره دوم توسط دستگاه کوچک "سیکل ستایل" که از قبل برای ایفای
همچو مرام ها از طرف انگلیسها در پشاور به او سپرده شده بود طبع میشد.
مهتمم اخبار شخصی بنام نصرالله خان بود.
هدف و مرام این نشریه هفته وار ابتداء همانا پخش مرامهای محمد نادرخان و
خفه کردن جنبش دهقانی صفحات شمال بود. چنانچه این مطلب را محمد نوروز خان
سر محرر جریده در شماره اول سال 1308 چنین شرح کرده است: "محمد نادرخان با
مشاهده وضع فلک زده وبحرانی هموطنان و جهت تقویه روحیه ملی نشر اخبار و
تبلیغات را مؤثر ترین راه موفقیت دانسته, اشاعه جریده هفته وار اصلاح را
منظور فرمودند."( 5)
ملا برهان الدین کشککی در « نادر افغان» مینویسد که : سانیکلو ستایل جریده
شریفه اصلاح را هم در موضع جاجی جنوبی چهاپ مینمود . این ماشین که یک نفر
آنرا با تمام لوازمش بدرستی حمل و نقل کرده میتواند از هر کاپی الی سه هزار
نسخه را به خوبی طبع میکند، همه آن تحریرات و منتشراتی که از این مطبعه
کوچک در منصه اشاعه گذاشته میشد حسب هدایات وطنخواهانه جناب محمد نادر خان
خیر اندیش از قلم اقای میرزا محمد یعقوب خان و اقای میرزا محمد نوروز خان (
محمد نوروزخان لوگری پدر یحیی نوروز بعدا" ریس شورای ملی که منزل شان بالای
جوی شیر؛ قبل از حوض مرغابی ها در کابل بود و امروز پارک هوتل میباشد )
تراوش میکرد. وظیفه کتابت و طباعت آنرا مولوی محمد یعقوب صاحب هندی انجام و
اهتمام می نمود . ( 6 )
این جریده هفته وار انتشار می یافت و بصورت رایگان توضیح میگردید برخی
شهریان کابل و دیگر ولایات بعدا" از آن کاپی گرفته به نقاط و یا افراد
دیگرفرستاده می شد . در شماره اول با ذکر سرمقاله : اغراض و مقاصد و دوفرد
یک بیت در دوطرف آن در فوق گنجانیده شده بود :
وقت آن است که خود را ایثار کنیم
پی اصلاح وطن کوشش بسیار کنیم
بیت فوق الذکر بار اول در جریده اصلاح خان آباد هم نشر میشد . استاد رهین
در مقاله خویش بنام روزنامه اصلاح تغییر جزیی در بیت آورده است که :
وقت آنست که خودرا همه بیدارکنیم
پی اصلاح وطن کوشش بسیار کنیم ( 7 )
مطالب شماره اول اصلاح عبارتند از : انقلاب و مفاد آن ، حوادث نامرضیه
انقلاب افغانستان ، تکلیف ملت افغانستان ، اوصاف لازمه امیر، صورت انتخابی
امام ، ضرورت اتفاق به ملت ، ( شماره اول ، جلد اول ، مؤرخه یکم ربیع الاول
سنه 1348 مطابق 14 اسد سال 1308 هـ ش مطبعه جاجی جنوبی ، سر مقاله ، توسط
میرزا محمد نوروز خان تحریر شده است ( 8 )
کشککی آغاز انتشار اصلاح جاجی را 23 صفر 1348 هـ ق = 6 اسد 1308 هـ ش = 29
جولایی 1929 م میداند .مرحوم غبار مینویسد که مبرزا محمدنوروزخان لوگری در
15 اسد جریده اصلاح را در پکتیا منتشر ساخت . ( 9 ) این ماشین نمونه مختصرو
ساده ایی از ماشین های گستتنر بود که سال های قبل در نشرات پوهنتون کابل
برای انتشار لکچر نوتها و کتاب های درسی و سوالات و مکاتیب رسمی بود .
مطبعه انیس :
مطبعه شخصی انیس بعدا" در زمان محمد نادرشاه دولتی شده و انتشارات آن از
طرف دولت کنترول میگردید . حتی جریده و روزنامه انیس هم دولتی گردید . کتاب
بحران و نجات به نگارندگی غلام محی الدین انیس فرزند حاجی نقشبند دراین
مطبعه انتشار یافت . این کتاب حاوی مختصر گزارشات سالهای 1307 و 1308 هـ ش
بوده فوفلزایی متاثر است که این کتاب بعداز تصرفات و اختصارات یک نفر عضو
انجمن ادبی کابل در 288 صفحه درسال 1310 هـ ش چاپ شده است .مطبعه انیس متصل
دروازه شرقی بوستان سرای کابل واقع ده افغانان موقعیت داشت اصل مسودات کتاب
مذکور اگر حفظ و سالیان بعد به طبع میرسید ارزش بیشتر میداشت زیر که تصرفات
عضو انجمن ادبی ( ؟ ) تحت تآثیر سیاست وقت قرار داشته اختصارات و اضافاتی
بعمل آورده است . ( 10 )
مطبعه عمومی کابل :
درزمان محمد نادرشاه؛ مطبعه عمومی واقع باغ ارگ کابل ساخته شد که با
درنظرداشت شرایط همان زمان خیلی مجهز بود و در کنار مطابع خورد و بزرگ،
مرکزی و ولایتی، رسمی به وجود آمدند که صدها جلد کتاب، رساله، جریده، مجله
و روزنامه را طبع کرده است .
در حقیقت مطبعه عمومی کابل ؛ جای مطبعه دارالسلطنه را گرفته و یقینا"
کارکنان مطبعه قبلی به کار گرفته شدند . در این مطبعه برای اول قران شریف
طبع گردید
طبع قران شریف روزچهارشنبه 28 سرطان 1312 هـش در مطبعه عمومی کابل آغاز و
اولین پاره آن روز 30 برج میزان سال مذکور از طبع برون آمد و طبع کامل آن
تا سال 1315 هـ ش ادامه یافت .
کتاب دوم ایکه از این مطبعه اقبال چاپ یافت کتاب نادر افغان بود . سوانح
نادرشاه را تا بدو ورود او به کابل توسط مولوی برهان الدین کشککی در سال
1310 هـ ش تحریر و انتشار یافت . در این وقت صوفی عبدالحمید خان رییس مطابع
بود . که بعد از انتشار کتاب « نادر افغان » برای رییس مذکور یک قاب ساعت
طلا و یک عدد قلم مطابق فرمان شاه اهدا گردیده است . ( 11 )
همچنان اولین مجله ادبی کابل در ماه جوزا 1310 هـ ش به سرمحرری و مدیریت
محمد انور بسمل پسر ناظر محمد صفر و سالنامه کابل ( کابل کالنی ) و مجله
پشتو در مطبعه عمومی کابل انتشار یافت .
زیرنویسها :
1 - گوریگوریان - وارتان ، ظهور افغانستان نوین ، ترجمه غلی عالمی کرمانی ،
تهران ، 1388 هـ ش ، 353 - 354 .
2 - غبار میرغلام محمد ، افغانستان در مسیر تاریخ ، ج دوم ، ویرجنیا ، 1999
م ، ص 83 .
3 - شادان – عبدالله ، بی بی سی ، دوران رکود پس از امان الله ، پنج شنبه
20 اکتبر 2011
4 - غبار ، ایضا" ، اخیر الذکر، ص 86
5 - دانشنامه آریانا ، روزنامه اصلاح ، اول میزان ، 1387 هـ ش
6 - کشککی - ملا برهان الدین ، نادر افغان ، ج اول ، مطبعه سنگی ریاست
عمومی ، کابل ، 1310 هـ ش ص 514 ضمیمه تصویرماشین سانیکلو ستایل .
7 - دانشنامه آریانا ، روزنامه اصلاح ، ایضا" .
8 - کشککی ،ایضا" نادر افغان ، ج اول ، ص 515 - 525 .
9 - غبار ، اثر قبل الذکر، ج دوم ، ص 16 .
10 - فوفلزایی - عزیزالدین وکیلی ، فرهنگ کابل باستان ، ج دوم ، کابل ،
1387 ، ص 1063 .
 |
