مناره جام یکی ازبرجسته گان تاریخی، فرهنگی و هنری دوره تابان اسلامی درکشورما محسوب میگردد.(×) باید تذکر داد که درهرکنج و کنارکشورتاریخی ما ازهزاره اول قبل ازمیلاد تا اواخرسده های نهم هجری قمری آثارو غنایم گرانبهایی موجود بوده است. این آثاردرادوارتاریخ، ازشهرهای اسکندریه شمال شرقی تا لبه های هـریرود و ازلبه های شمالی اکسوس رود تا اواخرحوضه رود کابل، ازشهرزرنگیانه ( زرنج ) تا سغدیانه و ازکاپیسی تا اراکوزی پهنا داشته است.

درادواراسلامی دردوره شاهان و سلاطین غوری، اثربلند قامتی همچون « مناره جام » قـدعلم کرد. این مناره تا امروزهم ازایام جوانی به پیرانه سری و کوژپشتی رسیده است.

نشریه برون مرزی بنام « گلستان » چاپ امریکا درباره مناره جام می نویسد :

« مناره جام بین آهنگران و کمنج درتلاقی تگاو کنبد و دریای هـریرود واقع شده است. مناره جام دراین دره ی تنها، با بلندی ۶۵ مترقامت کشیده، قسمت تحتانی آن شش رخی شکل بوده و نه متر(۹) قطر دارد. درناحیه بالایی شش رخی مناره به سه مرحله به شکل مـخروطی بناء گردیده و بداخل مناره  زینه مارپیچ هشتاد پله یی آباد شده است. این بناء نام آور کشورما نخستین بار توسط  باستان شناس فرانسوی بنام  مارک  تذکررفته » (۱)

( شاید اندری ماریک باستان شناس بلژیکی بوده باشد نه مارک فرانسوی )

غورو کوهپایه های آن مرکزشاهان سوری، غوری، شنسبی، شیشی، زوری و بسطام و سام  بوده است که همه ی این نام ها با خاندان کهن غورکه ازنسل بسطام بن ابیورداسپ هستند بوجود آمده اند. شاهان درخم و پیچ  دور  تاریخ، برعلاوه تاج و تخت، قلعه های مستحکم سنگی و باره های استوارو حصارهای بزرگ و ارگ های درون و برج و باره های مستحکم  که برای پـدافند ملی شان بکارمیرفت بناء کردند. اهالی و شاهان غوری چون درکوهسارهای بلند زندگانی میکردند بدون شک به این همه ترصد گاه  ها نیاز مبرم داشتند. شهرفیروزکوه که دردامنه کوه بلند موقعیت داشت پایتخت تابستانی شاهان غوری محسوب میگردید و شهرک زمینداور ( موسی قلعه امروزی ) پایتخت زمستانی شاهان غوری بود. بدون شک این سلاطین برعلاوه  قلعه ها به تاءسیس قصرها، ارگ های صخره یی، ارم ها و مناره ها اقدام عملی میکردند. با ورد دین مقدس اسلام، به ساختمان های مساجد، بناء های مقدس، مناره های یادگاری نیزدست میزدند.

یکی هم ازبناء های سترک تاریخی دوره اسلامی درغور تعمیر« مناره جام » است که متصل دریای هـریرود با قامت بلند سده ها را پشت سرگذاشته است.اکثرمحققین باورمند آنند که مناره جام متصل ( حضرت فیروزکوه ) بوده است.اندری ماریک دیرینه شناس بلژیکی نیز بدین عقیده است که مناره جام نزدیک پایتخت غوریعنی فیروزکوه  موقعیت دارد. اندری ماریک با همکارش جی ویت فرانسوی همنظراستند که شهرتاریخی فیروز کوه متصل مناره جام می باشد.

شاعرو دانشورز کشورجناب « پرتو نادری » درنشریه سباوون معلومات دامنه داری را فراهم آورده مینویسد:  مناره جام یکی ازتماشایی ترین ابنیه تاریخی افغانستان است.  « قطب منار» دهلی که یکی ازشاهکارهای دوره اسلامی درهندوستان است، به الهام ازمناره جام آباد گردیده. قطب منارازیادگار سده سیزدهم  میلادی درزمان قطب الدین آیبک نخستین سلطان که پس ازکشته شدن سلطان محمد غوری درهندوستان براورنگ پادشاهی نشست ( ۶۰۲ هجری / ۱۲۰۶ میلادی ) و نامبرده بانی اکثربناء های اسلامی به شمول قطب منار درهندوستان است.

اما درساختار مناره جام سلطان غیاث الدین یکی ازشاهان برجسته غورآباد شده. درارتباط به بلندی مناره جام باستان شناسان نظریات مختلف دارند و این بنای تاریخی را به بلندی ۶۳ تا ۶۹ متر رقم زده اند. براساس نوشته  پرتو نادری که مناره جام درمیان سلسله کوههای ولایت غوردرخم  دره ی ازساحل جنوبی هـریرود برپا و ازسطح بحر (۱۹۰۰ متر) ارتفاع دارد. دهکده جام به فاصله ( ۶۲ ) کیلو متری شمال شرق ولسوالی شهرک واقع شده است. اسناد یونسکو نشان میدهد که مناره جام درسال ۱۱۹۴ میلادی دردوران سلطنت سلطان غیاث الدین غوری تعمیرگردیده و تا کنون معلوم نشده که مدت چند سال را این ساختمان دربر گرفته است.

درنشریه ششم انجمن فرهنگی افغانستان آمده که بناء (با فتح ب ) مناره جام شخصی بوده بنام ( علی ) که ازماوراء النهر خواسته شده تا درآبادانی مناره سهم فعال بگیرد. نام معماردوباردرقسمت پایانی مناره  حک شده و همچنان نام سلطان غیاث الدین درپای مناره دیده میشود. باید یاد آورشد که ساختارمناره ازخشت پختهء محکم و قسمت های بیرونی آن خشت هایی برنگ فیروزه یی و گلآبی و دیگر رنگ های مرغوب دیده میشود. همچنان سوره نزدهم کلام الله شریف درنمای بیرونی آن برنگ های برجسته حک گردیده است.

آگاهان و آموزش دیده گان ولایت غور، ازعلی سمرقندی معمارمناره  یاد کرده و همچنان مدت ساختاری این بناء را هفت سال می گویند.مناره جام که حالا تک و تنها درکنار آب خروشان هـریرود با قامت لرزان ایستاده، روزگاری یکی ازبرازنده گان فرهنگی و اسلامی بوده که درکناره آن دهکده هایی سبزو خرم جا داشته، اما نشانی ازمسجد و یا دیگراماکن مقدسه دراطراف آن دیده نمی شود. هرمسجد و معبد و مناره و مغاره متصل آب و درفضای دل انگیز جغرافیایی آن منطقه آباد شده است. که غنایم تاریخی مان یا برای هیبت و شاءن پادشاهی و یا ترصد گاه نظارتی و یا  با تاءسیس اماکن مقدس مذهبی بناء گردیده اند.

 مناره  جام ازقاعده تا بالا زینه های پیچاپیچی و یا مارپیچ داشته که تعداد زینه ها را هستاد (۸۰) پله  وانمود میدارند. زنده یاد خلیل الله خلیلی ازقول یکی ازنشریه های داخلی مینویسند که مناره جام توسط  اندره ماریک دانشمند بلژیکی درسال ۱۹۵۷ کشف شده است. این قلم  نیزبا جناب پرتو نادری همنظرهستم که مناره یی با این قد و قامت و استواری را شخصی ازبلژیک آمده و کشف کرده ؟ این کوهپایه ها و دره های شاداب که متصل دریا ها بوده ازهزاره های دوربدینسو اهالی غور، هرات، بامیان و سیستان درایاب و ذهاب بوده اند. حتمی است که  کسی و یا کسانی درآن منطقه ازاین مناره دیدن کرده و آنرا با اهالی گرد و نواحی خویش درمیان کشیده باشد  (۲)

روانشاد عبدالحی حبیبی درکتاب تاریخ جغرافیای افغانستان مینویسند:

 اندری ماریک باستان شناس بلژیکی درسال ۱۹۵۶ با همکاری جی ویت برملتقای جام رود  وهـریرود به تماشاه نشستند و درباره مناره جام مقالتی را بنام « منارجام و کشف سلاطین غور» درمجله هیات باستانشانسی فرانسه درافغانستان جلد ۱۶ طبع پاریس معرفی نموه و راءی بران دادند که موقعیت شهرتاریخی فیروزکوه باید درحدود منارجام باشد، زیرا که  نام سلطان غیاث الدین سه باردرمناره جام حک شده است.(۳)

استاد عبدالحی حبیبی به استناد از اسناد نشرشدهء دیگر مینویسند که درتقاطع رود جام و هـری رود که مناره جام قرار دارد وهمچنان  درنزدیکی کوهپایه ها و دره های شاداب این منطقه کوشک ها، بازارها و مزکت ها قرار داشته وبا علایم و آثارمخروبه که موجود است، نمای یک شهر و شهروندی را به نمایش میگذارد.آگاهان باورمند آنند که شهرفیروزکوه ( حضرت فیروز کوه ) درهمین نواحی موجود بوده که ازمناره جام چند کیلومتربیشترفاصله  نداشته است.(۴)

فیروزکوه مدت نیم قرن مرکز جهانبانی شاهان غوری بود که قصرهایشان بنام کوشک و ارگ معروف بوده است. این قصرها دربالاکوه ها که پدافند خوبی داشته، چنانچه قصرسلطانی درجوار« آزاد کوه » بوده است. درآنسوی آزاد کوه مهاجمان درترصد بوده اند تا سلطان غیاث الدین محمد  را درکوشک سلطانی اش ازپا درآورند   که همیطورهم شد.تمام جغرافی دانان عرب و عجم ازموقعیت فیروزکوه و موجودیت مناره جام حرفی بمیان نکشیده اند که دراوایل سده ششم ازعظمت ویژه یی برخورداربود.اما سیفی هروی و حافظ ابرو و یاقوت حموی ازحضرت فیروزکوه سخن رانده اند. یاقوت حموی مینویسد : « معنی فیروزکوه جبل ازرق است و به زبان مردم خراسان فیروزه به معنی زرقه باشد.فیروزکوه قلعه بزرگی است درکوهساربین هرات و غزنه که حکمرانان این نواحی برآڼ نشینند» فیروزکوه درهجوم چنگیزخان بکلی ازمیان رفت که تا امروزهم ازموقعیت اصلی آن پاسخ روشنی بدست نیامده است  (۶)

باید تذکرداد که شاهان غوری مراکز دیگری همچون شهرهای آهنگران و زمین داور فرمان میراندند.آهنگران طوریکه ازنام آڼ برمی آید درساختن سلاح ها و مهمات جنگی  شهرت دارد که درآنجا  زره و جوشن و دیگر سلاح های مشهورآنزمان ساخته میشد .

ازرق = کبود رنگ، رنگ آسمانی

حضرت = به معنی پایتخت باشد