دکتر حمید هامی

شناسنامه

استاد محمد حسین سرآهنگ در شب براتِ سال ۱۲۹۶ خورشیدی در گذر خواجه خوردک یا خرابات کابل در خانوادۀ استاد غلام حسین خان به دنیا آمد. پدر بزرگش عطا حسین خان نام داشت. پدر بزرگ مادری استاد سرآهنگ، گامو خان و جد او عبدالقادر نام داشت که از موسیقیدانان بزرگ عصر خود بود.
عبدالوهاب مددی در شماره اول سرطان ۱۳۵۱ ژوندون استاد را ۵۲ ساله یا متولد ۱۲۹۹ خورشیدی؛ شمس الحق آریانفر بدون ذکر منبع در یک مقالۀ انترنتی سال تولد استاد را ۱۳۰۲ خورشیدی خوانده، احسان اسیر در پیشگفتار چاپ دوم ۱۳۷۳ "قانون طرب" سال تولد استاد را به اشتباه ۱۲۹۵ خورشیدی نوشته، در مدیریت موسیقی رادیو نیز سال تولد او ۱۳۰۲ خورشیدی نوشته شده و منابع متفاوت دیگر نیز وجود دارد؛ اما خود استاد در پیشگفتار "قانون طرب" سال تولد خود را ۱۲۹۶ خورشیدی نوشته که باید دقیقترین سال باشد.
استاد غلام حسین خان، دو پسر دیگر به نام‌های امداد حسین و خادم حسین نیز داشت. امداد حسین در هند فوت کرد. از سه دختر استاد غلام حسین خان، یکی هم مادر استاد شریف غزل است که همه به شمول برادران استاد فوت کرده اند.
چند سال پس از فوت مادرِ استاد سرآهنگ، استاد غلام حسین بار دوم ازدواج کرد که از این ازدواج دو پسر و یک دختر داشت. پسران استاد غلام حسین خان، نثار حسین و مختار حسین نام داشتند. نثار حسین و دختر استاد وفات یافته اند. به این ترتیب استاد محمد حسین سرآهنگ، چار برادر و چار خواهر داشت.
عطا حسین خان، پدر استاد غلام حسین خان آوازخوان نبود. عبدالله، برادر استاد غلام حسین خان، حکیم یونانی بود و برادر دیگرش کرم حسین، به ساختن عطر می‌پرداخت که به نام عطری یاد می‌شد؛ استاد غلام حسین، اما خود را در موسیقی تا سطح استادی رسانید و کارنامه هایی بزرگ در موسیقی افغانستان به جا گذاشت و در میان استادان هند نیز نامی‌شناخته شده و مورد احترام بود.
بصیر احمد حسین زاده، پژوهشگر در مشهد در ۲۵مین سالگرد وفات استاد سرآهنگ در پژوهشی به سایت فارسی بی‌بی سی، کرم حسین را کریم حسین نوشته و عطا حسین خان را نیز هنرمند بزرگ موسیقی، و عاشق علی خان را بنیانگذار مکتب پتیاله دانسته که نادرست است. او سال دریافت لقب استادی را نیز ۱۳۲۲ خورشیدی نوشته که ۱۳۲۹ خورشیدی درست است.
با آن که تاریخ و شکوفایی موسیقی غزل و کلاسیک افغانستان با نام استاد محمد حسین سرآهنگ پیوند ناگسستنی خورده است، اما پدر او استاد غلام حسین خان نیز کارنامۀ درخشانی در بنیانگذاری موسیقی و گسترش آن در میان توده‌ها، و بیرون کشیدن موسیقی از خرابات به کودکستان، مکتب، دانشگاه، آموزشگاه‌ها و نهاد‌های نظامی‌دارد. استاد سرآهنگ، نخستین آموزش‌های موسیقی را از پدر آموخت و او بود که استعداد شگرف استاد سرآهنگ را در کودکی تشخیص داد و او را تا سرحد تبدیل شدن به یکی از هنرمندان بزرگ منطقه رسانید.
در زمان امیر شیر علی خان بود که استاد عطا حسین پدر استاد غلام حسین از لاهور به کابل آمد. استاد غلام حسین خان در ۱۲۵۶ خورشیدی در کابل زاده شد. استاد غلام حسین خان، ۹ ساله بود که کشور با هرج و مرج مواجه گشت و پدرش که آدمی دور اندیش بود او را در ۹ ساله¬گی به بمبئی برد. در هند، انگلیسی، هندی، سانسکریت، گجراتی، مراتی و اردو را آموخت.
نخستین آموزگار او استاد امام الدین پشاوری بود. او پس از آن به هند رفت و ۹ سال به فراگیری بیشتر موسیقی پرداخت و در بازگشت معروف ترین آوازخوان دربار امیر حبیب الله خان شد. پس از کشته شدن امیر حبیب الله، استاد غلام حسین خان در دوران پادشاهی امان الله خان نیز آوازخوان دربار پادشاه بود، اما دوباره با فرزندانش به هند رفت. استاد سرآهنگ در این هنگام ۵ سال داشت که پدرش در دهلی در کورس موسیقی خود به تدریس موسیقی می‌پرداخت. استاد غلام حسین خان در دوران شاه امان الله دوباره به کابل برگشت. کورس موسیقی را بنا نهاد که نخستین اقدام در نوع خود بود. نظامنامۀ موسیقی را ترتیب کرد که متأسفانه با واکنش‌های احساساتی در جامعه مواجه شد. در همین دوران، آهنگ هایی هم برای تقویت روحیۀ ملی ساخت. به گونۀ مثال:
اولاد با شأن وطن-پیر و جوانان وطن
ای اهل عرفان وطن-یاری کنید جان وطن
                                     قیمت شناسان وطن

تا زمان سلطنت عبدالرحمن خان، سراینده¬گان عموماً با رباب می‌سرودند. هارمونیه برای نخستین بار در زمان امیر حبیب الله به افغانستان آورده شد. استاد غلام حسین خان، از هارمونیه نوازان پیشرو و حتا معرف آن در افغانستان به حساب می‌آید. استاد غلام حسین، در اواسط دورۀ شاهی امان الله همکاریش را با رادیو آغاز کرد که در آن وقت در کوتی لندنی موقعیت داشت. او، استاد محمود طبله¬نواز، عبدالواحد سارنگ نواز و سحرگل رباب نواز را از نوازنده¬گان چیره¬دست، استاد قاسم، استاد نبی گل، حبیب الله، نوروز و عبدالشکور را از آوازخوانان مطرح آن دوره می‌دانست.
آن گاه که رادیو به ساختمان جدید انتقال یافت، استاد غلام حسین نخست منتظم موسیقی رادیو و سپس مشاور فنی رادیو افغانستان شد. او سی سال عمرش را در ترویج موسیقی صرف کرد و از آن جمله ۱۵ سال را در پوهنی تیاتر/تیاتر معارف، به تدریس موسیقی به شوقی‌های آن دوره پرداخت.
استاد غلام حسین در میان صد‌ها کمپوزش، آهنگ‌های "گلفروش" به آواز میرمن پروین و با تصنیف ابراهیم خلیل، و آهنگ "دوش بر یادت نگارا گریۀ مستانه کردم" به آواز خیال و فرشته را بیشتر می‌پسندید. با این همه کارنامه‌های بزرگ، استاد غلام حسین باور داشت که افتخار بزرگش به جا گذاشتن فرزندی هنرمند به عنوان میراث برای جامعه است که او را به پول شخصی خود تربیت کرده و هیچ نهاد هنری و فرهنگی مصرف آموزش او را نپرداخته است. تفصیل بیشتر در مصاحبۀ استاد با مجلۀ پشتون ژغ، ۱۶ جدی ۱۳۴۴ خورشیدی، درج است.
استاد غلام حسین، با آن که استاد موسیقی خرابات بود، به موسیقی غربی نیز دسترسی داشت. او ارکستر‌های نظامی را تدریس و همراهی می‌کرد و استفاده از موسیقی در قطعات نظامی را اساس گذاشت. موسیقی را به کودکستان، مکتب و دانشگاه برد تا فاصله‌ها را از میان بردارد. سلما جهانی، یکی از معروفترین آوازخوانان افغانستان در مصاحبه با مجله ژوندون، ۵ سرطان ۱۳۵۰ خورشیدی گفته است که استاد غلام حسین خان بود که استعداد او در آوازخوانی را در کودکستان تشخیص داد.
استاد غلام حسین در فیلم‌های صامت یا بی‌صدای سینمای کابل، پیانو می‌نواخت و به نحوی به گرایش مردم به سوی سینما هم کمک کرد. معروفترین آهنگ ارتش افغانستان "من عسکرم من عسکرم" را ساخت. ترانه‌های مردمی را گردآوری و تنظیم کرد که تا امروز ماندگار اند. آهنگ معروف "ملا محمد جان" را برای نخستین بار تنظیم و در بمبئی ثبت کرد. خود آهنگ هایی ساخت که شمار شان به بیشتر از ۴۰۰ می‌رسد؛ غزل سرود و شاگردانی تربیت کرد. از آن جمله عبدالوهاب مددی می‌گوید که در تمام مدت تدریس، وقتی جرأت کرد استاد را به پاس آموزگاری به نان دعوت کند، پول نان را هم خود استاد پرداخت و با هزار پافشاری، به سختی راضی شد تا فقط یک شیریخ را از پول شاگردش بخورد. به این ترتیب، و با آن همه کارنامه‌های بنیادین، می‌توان او را "پدر موسیقی افغانستان" خواند.
می‌گویند که استاد سرآهنگ در کودکی‌ها........ ادامه دارد