|
چکیده:
در بارهٔ بیدل و چگونگی شاعری او پژوهشگران در کشورهای مختلف فارسی زبان،
کارهای متفاوت پژوهشی انجام داده اند. در ایران به ویژه دکتر محمد رضا
شفیعی کدکنی وکسانی دیگر، در افغانستان، استاد خلیل الله خلیلی، قاری
عبدالله، استاد عبدالحق بیتاب، مولوی خال محمد خسته، غلام حسن مجددی، دکتر
اسدالله حبیب، محمد عبدالحمید اسیر معروف به قندی آغا، محمد کاظم کاظمی،
استاد سید محمد داود حسینی، دکترعبدالغفور آرزو و دیگران. در تاجیکستان
صدرالدین عینی و بعضی دیگر از نویسندگان آنجا، راجع به زندگی و اشعار بیدل،
تحقیقات نموده اند. البته کارهای را که دکتر کدکنی به انجام رسانیده، ویژگی
های خود را دارد، بخاطر اینکه در ایران شاید دکتر کدکنی از اولین محققانی
باشد که در بارهٔ بیدل و اشعار او، نوشتهٔ تحلیلی و تازه دارد و قبل از او
کسانی دیگر را هم سراغ داریم که در بارهٔ بیدل و مقام او در سبک هندی هم
تحقیق با ارزش داشته اند. این تحقیق دکتر کدکنی را علاقمندان بیدل در
افغانستان، تاجیکستان و حتی استادان زبان فارسی در هندوستان و جاهای دیگر
در منطقه خوانده اند و از تحلیل های تازهٔ دکتر کدکنی آگاه شده اند. به
همین سبب دکتر شفیعی کدکنی در عرصهٔ بیدل شناسی در قلمرو زبان فارسی از
داشتن جایگاه بلند برخوردار است.
کلید واژه ها: شفیعی کدکنی، جایگاه، بیدل شناسی، قلمرو زبان فارسی، شاعر
آیینه ها ، باز خوانی انتقادی.
مقدمه:
ما از دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی، آثار فراوانی خوانده و از آنها استفاده
نموده ایم. کتاب صورخیال در شعر فارسی، موسیقی شعر، تازیانهٔ سلوک، در
اقلیم روشنایی، زبور پارسی، شاعر آیینه ها، شاعری در هجوم منتقدان و از
همین قبیل آثار و نیز متن های انتقاد‌یی که از آثار بزرگ فارسی، از جمله
منطق الطیر عطار از او وجود دارد، مشعر بر این است که دکتر کدکنی واقعاً از
بلند پایه ترین محققان در ایران و منطقه است و جای دارد بگوییم که این
دانشمند در مغرب زمین نیز علاقمندانی دارد و پژوهشها و اشعار او در آنجا
دست به دست میگردد.
ما در این نوشتار پیرامون چگونگی ورود او به دنیای شعر بیدل بحث کوتاهی
خواهیم داشت و خواهیم دید که در این راستا چه دست آوردی دارد و زیبایی ها و
مشکلات شعر بیدل را چسان در هاله‌یی ازتبیین تسجیل داشته است. او در عرصهٔ
بیدل شناسی چه کاری کرده است که دیگران نکرده اند.
حدود شناخت دکتر کدکنی از زندگی بیدل:
آثار و اشعار دکتر کدکنی در بارهٔ سال تولد، محل تولد، قوم، محل زندگی، سال
وفات، مدفن بیدل و رابطهٔ وی با معاصرانش، با دربار، به طور مفصل صحبت نمی
کند، زیرا هدف عمدهٔ او تاجایی که از کتاب « شاعر آیینه ها» برمی آید،
بررسی ویژگی های شعر بیدل بوده است. دکتر کدکنی در رابطه به زندگی بیدل به
بعضی مأخذ اشاره میکند، مانند خزانهٔ عامره(1) ، مولفهٔ آزاد بلگرامی،
مآثرالکرام(2) از همان نویسنده، نتایج الافکار(3) از محمد قدرت گوپاموی،
حاشیهٔ مقالات الشعرا(4) ، از میر علی شیر قانع قتوی. البته با مراجعه به
این منابع خواننده میتواند، در بارهٔ زندگی بیدل معلومات گسترده حاصل
نماید. به همین ملحوظ شاید دکتر کدکنی میخواسته پیرامون مقصود اصلی کتاب «
شاعر آیینه ها » که همانا بر شمردن مزایا و ویژه گی های دیگر شعر بیدل بوده
است، مکث کند.
بر شمرردن بعضی ویژگی های هنری،زیبایی، دشوار فهم بودن و ابهام اشعار بیدل:
همانگونه که یادآور شدیم دکتر کدکنی بیشتر به پهلوهای هنری و زیبایی و تا
حدی به بعضی مشکلات اشعار بیدل توجه داشته اشت. او اظهار میدارد که در قرن
دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم، بیدل در ایران به خاطر دشوار فهمی و ابهامی که
در شعرش وجود داشته، فراموش شده است، اما با موجود بودن تغییر جَوهنری و
دگرگونی موازین پسند و دریافت زیبایی های شعری در افغانستان تاجیکستان، هند
و پاکستان، شعر بیدل دراین کشور ها جایی برای خود بازکرده بود.
به نظر دکتر کدکنی « دیوان بیدل بیش از همه دیوانهای شعر فارسی از خیال و
اندیشه های دور، سرشار است و معانی شعری او به همین مناسبت دورپروازی خیال،
و نیز به مناسبت افزونی شعر او که دیوانش در حدود صدهزار بیت دارد بیش از
حد تصور و امکان متنوع و رنگارنگ است، اما متاسفانه این همه اندیشه های دور
پرواز و اینهمه خیال های رنگارنگ، چنان در پردهٔ ابهام و بی اعتنایی به
موازین طبیعی زبان فارسی پنهان شده که برای درک شعرهای عادی او به هر
خواننده از مقداری صرف وقت و کوشش ذهنی ناگزیر است.»(5)
دکتر کدکنی با ارتباط به همین مورد دو بیت بیدل را نقل می کند و بعداً تذکر
میدهد: که با کوشش ذهنی می توان، تناسب میان دو مصراع و در نتیجه مقصود
شاعر را دریافت. (6) وی همچنان متذکر می شود که گاهی اینگونه شعر ها برای
خواننده از نوعی روشنی برخوردار است و حتی لذت هنری و زیبایی شعری را در آن
می توان جست بی آنکه بتوان ماهیت اصلی مقصود گوینده را دریافت. شاید بسیاری
از اهل هنر و نقد امروز و حتی گذشته، اینگونه شعر ها را به دشواری درک
کنند، اما در نظر من این شیوه سخن گفتن هم در حال و هوای خود چیزی است و
نمایندهٔ اسلوبی، اگرچه ممکن است پس از جستجو در نوع استعاره ها و کنایه
های شاعر می توان به نتیجه یی رسید که اندیشهٔ او را دریافت و حتی لمس کرد.
او برای توضیح مطلب مورد نظر، یک بیت بیدل را نقل می کند و سپس اذعان
میدارد که از این بیت میتوان لذت هنری و شعری برد (7)
از این تذکر بر می آید که مؤلف « شاعر آیینه ها » از یکطرف اگر ویژه گی
دیگر و مشکلات شعر را توضیح میکند از طرف دیگر مزایای آن را نیز بیان
میدارد.
دکتر کدکنی یکی از خصوصیت های شعر بیدل را به مبهم و پیچیده بودن و کاربرد
ترکیبهای خاص مربوط میداند، ترکیبهایی که به قول او با سیستم طبیعی و محور
هم نشینی زبان فارسی چندان سازگار نیست. او در یک شعر بیدل ترکیبهایی را به
شکل درشت نشان میدهد که شامل این ترکیبهاست: « فرصت کمین »، « عبرت نگاه »،
« جنون پیمانه »، « تهمت نشان »، « حیرت آهنگ»، « محرم نوا »، « درس واقف
»، « عدم فرصت »، « حسرت انتخاب » .
قابل یادکرد است که وقتی دکتر کدکنی مینویسد « چندان سازگار نیست »، گویا
شعر بیدل را یکباره از لحاظ داشتن مزایا، نفی نمیکند، بلکه پهلوهای متباین
شعر او، یعنی چه معایب و چه محاسن آن را با احتیاط تذکر میدهد و این کاریست
که یک محقق برزانده باید انجام بدهد.
دکتر کدکنی چند بار مینویسدکه اگر شعر بیدل در ایران موفقیت نیافت، برعکس
در آفاق دیگر زبان فارسی شعر وی از حسن قبول مردم برخوردار بوده است. او
یادآور میشود که یک نظر به ادبیات قرنهای اخیر افغانستان، هند و تاجیکستان
به خوبی این تأثیر وسیع و عمیق او را نشان میدهد. دکتر کدکنی برای ثبوت این
گفتهٔ خود به قول استاد خلیل الله خلیلی استناد میکند، چنانکه استاد خلیلی
نوشته بود: « خاصه در دیار ما، که پیوسته اشعار دل انگیز وی در مدرسه و
خانقاه ورد شبانه و درس سحرگاه بوده ... ».(8) در افغانستان شاعران بزرگ از
اشعار بیدل استقبال میکردند، مانند: مهردل مشرقی، عیسی، قاری عبدالله،
مستغنی و تعداد دیگر، همینگونه نیز شعر بیدل را شاعران تاجیکستان تخمیس،
استقبال و تضمین میکردند.(9)
از گفته ها برمی آید که دکتر کدکنی تحقیقاتی را که در بارهٔ بیدل در
افغانستان و تاجیکستان صورت گرفته است با دقت مطالعه کرده و در موارد لازم
به آنها، استناد نموده است.
دکتر کدکنی به اوزان مختلفی که بیدل بر اساس آنها شعر گفته بود، تماس
میگرد، مخصوصاً بحرهایی که مورد علاقهٔ بیدل بود، مانند: بحر کامل، بحر
متدارک، بحر مطوی و همچنان از ردیف های دشواریکه بیدل در اشعارش به کار
میبرد، یاد آور میشود.
دکتر کدکنی از کتاب « نقد بیدل » نوشتهٔ صلاح الدین سلجوقی و کتاب « فیض
قدس » مؤلفهٔ استاد خلیلی یاد میکند. علاوه بر این دو کتابی که در
افغانستان نوشته شده، چند اثر با ارزش دیگر نیز به دست چاپ سپرده شده است.
مانند: منتخب الزمان تألیف خال محمد خسته، بیدل شاعر زمانه ها از دکتر
اسدالله حبیب، بیدل شناسی مؤلفهٔ غلام حسن مجددی و چند کتاب دیگر توسط
محمد عبدلحمید اسیر معروف به قندی آغا.
دکتر کدکنی سبکشناسی شعر بیدل را نیز از محراق توجه خود به دور نداشته است.
او در ارتباط به سبکشناسی شعر بیدل موارد آتی را بررسی کرده است:
۱ – افزونی بسامد تصویر های پارادوکسی.
۲ – افزونی بسامد حسامیزی.
۳ – افزونی بسامد وابسته های خاص عددی.
۴ – افزونی بسامد تشخیص.
۵ – افزونی بسامد ترکیبات خاص.
۶ – افزونی بسامد تجرید.
۷ – افزونی بسامد اسلوب معادله.
۸ – شبکه جدید تداعی در پیرامون موتیوهای قدیم و ایجاد میتودهای نو.
نویسندهٔ « شاعر آیینه ها »، در هر یکی از موارد، مثال های متعدد را از
اشعار بیدل می آورد و هر کدام را به صورت دقیق و استادانه توضیح میدهد.
نکتهٔ قابل توجهی که در تحقیقات دکتر کدکنی در کتاب « شاعر آیینه ها » وجود
دارد، یافتن راه ورود به دنیای غزل های بیدل است، دکتر کدکنی با تحلیل دقیق
اظهار میدارد که مصراع دریچهٔ آشنایی با شعر بیدل است نه « بیت ». این
تشخیص دکتر کدکنی وافعاً یک دست آورد پژوهشی در راستای فهمیدن معنای اشعار
بیدل است و تا کنون از پژوهشگران دیگر کسی به دریافت این راه معقول توفیق
نیافته است، به همین سبب دکتر کدکنی را باید در جایگاه بلند بیدل شناسی
قرار داد.
از موضوعات برجستهٔ دیگر که در بیدل شناسی دکتر کدکنی مورد توجه قرار
میگیرد، اینهاست:
- بیدل و بیدل گرایان
- حافظ و بیدل در محیط ادبی ماوراء النهر در قرن نوزدهم، دربارۀ هر کدام از
این موارد توضیحات تحلیلی و مستند ارائه گردیده و کار پژوهش سخت استوار و
پر قدرت شده است.
آخرین مطلبی که در این نوشته باید به آن تماس گرفت، فرهنگ تداعی ها یا خوشه
های خیال یا شبکهٔ تصویر ها است. دکتر کدکنی با آگاهی کاملی که از زبان و
ادبیات فارسی دارد، سنت های شعری که در شعر بیدل موجود است را مشخص ساخته و
پیرامون آنها تبصره های مهمی کرده است. وی بعضی از واژه های ساده و ساخته
که در اشعار بیدل کاربرد یافته و در معنای مورد توجه بیدل استعمال شده اند
را شناسایی کرده و در بارهٔ هر کدام بحث متقن به عمل آورده است. در حین
توضیح معنای حقیقی یا عمدتاً مجازی واژه ها، نقش خیال انگیزی آنها آشکار
کرده شده است. به همین سبب باید پژوهش او را در بارهٔ بیدل ستود. باید گفت
که بعضی از بیدل شناسان ورزیدهٔ افغانستان بعضی انتقادات دکتر کدکنی را که
در بارهٔ اشعار بیدل گفته است، رد می کند. به هر حال دکتر کدکنی در تحقیقات
خود اگر خورده گیری ها داشته اما نو آوریهایی نیز دارد.
نتیجه:
از آنچه که در بالا گفته آمد، میتوان به این نتیجه رسید که دکتر کدکنی در
عرصهٔ بیدل شناسی یک استاد ورزیده است. نوشته های او دربارهٔ این شاعر بزرگ
زبان فارسی دری، از نوآوری و تحلیل های استادانه مملو است. از جمله وقتی
کتاب « شاعر آیینه ها » را میخوانی می یابی که نویسندهٔ این کتاب چقدر در
زوایای شعری بیدل نفوذ و رسوخ داشته است، از این لحاظ به جاست بگوییم که
دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی در عرضهٔ بیدل شناسی نه تنها در ایران یک محقق
بزرگ شناخته شده است، بلکه در قلمرو زبان فارسی به حیث پژوهشگر بلند پایهٔ
این ساحه به حساب می رود. کارهای دیگر پژوهشی این استاد دانشمند، همه از
اعتبار شایان توجه برخوردار اند و خوانندگان آثار او همیشه از داشتهٔ دانشی
پژوهشهای وی فیض فراوان برده اند.
پانوشتها
1- آزاد بلگرامی، خزانهٔ عامرهَ چاپ نول کشور، ص ۱۵۲.
2- آزاد بلگرامی، مآثرالکرام، لاهور، ۱۹۱۳، ص ۱۴۸.
3- محمد قدرت الله گوپاموی، نتایج الافکار، بمبی، ۱۳۳۶ هـ.ش.، ص ۱۱۲.
4- میر علی شیر قانع تتوی، حاشیهٔ مقالات الشعرا، کراچی ۱۹۵۷، ص ۴۷۶.
5- محمد رضا شفیعی کدکنی، شاعر آیینه ها، چاپ ششم: ۱۳۸۴، ص ۱۹.
6- همان اثر، ص ۲۰.
7- همانجا
8- کلیات بیدل، چاپ کابل، ج اول، ص الف.
9- صدرالدین عینی، نمنونهٔ ادبیات تاجیک، مسکو، ۱۹۲۶، ص ۲۰۲.
|
