یک وقت، شاعری گفته بود جای مردان سیاست بگذاریم درخت تا هوا تازه شود. این برای وقتی بود که سیاست و سیاست بازی کمر جوامع را در هم شکسته بود. درست مثل امروز. اما درجامعه ای که همه سیاست می کنند و سیاست سایه سنگینش را بر همه ساحات زندگی گسترده است دیگر نمی توان ازین قاعده پیروی کرد. دیگر نمی شود به جای همه انسان ها درخت کاشت و از طرفی بی سیاست هم هیچ کاری از پیش نمی رود. شاعر، به معنای مثالی اش که در روزگار ما بسیار کم شده، چنین وظیفه ای دارد.یعنی در چنین جایی می تواند و باید ایفای نقش کند.  نقش شاعر که در طی بازی اهل سیاست، در سده اخیر به شدت آلوده شده بود، دیگر از شاعر رایحه گل و زیبایی و آزادی نمی آمد.شاعر مثل فعالین سیاسی با خون و داس و تفنگ همراه شده بود.

غلام حیدر یگانه اما، بر خلاف عرف معمول ،چنین شاعری است. جدا از همه رنگ ها و سوار بر همه رنگ ها. در شعر او برف، باران، درخت و گل دوباره زنده شده اند و به حرف می آیند پس از سال ها که غبار گرفته بودند. همان شاعر که می گفت جای مردان سیاست بگذاریم درخت، یکبار گفت وقتی من می گویم گل سرخ منظورم شهیدست.وقتی می گویم آب، منظورم زندگی است. یعنی باز فریب سیاستمدارانه ای از مفاهیم انقلابی . شعر یگانه اما عاری از همه این فریب هاست.

شعر یگانه ، نوشته ها، طرز فکر، زلالی معصومانه و طرز زندگی اش، سیاستی است بر علیه همه این سیاست ها و هیچ چیز جز سیاست نمی تواند از پس سیاست بر آید.اولین بار، شعری از او را  سال ها قبل خواندم. در اوج حس غربت بی وطنی، شعر او حس شگفتی بود از غربت در کشوری دیگر.

زمین بیگانه است با پاهام

شهر تنگ است

درختان

          بلغاری می گویند

می شرمم برف را ببوسم.

ابر های راحت

فضای پرگل

خاموشند

و در آخر شعر گفته بود چنان با حسرت می بینم که هیچ سگی چنین با حسرت به من نگریسته بود. نگریستن در فارسی و درین شعر هم به معنای نگاه کردن است و هم به معنای گریه کردن. .

+++

ولي، دستهات لبخند آفتابه را دارند

دستهات، مهرِ بي مهار ميش به بره

و بي تابي ماديان شيرده تا خانه را دارند

در سبق اول ديوان ماندم مهجور از غمخواري هات

ولي  فهميدم كه جلد همه حافظ هاي يادگاري

وزن دستهاي مادر مرا دارند*

یکی دیگر از نکات، درباره شعر های یگانه، خلوص او با طبیعت است. یگانه برای مکتب های ادبی و راضی کردن منتقدین شعر نمی نویسد. شعر او را می نویسد. برای این ، شعر او نوعی سادگی و زلالی روستایی دارد. نوعی الهام طبیعی که سال هاست شاعران انجمنی آرزویش را دارند. مادر، مثلا در شعر او توصیفی تکراری از بت و زیبایی و مهربانی و بهشت در زیر پا نیست. مادر ،با توصیفاتی کاملا خاص وصف می شود.که خواننده می تواند آن حس ها را شریک شود. با شاعر همراه شود در سفر او با میش ها و مادیان ها و بالاخره لذتی ناشناخته را از این سفر نصیب شود. فقط این نیست، وقتی در باره طبیعت عمیق می شود به نکته های پی می برد که هر کدام از ما چه بسا بارها به آن رسیده ایم این که نقش شاپرک چقدر می تواند ایده کشتزار را پرمعنا تر کند و این که صدف های جمع شده در خانه ها، مثل گل های مصنوعی است خالی و بی روح، بعد از همه این ها به تقابل مکتب و روستا می رسد. مثلا فرض کنیم در محله ای درس می خوانده ایم. حالا بعدا از سال ها به سراغ آن محله برویم و در آن مکتب را نیابیم. تنها مکتب نیست. باری از نوستالژیست با خاطرات و رویاها و رازهای بسیاری که ناگهان محو شده اند.

كشتزار بي شاپرك، ياوه است، البته

صدف بي حلزون، منگ مي كندآدم را از وحشت

روستاي بي مكتب، خنده مي دهد از حدتِ بغض مرا

++++

در شعری که برای برادر ظاهرا حاجی یا از حج آمده اش می گوید، اول دست های پینه بسته او را در تقابل با ابریشم حرم نشان می دهد. لالا ، نماینده همه جغرافیای زیستی شاعرست و حرم رفتن ،مثل قصه های اساطیری، نوعی سفر سیمرغی برای عرض حال به پیشگاه شاه شاهان است، لالا ،به نمایندگی ازین جغرافیا، رفته به آن پیشگاه از رنج هایشان بگوید. یعنی شاعر این سفرِ امروزه طبق معمول والبته فرض دینی را به سفری اسطوره ای تشبیه می کند.

رسیدی از کعبه، لالاـ پدرم، لالا

از خانه یی که صاحبش

ستون کلبة ما را با دستان خود مستحکم کرد روزی

و آن که نوروزها می آمد تا پدر را در نهالشانی یاری کند

کفهای خارستانیت، حریر حرم را آبله ریز کرده اند

گامهای ریگستان زادت، طواف را بیخویشتن گشته اند

و بازوان علف روایتت

مکه را پشتاره بسته اند

تو در نیمة هر گندم، شبه جزیره ای می انباشتی

و تا آخرین ملی متر مربع روز، کعبه را پابیل می کردی در ده

+++

لالا ـ پدرم، لالا

که روایت سی سال تف بر روی خورشید بودی از ما در آنجا

و اضطراب سی سال پناه جویی از دنیا و عقبی

چه گفتت آن که پشت لبهای مان را سیاه کرد به بازی

آن که بازیچه های سخنگوی بلعجب می آورد

آن یار و عیار و سرمست و شیرینکار

که شیر پاک را نقب داد در این جهان خون و پلیدی

و لحظه ای که پس از همه این شرح دادن ها از یاد آوری رنج و درد و غصه، از لالا می پرسد، آن سلطان چه گفت؟ خواننده را می تواند به گریه بیاورد. بدون این که زار ناله کرده باشد. از آن سلطان با عنوان کسی یاد می کند که صاحب زمان است، زروانی که  فصل های جان آدمی را ورق می زند و این ورزق زدنش که برای ما به قیمت جان تمام می شود برای آن یار سرمست، تنها نوعی بازی شیرین کارانه است.

جهان گل کرده تنهایی اوست

ندارد فرد تنها جز خیالات(بیدل)

++++

یکی دیگر از شعر های بسیار زیبای یگانه، شعریست در توصیف کابل. کابل، برای آدمی بادیه نشین در افغانستان تصوری اتوپیایی و در عین حال مالیخولیایی ست. شهری در آن سوی همه داشته ها، نوعی افسانه چهل دنیا که کودکان با آن بزرگ می شوند.

کابل٬ آنسوی راه ها٬ آنسوی قوچ های سهمگین بود

آنسوی خروس های جشنیی من

عرقچین عیدی من بود کابل

پایتابه های گلدار عموی بزرگ من بود که بوی سیب می دادند.

مثل رشد چهل سالگی شد کابل٬ امّا

میوه یی بود از جوهر اصل

که طعم اذان افطار می داد از برکت

و بر تاقچهّ رنگین کمانش، کفتران غزلخوان می نشستند

 شاعر، تصوراتش را قبل و بعد از رفتن به کابل شرح می دهد.و هر دو در نهایت حس برانگیزند. در بیرون از کابل، البته کابل سی سال قبل، اوج فخرفروشی که هر عید نصیب مردم می شد، تقابل خروس ها و قوچ ها و عرقچین ها بود. ریز بینی شاعر در جزییات فراموش شده بی نظیرست. از شاعران معاصر جهان، جز سرگیی یسه نین و اکتاویو پاز، هیچ کس اینقدر در توصیف "زمان از دست رفته"خوب نبوده اند. و ناگهان، کابل مثل حس رشد چهل سالگی می شود. آدم می ماند که چطور چنین توصیفی به ذهن شاعر رسیده است. چقدر شاعر و شعرش اصیل اند در یافتن این حس ها.چهل سالگی، سال معهودی است در کودکی، که آدم در آن  می تواند پیغمبر شود، می تواند کامل شود.

که ای خواجه شراب آن گه شود صاف

که درشیشه بماند اربعینی

 به اندازه ای که رسیدن چهل سالگی پر از انتظار و حرمان است و درعین حال شعف، دیدن کابل، همین حس را داشته درین شعر،حالا اما گویی هر لحظه اذان افطار در آن می خوانند از بس پر برکت است و بعد روایت مدرن همان توصیف ، صایب تبریزی از کابل است که :

دو صد خورشید رو خوابیده در هر پای دیوارش

+++

. در یکی دیگر از شعر های بکرش ، شرح کلماتی را می دهد که با او نسل های پی در پی در افغانستان گرفتارند. اما او این کلمات را به شکلی دیگر تفسیر می کند. این که پارگی، نه تکه پارچه شدن خانواده ای در چارسوی عالم، که تکه پاره شدن معنایی است که دیگر نیست.وطن، معنایی است، خانواده ، معنایی است و مهاجرت که در سطر بعدی بدون هیچ توضیح اضافه ای می آید، افتادن ازین معانیست.و چقدر توصیف او از مهاجرت ، بی نظیر و حسی است.

گسست: ریزش ستاره تعبیر می گردد

پارگی: افتادن از معناست

و نشستن بر میزِ مهاجرت:

همچون سقوط مگس در چایِ صبح کسی است

ای عرفِ نامتعارف

ای نادر ترین، سویة هستی

دلِ مخروطیِ یک پهلو را

مدوری و خورشیدی و رندی ده

و بگو که زمین، زیر و رو ندارد

اجاقِ کیهان، یکی بیش نیست

و مرگ نیز پیرهنِ دیگریست از زندگی

در ادامه شعر، خطاب به همان سلطان ذهنی بدون اشاره مستقیمی ، منویات دل خودش را باز گو می کند. دل زلالی که  زیر و روی زمین را یکی می داند و کیهان را اجاقی برای همه کسانی که برین سفره نشسته اند، همه چیز.

+++

ویژگی های شعری او فقط زلالی و سادگی و کشف های بدیع نیستند. او بسیار زیرکانه، قواعد ایجاز را رعایت می کند، هیچ چیز در شعر او اضافه نیست. توضیح واضحات ندارد و بی این که خواسته باشد به شدت معاصرست. چرا که شعر به معنی محضش بیش از آن که محتاج مکاتب باشد، با وحی های کاشفانه و کاهنانه جاودان می شود.و شعر جاودانه در هر روزگاری معاصرست.شعر یگانه، سیاست ندارد اگر چه در بعضی از شعر ها، شکوه هایی تلخ از سیاست دارد، شعرش درباره هیچ چیز خاص نیست و برای هیچ آدم خاصی نیست اما درباره همه چیز و برای همه است. برای خواندن و فهمیدن شعر او، گذرنامه لازم نیست. می شود در شهر های شعر او بی تکلف قدم زد و تجربه پیامبرانه زلال او را تجربه کرد، به لمس پرنده و درخت و باد و زمین رفت وبا باری از معنا باز گشت. به این خاطر شعر او خیلی مولانایی است، همان شاعری که از هر کس دیگری بیشتر بر اوتاثیر گذاشته است.

چون صنع و نشان او دارد همه صورت ها

ای مور شبت خوش باد، ای مار سلام و علیک

(مولانا)

+++

جزین ، خود او نیزبا این سوال روبه رو می شود که شعر چیست و چه باید بکند و در غزلی مثل شعر های سپیدش روان و زلال به این سوال ها و دغدغه ها می چردازد.

اصلاً ستاره های دیگر هم ز آتشند؟

یا منحصر به دغدغة آدمیست شعر؟

این آفریدنست که در شعر می خزد

یا جمله شرط های خفی و جلیست شعر؟

شاعر که است؟ آن که فقط گفت: «باش» و بود

یا بیدلی که بود به هر باش، بیست شعر؟

معنی مؤخر است به میدان تندِ لفظ

یا محتوایِ تند و بیانِ بطیست شعر؟

این زنگ، زنگ، زنگ، چه مایه ست؟ از کجاست؟

یعنی که شهروند جهان نیز نیست شعر؟

سحر و جنون و شعبده گویند: شعر نیست

پس، از همه خوارق هستی بریست شعر؟

قندست و شهدِ سفرة شیرازِ محض، یا

اشکمبه آشِ مختصر مولویست شعر؟

شاعر، خدنگ و خون و بلا را به شعر داد؟

یا در خدنگ و خون و بلا زاد و زیست شعر؟

آب جهان و شعر به یک جو نمی رود

عالم کژست یا که روند کژیست شعر؟

شاعر هنوز در صف معروف کبریاست

یا اینکه در مکاتب عصری، شقیست شعر؟

امروز، شعر: ضابطة بی ضوابطی است؟

یا ذاتاً از ضوابط و برهان تهیست شعر؟

وبدون این که به داوری بنشیند و درباره هر کدام ازین سوال ها، جوابی و حکمی بیابد،ماجرا را به عهده خواننده می گذارد تا این سلسله سوال ها را ادامه دهد و چه بسا که هیچ جوابی برای آن ها نباشد. اما هر چه هست، شعربزرگترین حافظ رویاها و زلالی های بشرست. با شعرست که آدم شگفتی مثل غلام حیدر یگانه را ما شناخته ایم و مطمینم نسل های بعد تر ، بیش تر از ما او را خواهند شناخت و دوستش خواهند داشت. شاعری از سرزمین جادویی غور، با حس هایی رشک برانگیز.